Буряад арадай түүхэһээ
Гүн сэдьхэлэй сэгнэшэгүй баялиг
25 мая 2023
3693
Арад түмэнэй түүхэ урданай дуунуудта мүнхэлэгдэнхэй
Буряад зон хэр угhаа бүхы ажабайдалаа, баяртайшье, гунигтайшье үйлэ хэрэгүүдээ дуун соо уянгалан найруулдаг заншалтай. Орон дайдаяа, тоонто нютагаа, эхэ эсэгэеэ, хани нүхэдѳѳ, инаг дураяа магтан дуулажа, оршолонгой эрьесэтэй, сагай зогсошогүй гүйдэлтэй зэргэ ами залган, үеhѳѳ үедэ дуун баялигаа дамжуулан ерэhэн юм.
Алайр еохор
Ажаллахадаашье, амархадаашье аялга дуунтаяа хамта олон зуун жэлнүүдые hэтэлэн дабажа ерэhэн араднай түүхэеэ дуунууд соогоо мүнхэрүүлээ бшуу. Хэдэн жэшээнүүд дээрэ тогтое.
Наян-Наваа, Заян-Наваа тухай эртэ урдын дуунай удхые али олон эрдэмтэд али ондоогоор элирхэйлэн шэнжэлhэн байха юм. Олонхи ушарта Чингис хаанай зонхилхо үедэ зохёогдоhон дуун гэжэ тоолодог. Буряадууд монгол сэрэгэй бүридэлдэ оролсожо, хариин холо (мүнѳѳнэй Ирак гэжэ тухайлдаг) газар дайда эзэмдэхэ зорилготой ябаhан дайша зам тухайгаа домогложо дуулаhан гээд зарим түүхэшэд элишэлдэг:
Заян, заян, заяалай,
Заян-Наваа минии лэ.
Байдан, байдан, байдуулай,
Байда-Ёго минии лэ...
1590-ээд оной үеэр эсэгын эзэн захиралтаар Балжан хүүхэниие монгол хаан изагуурта Бүүбэй — Бээлын хүбүүн Дай-Хун тайжада хадамда үгэхэдэнь, харида мордохо сагтаа тэрэ иигэжэ дуулаhан гээд буряад арад домоглодог:
Магтаал ансамбль
Энэ дэлхэйн сэнгэлигтэ
Эжы, абадаа энхэржэ,
Хариин газарта мордоходоо,
Эжы, абаяа хайрланам.
Энгин тэмээнэй ботогон
Эхэhээ таhархань хайратай.
Эреэн инзагата гүрѳѳhые
Хороонгүй үнгэрэгты, -
Инзагаа дахуулан ябаг лэ...
Сайн хаанай hамаргаанай, Галдан Бошогто хаанай буhалгаанай үеын (1644 — 1697) үймѳѳтэ хүшэр байра байдалые арад түмэн харанхы манантай жэшээлжэ, амгалан тайбаниие, hайн hайхан ерээдүйе үзэхэ хүсэлѳѳ иимэ дуун соо мүнхэрүүлээ hэн:
Хадын оройгоор харахада,
Харанхы манан соо наран байна.
Ханилhан гансаяа бодоходо,
Харилсахын аргагүй холо байна.
Уулын оройгоор харахада,
Уняартай манан соо наран байна.
Ушарhан гансаяа бодоходо,
Уулзахын аргагүй холо байна.
XX зуун жэлэй эхиндэ, эрхэтэнэй дайнай үедэ, буряад угсаатанай түрэл гаралай холбоон таhаржа байха аймшагтай сагта, энэ дуун зоной дунда дахин дэлгэрhэн түүхэтэй. Тэрэ үедэ түрэл тоонто нютагhаань таhаржа, түрэл гаралтаяа, анда нүхэдтэеэ хахасахадаа, урданай буряад дуугаа гашуудан таталуулдаг байгаа hэн ха:
Занданхан бүреэтэй ташуураа
Жалгынгаа дабаанда барюужамди.
Заяанhаа ниилэhэн нүхэдтэйгээ
Жаргалайнгаа орондо уулзуужамди...
Хүгшэрдэггүй арадай дуушад
Республикын типографида бүхы наhаараа хүдэлhэн Я.О.Базарон урда сагай ба мүнѳѳ үеын буряад дуунуудай согсолбори 2006 ондо хэблүүлээ hэн. 1838 — 1849 онуудта Хориин Дүүмын тайшаа байhан Ринчин-Доржо Дэмбэлэй дуулаhан дуун гэлсэдэг дууе Сэсэг Далаеваhаа бэшэжэ абаhан тухай согсолбориин автор мэдээсэнэ:
Аржагар шарахан байшантайш бэлэйб
Аржагар шарахан байшантайш бэлэйб,
Арбанхан хоёр сонхотойш бэлэйб,
Арбаадхан алда ургатайш бэлэйб,
Аргалаа түшэhѳѳр үмхирнэш бэлэй.
Арбаадхан азарга адуутайш бэлэйб,
Анаагай голдо зогсоолтойш бэлэй.
Айдархан хоёр үритэйш бэлэйб,
Абамнай гэхэдhээр үлэнэш бэлэй.
Хотогорхон шарахан байшантайш бэлэйб,
Хоринхон хоёр сонхотойш бэлэй.
Хорёодхон алда ургатайш бэлэйб,
Хохироо түшэhѳѳр үмхирнэш бэлэй.
Хорёодхон азарга адуутайш бэлэйб,
Хориингоо голдо зогсоолтой бэлэй.
Хоёрхон хушуун үритэйш бэлэйб,
Хоймортоо наадаhаар үлэнэш бэлэй.
Ринчин-Доржо тайшаа Санкт-Петербург ошожо, тэндэ хэрээhэ зүүhэн түүхэтэй. Тэндэhээ бусаад байтарнь, 1848 оной декабриин 26-най hүни Хориин Дүүмын байшан шаташоо hэн. Мүрдэлгэ болоходо, Хориин Дүүмын алба хаагшад Николай Ольхоин, Петр Мелентьев, Степан Соболев — хэрээhэ зүүhэн буряадууд, Ринчин-Доржо тайшаагай тухиралтаар Дүүмын байшан галдаа гэжэ элирээ бэлэй. Гүрэнэй болон ниитын мүнгэ зѳѳри үбэршэлhэн тайшаа, тэрэнэй туhамаршад хатуу хэhээлтэдэ хүртэhэн юм. Сэсэг Гармаеваhаа бэшэжэ абаhан Ринчин-Доржо тайшаагай хатанай дуулаhан дуун энэ согсолбори соо үгтэнэ:
Хэнгэргэ
Хубахан шэхэтэй хулаханш минии
Хубахан шэхэтэй хулаханш минии
Хулжажаш ошоhоор ерэнэш хаяа.
Хубидаа тодорсон Николай ноён
Хуулиингааш зургаанhаа ерэнэш хаяа.
Зэбэхэнш шэхэтэй зээрдэхэнш минии
Зэрлигжэжэш ошоhоор ерэнэш хаяа.
Зэмэдээ тодорсон Николай ноён
Зэмынгээ зургаанhаа ерэнэш хаяа.
1942 ондо Шэнэхээн нютагта түрэhэн, 25 жэлдэ физикын багшаар, даргын орлогшоор хүдэлhэн, шүлэг, дуунай хэдэн ном хэблүүлhэн Санжаа-Ешын Сэмжэд иигэжэ бэшэнэ: «1918 — 1931 оноор хэсэг буряадууд түрэhэн тоонто орон нютагhаа гарахадаа:
Орьёлоод гараhан утааниинь
Огторгой тэнгэридэ үүлэн болодог.
Олон манай уулзахамнай
Одо мүшэдэй тохёолгон шэнги.
Хотогортоо тогтоhон мананиинь
Хонгорхон hалхинда дэгдүүжэг.
Холохон даа гэжэ хашарангүй
Хожом баяртай уулзаhайбди... -
гэжэ дуулалдадаг байгаа. Хожомынь түрэhэн нютагаа hанан мүрѳѳдэжэ, иигэжэ дуулалдадаг байгаа:
Yдэтэй далитай шубууниинь
Yүлэн доогуур далда ороно.
Yндэгээ тэнжээгээд ерэхэдэнь,
Орон нютагаа асуухын аргагүй.
Далитай үдэтэй шубуудынь
Дабаан дээгүүр далда ороно.
Дальбараагаа тэнжээгээд ерэхэдэнь,
Дасан сүмэеэ асуухын аргагүй.
(Санжаа-Ешын Сэмжэд. Шэнэхээн соёлой ундарал. — Улаан-Yдэ, 2014. 101-102 н.)
Буряад-монгол арад буддын шажанай дэлгэрхэдэ, сүмэ, хиидүүдые олоор бодхооhон түүхэтэй. Нютаг бүхэнэй дасанай магтаал дуунууд байhан. ХХ зуун жэлэй эхиндэ Хитадай Бээжэнhээ Зандан Жуу бурханиие Буряадай харьяата газарта асаржа, Яруунын Эгэтын талада залаhанай hүүлээр иимэ дуун арадай дунда мүндэлhэн:
Загарhаа залаhан Зандан Жуу
Зальбардаг манай шүтѳѳн.
Бээжэнhээ залаhан Зандан Жуу
Бэшэрдэг манай шүтѳѳн юм...
Зүблэлтэ засагай тогтожо, бүхы зониие үзэг бэшэгтэ hургажа эхилhэн гайхамшаг үе сагай амисхалые арадай энэ дуун дамжуулна:
Соохорхон тэнгэриин харанхыда
Соохорхон тэнгэриин харанхыда
Солбоной туяагай тодо гээшэнь.
Сугларhан залуу бидэнэртэ
Соёлой hургуулиин гоё гээшэнь.
Yүлэтэ тэнгэриин харанхыда
Yглѳѳнэй одоной тодо гээшэнь.
Yетэн залуу бидэнэртэ
Yндэhэн hургуулиин гоё гээшэнь.
Оньhон техникын, элдэб машинануудай ажахыда, зоной ажабайдалда ехэр нүлѳѳлжэ, заншалта hуудал байдал эрид хубилгажа эхилhэн сагые зоной зохёоhон энэ дуун гэршэлнэ:
Амар сайн ансамбль
Артелиин машинын шэнхиргээн соо
Ардагайм түбэрѳѳн дуулданагүй.
Амрагхан нүхэрэйм холохондо
Айдарайм мэндэ дуулданагүй.
Колхозой машинын шэнхиргээн соо
Хотогоройм түбэрѳѳн дуулданагүй.
Ханилhан нүхэрэйм холохондо
Хододоол hониниинь дуулданагүй.
Буряад ёhо заншалаа, эрдэни зэндэмэни түрэл хэлэеэ мартангүй, гамтайгаар шэнэ үенүүдтэ дамжуулха шухала гэжэ араднай алишье сагта hанажа, хүсэжэ ябаhан юм. Урданай дуунууд соо арадаймнай сэсэн мэргэн ухаанай hургаалнууд нѳѳсэлэгдэнхэй.
Заанай дүрбэн hоёое
Заанай дүрбэн hоёое
Залуураар заалажа болодоггүй.
Замбуулинай табиhан заншалые
Зайлаад гаража болохогүй.
Yреэгэй дүрбэн hоёое
Yлирбѳѳр заалажа болодоггүй.
Yе наhанайнгаа ябадалые
Өѳрѳѳ мэдэжэ болодоггүй.
Холборхой эреэн маряан юртэмсын хуули засаг болохо, хүнэй наhые хүтэлэн заладаг үйлын үриин дабашагүй хүсэн тухай буряад араднай айхабтар гүн гүнзэгы удхатай дуу зохёоhон юм:
Эмээлэйм дүрбэн шэгшэгтэ
Эмээлэйм дүрбэн шэгшэгтэ
Эhэнхэн хүлhэниинь сармаатай.
Энээхэнш hанаашаар болодоггүй
Эрьежэ ерэдэг юртэмсэ.
Тохомойм дүрбэн шэгшэгтэ
Тоhонхон хүлhэниинь сармаатай.
Тонхонш hанаашаар болодоггүй
Тойрожо ерэhэн юртэмсэ.
Ажалай жолоо бахим барижа, ажабайдалдаа дүрбэн тэгшэ, амгалан тайбан ажаhуухыетнай, буряад сэдьхэлэйнгээ хүбшэргэй хүдэлгэhэн ирагуу hайхан буряад дуунуудаа дуулан ябахыетнай хүсэнэбди!
Хэрэглэгдэhэн литература
1.Базарон Я.О. Дуунууд — АО «Республиканская типография». Улаан-Yдэ. — 2006.
2. Санжаа-Ешын Сэмжэд. Шэнэхээн соёлой ундарал — Улаан-Yдэ: Новапринт, 2014.
Гэрэл зурагууд интернедэй нээмэл сайтнуудhаа абтаба.
Алайр еохор
Ажаллахадаашье, амархадаашье аялга дуунтаяа хамта олон зуун жэлнүүдые hэтэлэн дабажа ерэhэн араднай түүхэеэ дуунууд соогоо мүнхэрүүлээ бшуу. Хэдэн жэшээнүүд дээрэ тогтое.
Наян-Наваа, Заян-Наваа тухай эртэ урдын дуунай удхые али олон эрдэмтэд али ондоогоор элирхэйлэн шэнжэлhэн байха юм. Олонхи ушарта Чингис хаанай зонхилхо үедэ зохёогдоhон дуун гэжэ тоолодог. Буряадууд монгол сэрэгэй бүридэлдэ оролсожо, хариин холо (мүнѳѳнэй Ирак гэжэ тухайлдаг) газар дайда эзэмдэхэ зорилготой ябаhан дайша зам тухайгаа домогложо дуулаhан гээд зарим түүхэшэд элишэлдэг:
Заян, заян, заяалай,
Заян-Наваа минии лэ.
Байдан, байдан, байдуулай,
Байда-Ёго минии лэ...
1590-ээд оной үеэр эсэгын эзэн захиралтаар Балжан хүүхэниие монгол хаан изагуурта Бүүбэй — Бээлын хүбүүн Дай-Хун тайжада хадамда үгэхэдэнь, харида мордохо сагтаа тэрэ иигэжэ дуулаhан гээд буряад арад домоглодог:
Магтаал ансамбль
Энэ дэлхэйн сэнгэлигтэ
Эжы, абадаа энхэржэ,
Хариин газарта мордоходоо,
Эжы, абаяа хайрланам.
Энгин тэмээнэй ботогон
Эхэhээ таhархань хайратай.
Эреэн инзагата гүрѳѳhые
Хороонгүй үнгэрэгты, -
Инзагаа дахуулан ябаг лэ...
Сайн хаанай hамаргаанай, Галдан Бошогто хаанай буhалгаанай үеын (1644 — 1697) үймѳѳтэ хүшэр байра байдалые арад түмэн харанхы манантай жэшээлжэ, амгалан тайбаниие, hайн hайхан ерээдүйе үзэхэ хүсэлѳѳ иимэ дуун соо мүнхэрүүлээ hэн:
Хадын оройгоор харахада,
Харанхы манан соо наран байна.
Ханилhан гансаяа бодоходо,
Харилсахын аргагүй холо байна.
Уулын оройгоор харахада,
Уняартай манан соо наран байна.
Ушарhан гансаяа бодоходо,
Уулзахын аргагүй холо байна.
XX зуун жэлэй эхиндэ, эрхэтэнэй дайнай үедэ, буряад угсаатанай түрэл гаралай холбоон таhаржа байха аймшагтай сагта, энэ дуун зоной дунда дахин дэлгэрhэн түүхэтэй. Тэрэ үедэ түрэл тоонто нютагhаань таhаржа, түрэл гаралтаяа, анда нүхэдтэеэ хахасахадаа, урданай буряад дуугаа гашуудан таталуулдаг байгаа hэн ха:
Занданхан бүреэтэй ташуураа
Жалгынгаа дабаанда барюужамди.
Заяанhаа ниилэhэн нүхэдтэйгээ
Жаргалайнгаа орондо уулзуужамди...
Хүгшэрдэггүй арадай дуушад
Республикын типографида бүхы наhаараа хүдэлhэн Я.О.Базарон урда сагай ба мүнѳѳ үеын буряад дуунуудай согсолбори 2006 ондо хэблүүлээ hэн. 1838 — 1849 онуудта Хориин Дүүмын тайшаа байhан Ринчин-Доржо Дэмбэлэй дуулаhан дуун гэлсэдэг дууе Сэсэг Далаеваhаа бэшэжэ абаhан тухай согсолбориин автор мэдээсэнэ:
Аржагар шарахан байшантайш бэлэйб
Аржагар шарахан байшантайш бэлэйб,
Арбанхан хоёр сонхотойш бэлэйб,
Арбаадхан алда ургатайш бэлэйб,
Аргалаа түшэhѳѳр үмхирнэш бэлэй.
Арбаадхан азарга адуутайш бэлэйб,
Анаагай голдо зогсоолтойш бэлэй.
Айдархан хоёр үритэйш бэлэйб,
Абамнай гэхэдhээр үлэнэш бэлэй.
Хотогорхон шарахан байшантайш бэлэйб,
Хоринхон хоёр сонхотойш бэлэй.
Хорёодхон алда ургатайш бэлэйб,
Хохироо түшэhѳѳр үмхирнэш бэлэй.
Хорёодхон азарга адуутайш бэлэйб,
Хориингоо голдо зогсоолтой бэлэй.
Хоёрхон хушуун үритэйш бэлэйб,
Хоймортоо наадаhаар үлэнэш бэлэй.
Ринчин-Доржо тайшаа Санкт-Петербург ошожо, тэндэ хэрээhэ зүүhэн түүхэтэй. Тэндэhээ бусаад байтарнь, 1848 оной декабриин 26-най hүни Хориин Дүүмын байшан шаташоо hэн. Мүрдэлгэ болоходо, Хориин Дүүмын алба хаагшад Николай Ольхоин, Петр Мелентьев, Степан Соболев — хэрээhэ зүүhэн буряадууд, Ринчин-Доржо тайшаагай тухиралтаар Дүүмын байшан галдаа гэжэ элирээ бэлэй. Гүрэнэй болон ниитын мүнгэ зѳѳри үбэршэлhэн тайшаа, тэрэнэй туhамаршад хатуу хэhээлтэдэ хүртэhэн юм. Сэсэг Гармаеваhаа бэшэжэ абаhан Ринчин-Доржо тайшаагай хатанай дуулаhан дуун энэ согсолбори соо үгтэнэ:
Хэнгэргэ
Хубахан шэхэтэй хулаханш минии
Хубахан шэхэтэй хулаханш минии
Хулжажаш ошоhоор ерэнэш хаяа.
Хубидаа тодорсон Николай ноён
Хуулиингааш зургаанhаа ерэнэш хаяа.
Зэбэхэнш шэхэтэй зээрдэхэнш минии
Зэрлигжэжэш ошоhоор ерэнэш хаяа.
Зэмэдээ тодорсон Николай ноён
Зэмынгээ зургаанhаа ерэнэш хаяа.
1942 ондо Шэнэхээн нютагта түрэhэн, 25 жэлдэ физикын багшаар, даргын орлогшоор хүдэлhэн, шүлэг, дуунай хэдэн ном хэблүүлhэн Санжаа-Ешын Сэмжэд иигэжэ бэшэнэ: «1918 — 1931 оноор хэсэг буряадууд түрэhэн тоонто орон нютагhаа гарахадаа:
Орьёлоод гараhан утааниинь
Огторгой тэнгэридэ үүлэн болодог.
Олон манай уулзахамнай
Одо мүшэдэй тохёолгон шэнги.
Хотогортоо тогтоhон мананиинь
Хонгорхон hалхинда дэгдүүжэг.
Холохон даа гэжэ хашарангүй
Хожом баяртай уулзаhайбди... -
гэжэ дуулалдадаг байгаа. Хожомынь түрэhэн нютагаа hанан мүрѳѳдэжэ, иигэжэ дуулалдадаг байгаа:
Yдэтэй далитай шубууниинь
Yүлэн доогуур далда ороно.
Yндэгээ тэнжээгээд ерэхэдэнь,
Орон нютагаа асуухын аргагүй.
Далитай үдэтэй шубуудынь
Дабаан дээгүүр далда ороно.
Дальбараагаа тэнжээгээд ерэхэдэнь,
Дасан сүмэеэ асуухын аргагүй.
(Санжаа-Ешын Сэмжэд. Шэнэхээн соёлой ундарал. — Улаан-Yдэ, 2014. 101-102 н.)
Буряад-монгол арад буддын шажанай дэлгэрхэдэ, сүмэ, хиидүүдые олоор бодхооhон түүхэтэй. Нютаг бүхэнэй дасанай магтаал дуунууд байhан. ХХ зуун жэлэй эхиндэ Хитадай Бээжэнhээ Зандан Жуу бурханиие Буряадай харьяата газарта асаржа, Яруунын Эгэтын талада залаhанай hүүлээр иимэ дуун арадай дунда мүндэлhэн:
Загарhаа залаhан Зандан Жуу
Зальбардаг манай шүтѳѳн.
Бээжэнhээ залаhан Зандан Жуу
Бэшэрдэг манай шүтѳѳн юм...
Зүблэлтэ засагай тогтожо, бүхы зониие үзэг бэшэгтэ hургажа эхилhэн гайхамшаг үе сагай амисхалые арадай энэ дуун дамжуулна:
Соохорхон тэнгэриин харанхыда
Соохорхон тэнгэриин харанхыда
Солбоной туяагай тодо гээшэнь.
Сугларhан залуу бидэнэртэ
Соёлой hургуулиин гоё гээшэнь.
Yүлэтэ тэнгэриин харанхыда
Yглѳѳнэй одоной тодо гээшэнь.
Yетэн залуу бидэнэртэ
Yндэhэн hургуулиин гоё гээшэнь.
Оньhон техникын, элдэб машинануудай ажахыда, зоной ажабайдалда ехэр нүлѳѳлжэ, заншалта hуудал байдал эрид хубилгажа эхилhэн сагые зоной зохёоhон энэ дуун гэршэлнэ:
Амар сайн ансамбль
Артелиин машинын шэнхиргээн соо
Ардагайм түбэрѳѳн дуулданагүй.
Амрагхан нүхэрэйм холохондо
Айдарайм мэндэ дуулданагүй.
Колхозой машинын шэнхиргээн соо
Хотогоройм түбэрѳѳн дуулданагүй.
Ханилhан нүхэрэйм холохондо
Хододоол hониниинь дуулданагүй.
Буряад ёhо заншалаа, эрдэни зэндэмэни түрэл хэлэеэ мартангүй, гамтайгаар шэнэ үенүүдтэ дамжуулха шухала гэжэ араднай алишье сагта hанажа, хүсэжэ ябаhан юм. Урданай дуунууд соо арадаймнай сэсэн мэргэн ухаанай hургаалнууд нѳѳсэлэгдэнхэй.
Заанай дүрбэн hоёое
Заанай дүрбэн hоёое
Залуураар заалажа болодоггүй.
Замбуулинай табиhан заншалые
Зайлаад гаража болохогүй.
Yреэгэй дүрбэн hоёое
Yлирбѳѳр заалажа болодоггүй.
Yе наhанайнгаа ябадалые
Өѳрѳѳ мэдэжэ болодоггүй.
Холборхой эреэн маряан юртэмсын хуули засаг болохо, хүнэй наhые хүтэлэн заладаг үйлын үриин дабашагүй хүсэн тухай буряад араднай айхабтар гүн гүнзэгы удхатай дуу зохёоhон юм:
Эмээлэйм дүрбэн шэгшэгтэ
Эмээлэйм дүрбэн шэгшэгтэ
Эhэнхэн хүлhэниинь сармаатай.
Энээхэнш hанаашаар болодоггүй
Эрьежэ ерэдэг юртэмсэ.
Тохомойм дүрбэн шэгшэгтэ
Тоhонхон хүлhэниинь сармаатай.
Тонхонш hанаашаар болодоггүй
Тойрожо ерэhэн юртэмсэ.
Ажалай жолоо бахим барижа, ажабайдалдаа дүрбэн тэгшэ, амгалан тайбан ажаhуухыетнай, буряад сэдьхэлэйнгээ хүбшэргэй хүдэлгэhэн ирагуу hайхан буряад дуунуудаа дуулан ябахыетнай хүсэнэбди!
Хэрэглэгдэhэн литература
1.Базарон Я.О. Дуунууд — АО «Республиканская типография». Улаан-Yдэ. — 2006.
2. Санжаа-Ешын Сэмжэд. Шэнэхээн соёлой ундарал — Улаан-Yдэ: Новапринт, 2014.
Гэрэл зурагууд интернедэй нээмэл сайтнуудhаа абтаба.