Борсо гээшэ юун бэ?

Буряад арадай эдеэ хоолой зүйлнүүд соо мяхан хоол гээшэ гол һуурииень эзэлдэг байһан байха. Мүнөө үедэ тогтонижоһон һуудалтай зон үүсэеэ гаргахадаа хадагалха аргатай, зайн гал, холодильник г.м. айл тоотондо шахуу бии. Үбэлэй үедэ амбаар, хотон гэжэ бии ха юм даа, зунайл үедэ шэнэ гаргагдаһан мяха нэгэ үдэрһөө үлүү хадагалха гээшэ тон хүшэр байдаг. Тэрээхэн мяханшни зунай халуунда нэгэл үдэр соо гутажа һалаха.

Урданай буряад, монгол зон, тиихэдэ Шэнэхээнэй буряадууд дулаанай сагта эдихэ мяхаяа намар, үүсэ гаргахадаа бэлдэжэ абадаг байһан юм. Үүсэ гаргаха хаһа гээшые малша зон тон наринаар сахидаг, энэнь дулаанай бууража, хүйтэнэй хаһын эхилхэдэ. Заал һаа юундэ энэл үедэ үүсэеэ гаргадаг юм гэбэл, бүхэли зундаа, намартаа ногоондо бэлшэһэн мал эгээл тарган дээрээ, тииһээр бэлшээришье һалажа, малдаа газаагаа үбһэ үгэхэ саг ороно. Үбһэ эдижэ байха үлүү үргэн малшанда баһал гарзатай ха юм даа. Энэ хоёр шалтагаанаар, нэгэ ноябрь һарын түрүүшын арбанаар, саһанай ороходо, үүсэ гаргахада таарамжатай гэжэ ойлгобобди. Юундэ саһанай ороходо юм гэбэл, хорёо соохи амбаар хотондоо томо хайрсаг дархалаад, тэрээн соогоо саһа дэбдеэд, тэрэ саһан дээрээ мяхаяа табижа, мүн лэ дээрэһээнь саһаар хушадаг. Тиигэжэ хадагалһан мяхан үбэлэй туршада, хабарайшье эхиндэ (саһанай хайлатар) агаарта хатахагүй, шүүһэ, шанараа гээдэггүй байха юм.

Газаа хүйтэнэй унаһан хойно зундаа эдихэ мяхаяа бэлдэжэ эхилдэг. Энэнь борсо хатааха ажал гээшэ. Борсо гээшэнь юун гээшэб?

Нэгэшье дуһал шүүһэеэ газарта дуһаангүй, бэедээ шэнгээжэ хатаһан мяхан борсо гэжэ нэрлэгдэдэг. Һайн, зүбөөр хатаагдаһан борсо наншахада үйрхэй байха ёһотой. Яагаад борсо зүбөөр хатааха ёһотой юм гэбэл, энэ ажал тиимэшье хүндэ хүшэр бэшэ юм. Хүйтэнэй буухада амбаар соохи саһатай хайрсаг сооһоонь сула мяха ехэтэй нэгэ хүл асараад, (энэнь хойто хүл байха, даб дээрээ нэгэ хүл болохо бэшэ аал?) дан үнгэрүү, шүүһэнэйнь дуһалха болотор гэдхээжэрхингүй, гэдэд гэһэн хаһаарнь абаһаар абаад, 5 см. тухайтай үргэнөөр, 2,5 см. тухайтай зузаанаар гонзогор утануудаар мяхаяа зүһөөд, 5 см. зузаанаа һэтэ гаргангүй зүһэжэ тэгнээ болгоод, саһа, нара, һалхигүй, нохой, шубуунай хүрэхэгүй газарта ута ооһор юм гү, али аргамжа татаад, хоорондонь няангүй зайтайшагханаар үлгэхэ. Борсо хатаалган гэрэй хушалта доро зохид болодог. Үүсэ гаргаха хирэдэ хүйтэнэй газаа ороод байгаа һаа, мяхаяа хүргэжэ ажал гаргангүй, арһан дээрэһээнь зүһэжэ, түхеэржэ, үлгэбэл ажал багатай, тиихэдэ борсо удаан саг соо үлгөөтэй байха болоно.

Борсо хатаахадаа шүүhэнэйнь гоожошонгүй шэнгэхын тула зарим зон хара таряанай гурил (зарим нютагуудта талхан гэдэг) түрхижэ үлгэдэг. Үнэн дээрээ энэнь бэеэ мэхэлһэн ушар гээшэ. Юуб гэхэдэ, шүүһэ бэедээ шэнгээһэн гурил мяхандаа баригдажа хүрэбэшье, хабар болоходо хатаад лэ унажа һаладаг, тиимэһээ иимэрхүү гарза гаргаһанай хэрэг үгы бэшэ аал даа.
Үлгэгдэһэн мяхан шүүһэеэ дуһаангүй, бэедээ барижа хүрөөд, хабар дүтэлхэ бүри даамайханаар гэдэһээр, хатаһаар хуурай болошодог юм. Энэл хуурай мяхамнай БОРСО гээшэ. Борсоёо үлгэсэһөөнь хуряажа абаад, тон хуурай амһарта соо хээд, нарагүй газарта хадагалха, тиигээд зунай ямаршье халуунда хайшаашье ошоходоо (илангаяа холодильник үгы хүдөө тээшээ), хүрэхэ зэргээрнь абаад ябахада яахашьегүй. Тэрэ мүртөө борсо соо шэб шэнэхэн, һая гаргаһан мяханай бүхы хэрэгтэй бодосууд, шэмэ шүүһэниинь хуу байдаг. Хүдөөгэй аршаанда гарахадаа, үбһэ хуряалганда, бусад ямар нэгэн ажалда гү, али гэртээшье һуугаад борсохоноороо шүлэеэ гаргажа һуухада болохол даа. Амтаараа шэнэ мяханһаа халта ондоохоншье һаа, тон амтатай байдаг.

Шэнэ шүлэ гаргаха мяханай хахадайнь зэргэ (тээ багашаг гү) борсоор яһала һайн шүлэн гараха.

Шүлэ гаргахадаа хэршэхэ борсоёо хабтагай дээрэ табижа алхаар гү, али юухэнээршье үлти сохёод хэршэхэдэ һайн байха. Һайнаар хатаһан борсо үйрхэй байдаг гэжэ дээрэ бэшээ һэмби.

«Бухын мяха бултыень борсолоод, тэрэ борсоёо аагаһан болотор үлтилөөд, тэрэл үүсэлэгдэһэн бухынгаа үлеэгдэжэ хатаагдаһан суухада хэжэ багтаадаг байһан юм», — гэжэ үнэндөө дүтэрхы хөөрөөн урда сагһаа мүнөө хүрэтэр ерэһэн байдаг.

Борсо хатаалган гээшэ Захааминай аймагай дээдэ талын тосхонуудаар дэлгэрэнги, бусад аймаг айлнуудаар байһан лэ байха, үгы газар нютагуудаар дэлгэрүүлхэдэшье гарзагүй, ажал багатай хүдэлмэри юм даа.