Буряад арадай түүхэһээ
Зогсошогүй сагай сагаан урасхал соо
14 мая 2023
3400
Тоолон бэшэлгын баримтануудай үндэhѳѳр
Угсаата зоноймнай хэр угhаа эзэлдэг газар дайда ой модотой, хада уулануудтай, нэлэнхы талатай, тайга хүбшэтэй юм — баруун тээhээ Нижнеудинск хотоhоо эхилээд, зүүн таладаа Амар мүрэнэй эхин хүрэтэр нэмжыдэг.
Байгал шадарай газар дэбисхэр хадаа хунну, сяньби, жужань, Орхоной түүрэг, уйгар, Енисейн кыргыз, кидань, монгол гэhэн бэе бэеэ hэлгэhэн урданай гүрэнэй байгуулалтануудай бүридэлдэ ородог байгаа. Олон мянган жэлнүүдэй туршада үргэлжэлhэн үйлэ хэрэгүүд буряад арадай бүрилдэн хүгжэхэдэ нүлѳѳлhэн, олон арадуудай хуби заяантай холбоhон юм.
Урданай монгол, түүрэг, түнгүүс болон бусад угай бүлэгүүдhээ нэгэ буряад арад боложо бүрилдѳѳ гээд эрдэмтэд тодорхойлдог. Энээн тухай мэдээнүүд Рашид-ад-динай «Нюуса тобшо» ба «Түүхэ бэшэгүүд» гэжэ хуушан монголоор бэшэгдэhэн зохёолнууд соо байдаг. Буряад арадай түүхын эхин шэнэ сагай 1 мянган оной хахадhаа абан дэлхэйн түүхэдэ мүр сараа үлѳѳhэн байырку (байегу) ба курыкан (гулигань) гэhэн урданай бүлэглэлнүүдhээ hабагшатай гэжэ эрдэмтэд тухайлдаг.
Зүүн Сибирьтэ ородуудай бии болоhоной удаа буряадуудай бүлэгүүд Россиин бүридэлдэ ороhон юм. Росси гүрэнэй Монгол болон Хитадтай хилэ тогтоон тодорхойлходо, буряад угсаатан бусад монгол хэлэтэ арадуудhаа амяарлагдажа, ажахын, соёлой заншалта холбоонуудынь таhаржа, арадаймнай саашанхи хүгжэлтэ ород хэлэтэ зоной сэхэ нүлѳѳн доро үргэлжэлѳѳ hэн. Угсаата арадаймнай тэрэ урда сагта ажаhууhан нэлэнхы үргэн газар дайдын эсхэмжэ хирэ болоод лэ хубилжа байгаа.
1719 ондо байгуулагдаhан Сибириин губерниин бүридэлhѳѳ 1764 ондо Эрхүүгэй губерни гараhан байна. 19 зуун жэлэй тэнгээр энэ губерниин бүридэлдэ Нерчинскын, Верхнеудинскын, Хэрэнэй, Нижнеудинскын, Эрхүүгэй округууд ородог hэн. Верхнеудинскын болон Нерчинскын округой үндэhэн дээрэ 1851 ондо Забайкалиин можо байгуулагдаад, урид Зүүн-Сибириин генерал-губернаторай, hүүлдэнь Приамуриин генерал-губернаторай мэдэлдэ байhан юм. Саашадаа Балаганска болон Верхоленскэ округууд Эрхүүгэй губерниhээ амяарлан гараа.
Забайкалиин можодо 1856 ондо Баргажанай округ, 1863 ондо — Сэлэнгын, 1872 ондо — Троицкосавска округууд байгуулагдаhан. Энээнhээ гадна 4 шэнэ округ — Акшинска, Нерчинскэ, Нерчинско-Заводской, Шэтын гээд бии болгогдоо hэн.
Хаанта Россиин үедэ хүн зониие тоолон бэшэлгэ 1897 ондо бэелүүлэгдэhэн юм. Энэ тоолон бэшэлгын дүнгѳѳр Эрхүүгэй губернидэ, мүн Забайкалиин можодо ажаhуугшадай 69% — ород зон, 24% — буряад угсаатан байгаа. Бүхыдѳѳ 288 мянган буряад зон тиихэдэ тоологдоо. Забайкалиин буряадуудай 5,2%, эрхүүгэйхидэй 12,5% зониинь ород хэлэндэ ороhон тухайгаа мэдүүлhэн юм. Эдэ болон бусад тоо, баримтануудые түүхын эрдэмэй доктор, Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таhагай Монгол судлалай, Буддын шажан ба Түбэд орониие шэнжэлэлгын институдай эрдэмэй гол хүдэлмэрилэгшэ Даба Нимаев шэнжэлгэнүүдтээ дурдана, энэ хэблэлдээ бидэ баhа хэрэглэбэбди.
1923 оной майн 30-да Буряад-Монголой АССР байгуулагдахадаа, буряадуудай үндэhэн талаараа нэгэдэн хамтаралгада зохид эрхэ байдал тогтоhон юм. БМАССР-тэ тэрэ үеын РСФСР гүрэнэй бүхы буряадуудай 91% зон ажаhуудаг бэлэй. 1931 ондо лата хэлэнэй үзэг бэшэгэй, 1939 ондо — кириллицын үзэгэй үндэhэн дээрэ буряад уран зохёолой нэгэн адли хэлэ хэрэглэхэ үндэhэн табигдаа hэн.
1926 оной тоолон бэшэлгын дүнгүүд буряад зоной 237 мянганда хүрэтэрѳѳ үсѳѳрhые гэршэлээ. 1900 онуудай эхеэр бэелүүлэгдэhэн газар хубаарилгын талаар хубилалтануудай ушарhаа Монгол руу буряад зоной зѳѳлгэн (М.Н.Богдановай, И.М.Майскиин шэнжэлгэнүүд), мүн граждан дайнай үедэ буряадуудай олоороо хилын саана гараhан ушар, дэлхэйн нэгэдэхи дайнай үедэ ара талын ажалда хабаадуулагдаhан буряад бүhэтэйшүүлэй гашуудалта хосоролгын хойшолон байжа магадгүй гээд Д.Нимаев тодорхойлно. Тиибэ яабашье, буряад угсаатанай тоо республикада ажаhуугшадай 44% болодог hэн.
1937 ондо буряад улас хэдэн хуби болон таhалагдаа. Зарим хубинь Эрхүүгэй болон Шэтын можонуудта дамжуулан үгтѳѳд, Усть-Ордын болон Агын буряад үндэhэн тойрогууд байгуулагдаа. Буряадуудай олоороо ажаhуудаг зарим аймагууд — Ойхоной, Качугай, Ононой, Хелгын ба бусад, — буряад үндэhэ яhанай, гүрэн түрын ямаршье байгууламжада оруулагдаагүй дээрэhээ тэндэхи буряадууд угсаатанайнгаа ниитын, соёлой ажабайдалда хабаадалсаха аргагүй болошоо бэлэй.
1939 ондо үнгэрhэн СССР-эй хүн зониие тоолон бэшэлгэ орон дотор буряадуудай 225 мянган болотор үсѳѳрhые гэршэлбэ. Д.Нимаевай тэмдэглэhээр, 1930-аад онуудай хамалганай үедэ буряад угсаата сэхээтэд (гүрэн түрын толгойлогшод, ажахы хүтэлэгшэд, ниитын ажал ябуулагша эрдэмтэд, зохёолшод), шажан мүргэлэй түлѳѳлэгшэд олоор хохидоhон байна. 1920-ёод онуудта Буряад ороной 44 ехэ дасанда 20 мянгаад санаартан тоологдодог hэн. Булта шахуу хэhээгдээ hэмнай. Хэрбэеэ 1926 ондо республикада буряад зоной тоо 44% байhан hаа, 1939 ондо 21% болоhон юм.
Республикада томо промышленна барилгануудай бэелүүлэгдэхэдэ, СССР-эй бусад хизаарнуудhаа ехэ олон мэргэжэлтэд, хүдэлмэришэд Буряадта асарагдаа hэн. Шэлэй завод (1930), мяханай комбинат (1931), паровоз-вагон заhабарилгын завод (1932) барилгада хабаадуулагдаhан ород зоной тоо 1,5 дахин олошорhониинь ойлгосотой.
Удаадахи тоолон бэшэлгэнүүдэй дүнгүүдээр, үндэhэн угсаатанай тоо Буряад орондо дээшэлжэ байгаа: 135,8 мянган хүн (1959); 206,1 (1979); 249,5 (1989); 272,9 (2002).
2002 оной тоолон бэшэлгын мэдээгээр, Ород Уласhаа гадуур 4000 буряадууд ажаhуугаа: Казахстанда — 1172, Узбекистанда — 942, Украинада — 911, Таджикистанда — 378, Кыргызстанда — 229 хүн.
Монгол ороной зүүн-хойто аймагуудта (Хэнтэй, Зүүн зүгэй, Сэлэнгэ, Хүбсэгэл, Булган) дүтэрхыгѳѳр 100 мянган буряад угсаатан ажаhуудаг. Хитадай Yбэр-Монголой автономито аймагта (Хүлэн-Буйр) 6000 буряадууд тоологдодог (Бодонгууд Абида).
2021 оной тоолон бэшэлгын дүнгѳѳр Буряад Уласта 295,2 мянган буряад зон тоологдоно. Бүхы Росси дотор 460,0 мянган буряадууд тоологдодог юм байна. Тэрэ тоодо Эрхүүгэй можодо 74,7 мянган буряад, Yбэр-Байгалай хизаарта 65,5 мянган хүн ажаhууна.
Өѳрынгѳѳ үндэhэ яhа зааhан зоной 63,94% ородууд; 32,46% — буряадууд болоно. Анхармаар юумэн гэбэл, hүүлшын тоолон бэшэлгын үедэ 68 мянган хүн үндэhэ яhаяа нэрлэхэеэ арсаhан гү, али маргаhан байна. Тиимэ зон соо ондоо шуhантай холилдоhон буряад яhатанай үри hадаhад мүн оролсоо ёhотой.
Бүхы Росси дотор ажабайдаг 460 053 буряад угсаатанай оройдоол 290 378 хүн түрэл хэлэеэ мэдэдэг байhанаа мэдүүлээ. 1970-аад онуудhаа эхилжэ, буряад хэлэн ниитэдэ багаар хэрэглэгдэдэг болоо hэн. Буряадууд түрэл хэлэеэ тоохоёо болихоhоо гадна, мартажа захалаа. Тоолон бэшэлгын баримтанууд энээниие гэршэлнэ: 1959 ондо 5% буряадууд ород хэлые түрэл гэжэ тоолодог байгаа hаа, 1979 ондо — 10%, 1984 ондо — 14% болоhон юм.
Буряад хэлэ сахин хамгаалгын гүрэнэй программа абтаад, жэл бүхэндэ ехэ олон хэмжээ ябуулганууд үнгэрдэг гээшэ ааб даа. Yндэhэн соёлоо ба хэлэеэ hэргээхын түлѳѳ хүдэлѳѳн дэлгэрнэ. Буряад Уласта ажаhуудаг ондоо яhанай зон буряад хэлэ шудалдаг, мэдэдэг байhан тухайгаа зааhан байна: 7966 ородууд, 771 татаарнууд, 91 яхад, 79 тува яhатан, 60 хальмагууд, 33 узбек, 29 корей, 15 азербайджан яhатан гэхэ мэтэ.
Буряадуудай, нэн түрүүн залуу үетэнэй дунда, түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй зоной тоо саашадаа улам олошоржол байбал, зогсошогүй сагай сагаан урасхал соо угсаатанаймнай саашанхи хүгжэлтэ ямар байхаб гэжэ шаналан тухайлхаар.
Хэрэглэгдэhэн литература
1.Нимаев Д.Д. Этнодемографические процессы в Бурятии в 19 — начале 20 в.// Бурятия в 17 — начале 20 в. Экономика и социально-культурные процессы. — Новосибирск: Наука, 1989.
2.Богданов М.Н. Очерки истории бурят-монгольского народа. — Верхнеудинск, 1926.
3.Майский И.М. Современная Монголия. — Иркутск, 1921.
4.Бодонгууд Абида. Буряад-монголой тобшо түүхэ. — Хайлар: Yбэр-Монголой соёлой хэблэлэй хүреэ, 1985.
Байгал шадарай газар дэбисхэр хадаа хунну, сяньби, жужань, Орхоной түүрэг, уйгар, Енисейн кыргыз, кидань, монгол гэhэн бэе бэеэ hэлгэhэн урданай гүрэнэй байгуулалтануудай бүридэлдэ ородог байгаа. Олон мянган жэлнүүдэй туршада үргэлжэлhэн үйлэ хэрэгүүд буряад арадай бүрилдэн хүгжэхэдэ нүлѳѳлhэн, олон арадуудай хуби заяантай холбоhон юм.
Урданай монгол, түүрэг, түнгүүс болон бусад угай бүлэгүүдhээ нэгэ буряад арад боложо бүрилдѳѳ гээд эрдэмтэд тодорхойлдог. Энээн тухай мэдээнүүд Рашид-ад-динай «Нюуса тобшо» ба «Түүхэ бэшэгүүд» гэжэ хуушан монголоор бэшэгдэhэн зохёолнууд соо байдаг. Буряад арадай түүхын эхин шэнэ сагай 1 мянган оной хахадhаа абан дэлхэйн түүхэдэ мүр сараа үлѳѳhэн байырку (байегу) ба курыкан (гулигань) гэhэн урданай бүлэглэлнүүдhээ hабагшатай гэжэ эрдэмтэд тухайлдаг.
Зүүн Сибирьтэ ородуудай бии болоhоной удаа буряадуудай бүлэгүүд Россиин бүридэлдэ ороhон юм. Росси гүрэнэй Монгол болон Хитадтай хилэ тогтоон тодорхойлходо, буряад угсаатан бусад монгол хэлэтэ арадуудhаа амяарлагдажа, ажахын, соёлой заншалта холбоонуудынь таhаржа, арадаймнай саашанхи хүгжэлтэ ород хэлэтэ зоной сэхэ нүлѳѳн доро үргэлжэлѳѳ hэн. Угсаата арадаймнай тэрэ урда сагта ажаhууhан нэлэнхы үргэн газар дайдын эсхэмжэ хирэ болоод лэ хубилжа байгаа.
1719 ондо байгуулагдаhан Сибириин губерниин бүридэлhѳѳ 1764 ондо Эрхүүгэй губерни гараhан байна. 19 зуун жэлэй тэнгээр энэ губерниин бүридэлдэ Нерчинскын, Верхнеудинскын, Хэрэнэй, Нижнеудинскын, Эрхүүгэй округууд ородог hэн. Верхнеудинскын болон Нерчинскын округой үндэhэн дээрэ 1851 ондо Забайкалиин можо байгуулагдаад, урид Зүүн-Сибириин генерал-губернаторай, hүүлдэнь Приамуриин генерал-губернаторай мэдэлдэ байhан юм. Саашадаа Балаганска болон Верхоленскэ округууд Эрхүүгэй губерниhээ амяарлан гараа.
Забайкалиин можодо 1856 ондо Баргажанай округ, 1863 ондо — Сэлэнгын, 1872 ондо — Троицкосавска округууд байгуулагдаhан. Энээнhээ гадна 4 шэнэ округ — Акшинска, Нерчинскэ, Нерчинско-Заводской, Шэтын гээд бии болгогдоо hэн.
Хаанта Россиин үедэ хүн зониие тоолон бэшэлгэ 1897 ондо бэелүүлэгдэhэн юм. Энэ тоолон бэшэлгын дүнгѳѳр Эрхүүгэй губернидэ, мүн Забайкалиин можодо ажаhуугшадай 69% — ород зон, 24% — буряад угсаатан байгаа. Бүхыдѳѳ 288 мянган буряад зон тиихэдэ тоологдоо. Забайкалиин буряадуудай 5,2%, эрхүүгэйхидэй 12,5% зониинь ород хэлэндэ ороhон тухайгаа мэдүүлhэн юм. Эдэ болон бусад тоо, баримтануудые түүхын эрдэмэй доктор, Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таhагай Монгол судлалай, Буддын шажан ба Түбэд орониие шэнжэлэлгын институдай эрдэмэй гол хүдэлмэрилэгшэ Даба Нимаев шэнжэлгэнүүдтээ дурдана, энэ хэблэлдээ бидэ баhа хэрэглэбэбди.
1923 оной майн 30-да Буряад-Монголой АССР байгуулагдахадаа, буряадуудай үндэhэн талаараа нэгэдэн хамтаралгада зохид эрхэ байдал тогтоhон юм. БМАССР-тэ тэрэ үеын РСФСР гүрэнэй бүхы буряадуудай 91% зон ажаhуудаг бэлэй. 1931 ондо лата хэлэнэй үзэг бэшэгэй, 1939 ондо — кириллицын үзэгэй үндэhэн дээрэ буряад уран зохёолой нэгэн адли хэлэ хэрэглэхэ үндэhэн табигдаа hэн.
1926 оной тоолон бэшэлгын дүнгүүд буряад зоной 237 мянганда хүрэтэрѳѳ үсѳѳрhые гэршэлээ. 1900 онуудай эхеэр бэелүүлэгдэhэн газар хубаарилгын талаар хубилалтануудай ушарhаа Монгол руу буряад зоной зѳѳлгэн (М.Н.Богдановай, И.М.Майскиин шэнжэлгэнүүд), мүн граждан дайнай үедэ буряадуудай олоороо хилын саана гараhан ушар, дэлхэйн нэгэдэхи дайнай үедэ ара талын ажалда хабаадуулагдаhан буряад бүhэтэйшүүлэй гашуудалта хосоролгын хойшолон байжа магадгүй гээд Д.Нимаев тодорхойлно. Тиибэ яабашье, буряад угсаатанай тоо республикада ажаhуугшадай 44% болодог hэн.
1937 ондо буряад улас хэдэн хуби болон таhалагдаа. Зарим хубинь Эрхүүгэй болон Шэтын можонуудта дамжуулан үгтѳѳд, Усть-Ордын болон Агын буряад үндэhэн тойрогууд байгуулагдаа. Буряадуудай олоороо ажаhуудаг зарим аймагууд — Ойхоной, Качугай, Ононой, Хелгын ба бусад, — буряад үндэhэ яhанай, гүрэн түрын ямаршье байгууламжада оруулагдаагүй дээрэhээ тэндэхи буряадууд угсаатанайнгаа ниитын, соёлой ажабайдалда хабаадалсаха аргагүй болошоо бэлэй.
1939 ондо үнгэрhэн СССР-эй хүн зониие тоолон бэшэлгэ орон дотор буряадуудай 225 мянган болотор үсѳѳрhые гэршэлбэ. Д.Нимаевай тэмдэглэhээр, 1930-аад онуудай хамалганай үедэ буряад угсаата сэхээтэд (гүрэн түрын толгойлогшод, ажахы хүтэлэгшэд, ниитын ажал ябуулагша эрдэмтэд, зохёолшод), шажан мүргэлэй түлѳѳлэгшэд олоор хохидоhон байна. 1920-ёод онуудта Буряад ороной 44 ехэ дасанда 20 мянгаад санаартан тоологдодог hэн. Булта шахуу хэhээгдээ hэмнай. Хэрбэеэ 1926 ондо республикада буряад зоной тоо 44% байhан hаа, 1939 ондо 21% болоhон юм.
Республикада томо промышленна барилгануудай бэелүүлэгдэхэдэ, СССР-эй бусад хизаарнуудhаа ехэ олон мэргэжэлтэд, хүдэлмэришэд Буряадта асарагдаа hэн. Шэлэй завод (1930), мяханай комбинат (1931), паровоз-вагон заhабарилгын завод (1932) барилгада хабаадуулагдаhан ород зоной тоо 1,5 дахин олошорhониинь ойлгосотой.
Удаадахи тоолон бэшэлгэнүүдэй дүнгүүдээр, үндэhэн угсаатанай тоо Буряад орондо дээшэлжэ байгаа: 135,8 мянган хүн (1959); 206,1 (1979); 249,5 (1989); 272,9 (2002).
2002 оной тоолон бэшэлгын мэдээгээр, Ород Уласhаа гадуур 4000 буряадууд ажаhуугаа: Казахстанда — 1172, Узбекистанда — 942, Украинада — 911, Таджикистанда — 378, Кыргызстанда — 229 хүн.
Монгол ороной зүүн-хойто аймагуудта (Хэнтэй, Зүүн зүгэй, Сэлэнгэ, Хүбсэгэл, Булган) дүтэрхыгѳѳр 100 мянган буряад угсаатан ажаhуудаг. Хитадай Yбэр-Монголой автономито аймагта (Хүлэн-Буйр) 6000 буряадууд тоологдодог (Бодонгууд Абида).
2021 оной тоолон бэшэлгын дүнгѳѳр Буряад Уласта 295,2 мянган буряад зон тоологдоно. Бүхы Росси дотор 460,0 мянган буряадууд тоологдодог юм байна. Тэрэ тоодо Эрхүүгэй можодо 74,7 мянган буряад, Yбэр-Байгалай хизаарта 65,5 мянган хүн ажаhууна.
Өѳрынгѳѳ үндэhэ яhа зааhан зоной 63,94% ородууд; 32,46% — буряадууд болоно. Анхармаар юумэн гэбэл, hүүлшын тоолон бэшэлгын үедэ 68 мянган хүн үндэhэ яhаяа нэрлэхэеэ арсаhан гү, али маргаhан байна. Тиимэ зон соо ондоо шуhантай холилдоhон буряад яhатанай үри hадаhад мүн оролсоо ёhотой.
Бүхы Росси дотор ажабайдаг 460 053 буряад угсаатанай оройдоол 290 378 хүн түрэл хэлэеэ мэдэдэг байhанаа мэдүүлээ. 1970-аад онуудhаа эхилжэ, буряад хэлэн ниитэдэ багаар хэрэглэгдэдэг болоо hэн. Буряадууд түрэл хэлэеэ тоохоёо болихоhоо гадна, мартажа захалаа. Тоолон бэшэлгын баримтанууд энээниие гэршэлнэ: 1959 ондо 5% буряадууд ород хэлые түрэл гэжэ тоолодог байгаа hаа, 1979 ондо — 10%, 1984 ондо — 14% болоhон юм.
Буряад хэлэ сахин хамгаалгын гүрэнэй программа абтаад, жэл бүхэндэ ехэ олон хэмжээ ябуулганууд үнгэрдэг гээшэ ааб даа. Yндэhэн соёлоо ба хэлэеэ hэргээхын түлѳѳ хүдэлѳѳн дэлгэрнэ. Буряад Уласта ажаhуудаг ондоо яhанай зон буряад хэлэ шудалдаг, мэдэдэг байhан тухайгаа зааhан байна: 7966 ородууд, 771 татаарнууд, 91 яхад, 79 тува яhатан, 60 хальмагууд, 33 узбек, 29 корей, 15 азербайджан яhатан гэхэ мэтэ.
Буряадуудай, нэн түрүүн залуу үетэнэй дунда, түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй зоной тоо саашадаа улам олошоржол байбал, зогсошогүй сагай сагаан урасхал соо угсаатанаймнай саашанхи хүгжэлтэ ямар байхаб гэжэ шаналан тухайлхаар.
Хэрэглэгдэhэн литература
1.Нимаев Д.Д. Этнодемографические процессы в Бурятии в 19 — начале 20 в.// Бурятия в 17 — начале 20 в. Экономика и социально-культурные процессы. — Новосибирск: Наука, 1989.
2.Богданов М.Н. Очерки истории бурят-монгольского народа. — Верхнеудинск, 1926.
3.Майский И.М. Современная Монголия. — Иркутск, 1921.
4.Бодонгууд Абида. Буряад-монголой тобшо түүхэ. — Хайлар: Yбэр-Монголой соёлой хэблэлэй хүреэ, 1985.