Буряад арадай түүхэһээ
Баргажан дайдын хэшэг
21 марта 2023
9632
Октябриин хубисхалай hүүлээр Баргажанай дайда 1922 ондо РСФСР-эй бүридэлдэ байгуулагдаhан Буряад-Монголой АССР-эй хуби боложо тодорhон юм.
Баргажанай болон Икадай шэлэнүүдээр хүреэлэгдэhэн, зүүн талаhаа аяар Дэрээнhээ абаад, баруулжаа мүнѳѳ үеын Прибайкалиин аймагай Кика хүрэтэр нэмжыhэн нэлэнхы үргэн дайда тиихэдэ Баргажан аймагай газар дэбисхэр болоhон түүхэтэй.
Баргажанай аймагай герб
1922 оной ноябриин 2-то Баргажан аймагай дэбисхэр дээрэ 9 сомоной захиргааниие бии болгохо тухай тогтоол баталан абаа hэн. Тиигэжэ Барханай, Баянголой, Гааргын, Дэрээнэй, Нуурай, Мүргэнэй, Уланай, Хабаржаанай, Хара-Усуунай сомонууд хүдэлжэ эхилээ бэлэй.
1923 оной ноябриин 23-да БМАССР-эй бүридэлдэ Баргажанай аймаг байгуулха тогтоол абтаhан юм. 1920 ондо Коммунис намай (ВКПб) гэшүүн болоhон Буда Сангадин Баргажан голдо Зүблэлтэ засаг тогтоохо, шэнэ байдал зохёон байгуулха хэрэгтэ аргагүй ехэ хубитаяа оруулhан.
Шулуун мэлхэй
Буда Сангадин (1899-1934) эрхэтэнэй дайнда хабаадаhан хубисхалша, дайнай hүүлээр Сибириин газар дайдаар тараhан сагаантанай зэбсэгтэ бүлэгүүдые даран hүнѳѳхэ аюултай хэрэг бэелүүлэлсээ. Арадай хубисхалта сэрэгэй (Народно-революционная армия) главна штабай зууршалгаар 1923 он болотор Баргажан аймагай милициин даргын орлогшын, даргын уялгануудые дүүргэдэг hэн. 1923 ондо Б.Сангадин Баргажан аймагай ревкомой түрүүлэгшээр томилогдоhон. Энэ тушаалда удаан ажаллаагүй байтарынь, Хориин аймагай гүйсэдкомой түрүүлэгшээр ябуулаа. 1923-1924 онуудта Москва эльгээгдэжэ, Зүүн зүгэй ажалшадай Коммунис университедтэ (КУТВ) hураа. Гэдэргээ нютагтань дуудажа асараад, Баргажан аймагай гүйсэдкомой түрүүлэгшээр томилоо hэн.
Буда Сангадин Баянголой болон хажуугаархи буусануудай 16 айл үрхэhѳѳ бүридэhэн «Арбижил» гэжэ бүхы Буряад орондо эгээн түрүүшын хүдѳѳ ажахын коммуна байгуулаа. Коммунистнууд Базар, Бато Будаевууд, Балсаан Филиппов, Содном Ешиев, эдэбхитэд Бадма Задуев, Даши-Дондок Очиров, Нанзан Лапхаров, Даши Очиров, Даши Эрдыниев болон бусад Буда Сангадинай хүтэлбэри доро хамтын ажалай жэшээ харуулаа бэлэй. Коммунын ажалай амжалтатай ябахые хараhан бусад зон баhа артель болон коммуна эмхидхэжэ эхилээ hэн. 1931-1933 онуудта Б.Сангадин БМАССР-эй засагай газарай шиидхэбэреэр Баргажанай болон Хяагтын аймисполкомой түрүүлэгшээр хүдэлhэн. Бэень муудажа, 1934 ондо Дээдэ-Yдэ хотын эмнэлгын газарта наhа бараа бэлэй.
Б.Сангадин в первом ряду в центре
Хубисхалша Буда Сангадинда нютагтань хүшѳѳ бодхоогдоо, Баянголой үйлсэ тэрэнэй нэрэ зүүдэг.
Харин тэрэнэй үүсхэлээр байгуулагдаhан «Арбижал» коммуна саашадаа хүгжэн hалбараа. Ленинэй нэрэмжэтэ коммуна, «Соёл», «Зориг» коммунанууд «Арбижалтай» нэгэдэжэ, аймаг соо, бүхы Буряад орондо суутай Карл Марксын нэрэмжэтэ томо колхоз болоhон юм. 1954 ондо энэ ажахытай Лугшахаанай Калининай нэрэмжэтэ колхозые нэгэдхээ hэн. Тус ажахые Р.С.Бубеев 6 жэл соо хүтэлѳѳ. Агууехэ дайнай ветеран Радна Сангалаевич Бубеев урид Уланай сомоной соведэй Кировэй нэрэмжэтэ колхозой түрүүлэгшээр хүдэлhэн байгаа. Ажахынь hү, мяха, орооhо тушааха түсэбүүдые үлүүлэн дүүргэhэнэй түлѳѳ 1948 ондо Р.С.Бубеев Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртѳѳ hэн.
Кировэй нэрэмжэтэ колхоз байха үедэ нютагай зон иимэ дуу зохёогоод, дууладаг байгаа:
Баргажан гол
Хүнтэй уужам нютагтам
Хоолос таряан ядалгүй.
Хори гаран наhандам
Хоолойн зугаа ядалгүй.
Ара Лугшахаан нютагтам
Адуу малынь ядалгүй.
Арбан найман наhандам
Аман зугаа ядалгүй.
Хара мориной сэнгэлтэ
Хүнтэйн полиин зеленко.
Хамаг зоной сэнгэлтэ
Киров колхозой клуб соо.
Боро мориной сэнгэлтэ
Баяндайн полиин зеленко.
Булта зоной сэнгэлтэ
Баяр нааданай клуб соо.
Мүнѳѳ эдэ хуушанай дуунуудые аман зохёолой «Лугшахаан» ансамбль дууладаг (Краеведческий портал Родное село).
Энэ ажахые саашадаа хүтэлhэн Гомбо Боболоевич Цыденов үхэр малай, хони хурьгадай, адуун hүрэгэй тоо толгой горитойгоор олошоруулжа шадаhан байна. Колхозой уhалууриин газар үргэдхэгдѳѳ. 1958 ондо колхоз 1600 гектар сабшалангай газарhаа 50 000 центнер үбhэ хуряажа абаа hэн. 1959 ондо Г.Б.Цыденовтэ Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэ олгогдоо бэлэй.
Баргажанай дасан
1939 онhоо эхэ хонидой отарын ахалагша хонишоноор ажаллаhан Шалсама Ламажаповна Цыремпилова арбан жэлэй туршада эхэ хонин бүхэнhѳѳ нэгэшье хурьга гарзагүйгѳѳр түлжүүлжэ абаха урма шадалтай hэн. Эрхим хонишон 1959 ондо 100 эхэ хонинhоо 110 хурьга абажа, хонин бүриhѳѳ 4 кг нооhо хайшалжа тушааhан байна. Эдэ ехэ ажалай амжалтануудай түлѳѳ Ш.Л.Цыремпилова 1966 ондо Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байха юм.
Ш.Л.Цыремпиловагай отарада hургуулиин hүүлээр ерэhэн залуухан Ольга Сангадиева хоёр жэл болоод, эхэ хонидой отара даажа абаhан. Ехэ оролдосотойгоор хүдэлhэн Ольга Энхеевна Сангадиева 1971-1975 онуудай туршада 100 эхэ хонинhоо 105-115 хурьга абажа шадаа hэн. Түрүү ажалайнгаа түлѳѳ ВЛКСМ-эй 16 съездын делегадаар, КПСС-эй 26 съездын делегадаар hунгагдаhан байна. 1976 ондо О.Э.Сангадиевада Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэ олгогдоhон юм.
Баргажан голой ажалай үшѳѳ нэгэ баатар — Дашанима Буодиевич Сундуев. Наhаараа хонишоноор хүдэлхэдѳѳ, ехэ дүй дүршэлтэй болоhон Д.Б.Сундуев 100 эхэ хонинhоо 140-160 хурьга абадаг, хонин бүриhѳѳ 6 кг нооhо хайшалжа тушаадаг байгаа. Иимэ гайхамаар амжалтын түлѳѳ Ажалай Улаан Тугай, Октябриин Хубисхалай орденуудаар, мүн ВДНХ-гай алтан, мүнгэн медальнуудаар шагнагдаа, СССР-эй Гүрэнэй шанда хүртѳѳ бэлэй. Буряадай АССР-эй, РСФСР-эй, СССР-эй хүдѳѳ ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшын нэрэ зэргэнүүдтэй Д.Б.Сундуевта 1981 ондо Социалис Ажалай Геройн хүндэтэ нэрэ зэргэ олгогдоо hэн.
Соодой ламын субарга
Баргажанда эрхим түрүү ажалай түлѳѳ Ленинэй орденоор олон зон шагнагдаhан: Б.Г.Монтоев, Д.С.Семенова, Б.Х.Дармаев, Е.С.Дашиева болон бусад. Баргажанhаа гарбалтай суута хүнүүдые нэрлэбэл, республикын Элүүрые хамгаалгын яаманай ахалагша хирург, эрдэмтэн Э.Р.Раднаев (1897-1962) Ленинэй, Ажалай Улаан Тугай орденуудаар шагнагдаа hэн. 1948-1963 онуудта Буряадай АССР-эй Элүүрые хамгаалгын яаманиие хүтэлhэн В.Р.Боянова Ажалай Улаан Тугай орденоор, олон медальнуудаар шагнагдаhан юм.
Баргажан дайдаяа холуур суурхуулhан нэрэ солотониие дурдая: Баргажанай дасанай шэрээтэ гэлэн лама Цыден Содоев. Гүн сэдьхэлhээ энэрил хайратай боложо, бэе махабадтаа боди сэдьхэл заяаха hургаал табиhан энэ гэгээнтэниие бодисада Нагарджунын хубилгаан гэжэ дэлхэйн буддын шажантан сэгнэн мэдэрhэн байха юм.
Э-Д.Ринчино Монголдо
Хилгана нютаг тоонтотой Элбэк-Доржи Ринчино (1888-1938), бүгэдэ монголой үндэhэн хүдэлѳѳнэй элитэ ажал ябуулагша, Коминтернын гэшүүн, хубисхалша, эрдэмтэн. Монгол хубисхалшадтай хамта Э-Д.Ринчино Москва ерээд, Ленинтэй, Зүблэлтэ гүрэнэй толгойлогшодтой уулзаhан юм. Эрэлхэг зоригтой Э-Д.Ринчино Монголдо барон Унгернын сэрэгшэдтэй тулалдаануудта хабаадалсаhан байна. Монголой арадай армиин Реввоенсоведэй түрүүлэгшэ, Монгол Уласай түрүүшын Конституци зохёогшодой нэгэн. Хуурмаг шалтагаанаар гэмнэгдээд, 85 жэлэй саана буряад арадай үзүүр бэрхэ хүбүүдэй нэгэн Элбэк-Доржи Ринчино саазалуулагдаа hэн. 1957 ондо нэрэнь сагааруулагдаа.
Зохёолшод, зүжэгшэд, дуушад, эрдэмтэд, тамиршад энэ аймагhаа олоор урган гараhан. Жэшээнь, Лугшахаанhаа гарбалтай СССР-эй арадай артист, режиссер, Гүрэнэй шангай лауреат Гомбо Цыдынжаповай нэрые Буряадай оперо болон баледэй академическэ театр зүүдэг. Баргажан зон уран үгэдэ, зүжэг нааданда бэлигтэй юм. Баянголой арадай театр республика соогоо мэдээжэ.
Г.Цыдынжапов
СССР-эй, Европын, Азиин, дэлхэйн абарга Борис Будаевай тоонто Баянгол ехэ олон суута тамиршадай нютаг юм. Мэдээжэ hур харбагшад Эрдыниевтэнэй хэдэн үе: Даша-Нима Эрдыниев үбгэ эсэгэ, Константин Эрдыниев хүбүүниинь, Наталья Эрдыниева ашань. Барилдаашад Василий Гармаев, ахадүүнэр Гулгеновүүд, Лубсановууд, Ирина Ологонова гээд бусад олон тамиршад Буряад оронойнгоо нэрэ солые элдэб мүрысѳѳнүүдтэ хамгаалhан, илалтануудые асарhан байха юм.
18533 дүрбэлжэн километр талмайтай, 25,5 мянган ажаhуугшадтай Баргажан аймагай бүридэлдэ мүнѳѳ үедэ 34 hуурин, тосхонууд тоологдоно. Буряад Уласай хүдѳѳ ажахын бүридэлдэ Баргажанай яhала хүгжэнги хонин ажахы, мал ажахы, таряан ажахы горитой хубитань болодог юм. Гадна Баргажанай зон заншалта ёhоор загаhа үйлэдбэрилдэг. Эм домто булагуудhаань аршаан абажа юулэдэг, амараашадые, аяншалагшадые хангадаг. Ой модоор баян аймагта 50 пилорама хүдэлдэг. Ан гүрѳѳлѳѳр баян дайдадань агнуури хэхэ зүбшѳѳлтэй.
Усть-Баргузин. Историко-минералогический музей
Баргажан дайда байгаалиин хэмгүй олон хүшѳѳнүүдтэй. «Хээр-Шошого» гэhэн аяар манай ээрын урдахи 2-1 мянган жэлдэ, бронзо зэбсэгтэ үедэ бии болоhон байгаалиин хүшѳѳе тэрэ холын үе сагай зон шүтэлгын, хүдѳѳлгын газар болгоhон түүхэтэй гээд эрдэмтэд тоолоно, шэнжэлнэ.
Икадай шэлын хормойдохи Сэргэ шулуун, Инаада оршодог шулуунуудай сэсэрлиг, мүргэл шүтѳѳнэй Бүхэ-Шулуун... Баргажан голой шулуун мэлхэй аяншалагшадай анхарал заал hаа татадаг. Горячинскhаа Турка ошохо замда байгаалиин энэ хүшѳѳ харагдадаг. Нютагай домогой ёhоор, хабартаа, арбан табанай hарын гэрэл туяа доро шулуун мэлхэй ами ороод, хүдэлжэ эхилдэг юм ха. Харин үүр сайхада, дахин шулуун боложо, тогтошодог.
Баргажан-Түхэм. Барга, хорчид-монголнуудай, ортон зоной урда сагта ажаhууhан газар. Хаан Чингисэй элинсэг Бүртэ-Шонын домог түүхэтэй холбоотой бүхы монголшуудай нангин шүтѳѳнэй газар дайда. Баргажан дайдын хүн зоной хэшэг, Хангай байгаалиин баялиг хэтэ мүнхэдѳѳ дэлгэржэ байхань болтогой!
Хэрэглэгдэhэн литература
1. Очиров С.Б. Элбэк-Доржи Ринчино// Выдающиеся бурятские деятели. Том 1 — Улан-Удэ, 2009.
2. Урбанаева И.С. Цыден Содоев// Выдающиеся бурятские деятели. Том 2 — Улан-Удэ, 2010.
Баргажанай аймагай герб
1922 оной ноябриин 2-то Баргажан аймагай дэбисхэр дээрэ 9 сомоной захиргааниие бии болгохо тухай тогтоол баталан абаа hэн. Тиигэжэ Барханай, Баянголой, Гааргын, Дэрээнэй, Нуурай, Мүргэнэй, Уланай, Хабаржаанай, Хара-Усуунай сомонууд хүдэлжэ эхилээ бэлэй.
1923 оной ноябриин 23-да БМАССР-эй бүридэлдэ Баргажанай аймаг байгуулха тогтоол абтаhан юм. 1920 ондо Коммунис намай (ВКПб) гэшүүн болоhон Буда Сангадин Баргажан голдо Зүблэлтэ засаг тогтоохо, шэнэ байдал зохёон байгуулха хэрэгтэ аргагүй ехэ хубитаяа оруулhан.
Шулуун мэлхэй
Буда Сангадин (1899-1934) эрхэтэнэй дайнда хабаадаhан хубисхалша, дайнай hүүлээр Сибириин газар дайдаар тараhан сагаантанай зэбсэгтэ бүлэгүүдые даран hүнѳѳхэ аюултай хэрэг бэелүүлэлсээ. Арадай хубисхалта сэрэгэй (Народно-революционная армия) главна штабай зууршалгаар 1923 он болотор Баргажан аймагай милициин даргын орлогшын, даргын уялгануудые дүүргэдэг hэн. 1923 ондо Б.Сангадин Баргажан аймагай ревкомой түрүүлэгшээр томилогдоhон. Энэ тушаалда удаан ажаллаагүй байтарынь, Хориин аймагай гүйсэдкомой түрүүлэгшээр ябуулаа. 1923-1924 онуудта Москва эльгээгдэжэ, Зүүн зүгэй ажалшадай Коммунис университедтэ (КУТВ) hураа. Гэдэргээ нютагтань дуудажа асараад, Баргажан аймагай гүйсэдкомой түрүүлэгшээр томилоо hэн.
Буда Сангадин Баянголой болон хажуугаархи буусануудай 16 айл үрхэhѳѳ бүридэhэн «Арбижил» гэжэ бүхы Буряад орондо эгээн түрүүшын хүдѳѳ ажахын коммуна байгуулаа. Коммунистнууд Базар, Бато Будаевууд, Балсаан Филиппов, Содном Ешиев, эдэбхитэд Бадма Задуев, Даши-Дондок Очиров, Нанзан Лапхаров, Даши Очиров, Даши Эрдыниев болон бусад Буда Сангадинай хүтэлбэри доро хамтын ажалай жэшээ харуулаа бэлэй. Коммунын ажалай амжалтатай ябахые хараhан бусад зон баhа артель болон коммуна эмхидхэжэ эхилээ hэн. 1931-1933 онуудта Б.Сангадин БМАССР-эй засагай газарай шиидхэбэреэр Баргажанай болон Хяагтын аймисполкомой түрүүлэгшээр хүдэлhэн. Бэень муудажа, 1934 ондо Дээдэ-Yдэ хотын эмнэлгын газарта наhа бараа бэлэй.
Б.Сангадин в первом ряду в центре
Хубисхалша Буда Сангадинда нютагтань хүшѳѳ бодхоогдоо, Баянголой үйлсэ тэрэнэй нэрэ зүүдэг.
Харин тэрэнэй үүсхэлээр байгуулагдаhан «Арбижал» коммуна саашадаа хүгжэн hалбараа. Ленинэй нэрэмжэтэ коммуна, «Соёл», «Зориг» коммунанууд «Арбижалтай» нэгэдэжэ, аймаг соо, бүхы Буряад орондо суутай Карл Марксын нэрэмжэтэ томо колхоз болоhон юм. 1954 ондо энэ ажахытай Лугшахаанай Калининай нэрэмжэтэ колхозые нэгэдхээ hэн. Тус ажахые Р.С.Бубеев 6 жэл соо хүтэлѳѳ. Агууехэ дайнай ветеран Радна Сангалаевич Бубеев урид Уланай сомоной соведэй Кировэй нэрэмжэтэ колхозой түрүүлэгшээр хүдэлhэн байгаа. Ажахынь hү, мяха, орооhо тушааха түсэбүүдые үлүүлэн дүүргэhэнэй түлѳѳ 1948 ондо Р.С.Бубеев Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртѳѳ hэн.
Кировэй нэрэмжэтэ колхоз байха үедэ нютагай зон иимэ дуу зохёогоод, дууладаг байгаа:
Баргажан гол
Хүнтэй уужам нютагтам
Хоолос таряан ядалгүй.
Хори гаран наhандам
Хоолойн зугаа ядалгүй.
Ара Лугшахаан нютагтам
Адуу малынь ядалгүй.
Арбан найман наhандам
Аман зугаа ядалгүй.
Хара мориной сэнгэлтэ
Хүнтэйн полиин зеленко.
Хамаг зоной сэнгэлтэ
Киров колхозой клуб соо.
Боро мориной сэнгэлтэ
Баяндайн полиин зеленко.
Булта зоной сэнгэлтэ
Баяр нааданай клуб соо.
Мүнѳѳ эдэ хуушанай дуунуудые аман зохёолой «Лугшахаан» ансамбль дууладаг (Краеведческий портал Родное село).
Энэ ажахые саашадаа хүтэлhэн Гомбо Боболоевич Цыденов үхэр малай, хони хурьгадай, адуун hүрэгэй тоо толгой горитойгоор олошоруулжа шадаhан байна. Колхозой уhалууриин газар үргэдхэгдѳѳ. 1958 ондо колхоз 1600 гектар сабшалангай газарhаа 50 000 центнер үбhэ хуряажа абаа hэн. 1959 ондо Г.Б.Цыденовтэ Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэ олгогдоо бэлэй.
Баргажанай дасан
1939 онhоо эхэ хонидой отарын ахалагша хонишоноор ажаллаhан Шалсама Ламажаповна Цыремпилова арбан жэлэй туршада эхэ хонин бүхэнhѳѳ нэгэшье хурьга гарзагүйгѳѳр түлжүүлжэ абаха урма шадалтай hэн. Эрхим хонишон 1959 ондо 100 эхэ хонинhоо 110 хурьга абажа, хонин бүриhѳѳ 4 кг нооhо хайшалжа тушааhан байна. Эдэ ехэ ажалай амжалтануудай түлѳѳ Ш.Л.Цыремпилова 1966 ондо Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байха юм.
Ш.Л.Цыремпиловагай отарада hургуулиин hүүлээр ерэhэн залуухан Ольга Сангадиева хоёр жэл болоод, эхэ хонидой отара даажа абаhан. Ехэ оролдосотойгоор хүдэлhэн Ольга Энхеевна Сангадиева 1971-1975 онуудай туршада 100 эхэ хонинhоо 105-115 хурьга абажа шадаа hэн. Түрүү ажалайнгаа түлѳѳ ВЛКСМ-эй 16 съездын делегадаар, КПСС-эй 26 съездын делегадаар hунгагдаhан байна. 1976 ондо О.Э.Сангадиевада Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэ олгогдоhон юм.
Баргажан голой ажалай үшѳѳ нэгэ баатар — Дашанима Буодиевич Сундуев. Наhаараа хонишоноор хүдэлхэдѳѳ, ехэ дүй дүршэлтэй болоhон Д.Б.Сундуев 100 эхэ хонинhоо 140-160 хурьга абадаг, хонин бүриhѳѳ 6 кг нооhо хайшалжа тушаадаг байгаа. Иимэ гайхамаар амжалтын түлѳѳ Ажалай Улаан Тугай, Октябриин Хубисхалай орденуудаар, мүн ВДНХ-гай алтан, мүнгэн медальнуудаар шагнагдаа, СССР-эй Гүрэнэй шанда хүртѳѳ бэлэй. Буряадай АССР-эй, РСФСР-эй, СССР-эй хүдѳѳ ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшын нэрэ зэргэнүүдтэй Д.Б.Сундуевта 1981 ондо Социалис Ажалай Геройн хүндэтэ нэрэ зэргэ олгогдоо hэн.
Соодой ламын субарга
Баргажанда эрхим түрүү ажалай түлѳѳ Ленинэй орденоор олон зон шагнагдаhан: Б.Г.Монтоев, Д.С.Семенова, Б.Х.Дармаев, Е.С.Дашиева болон бусад. Баргажанhаа гарбалтай суута хүнүүдые нэрлэбэл, республикын Элүүрые хамгаалгын яаманай ахалагша хирург, эрдэмтэн Э.Р.Раднаев (1897-1962) Ленинэй, Ажалай Улаан Тугай орденуудаар шагнагдаа hэн. 1948-1963 онуудта Буряадай АССР-эй Элүүрые хамгаалгын яаманиие хүтэлhэн В.Р.Боянова Ажалай Улаан Тугай орденоор, олон медальнуудаар шагнагдаhан юм.
Баргажан дайдаяа холуур суурхуулhан нэрэ солотониие дурдая: Баргажанай дасанай шэрээтэ гэлэн лама Цыден Содоев. Гүн сэдьхэлhээ энэрил хайратай боложо, бэе махабадтаа боди сэдьхэл заяаха hургаал табиhан энэ гэгээнтэниие бодисада Нагарджунын хубилгаан гэжэ дэлхэйн буддын шажантан сэгнэн мэдэрhэн байха юм.
Э-Д.Ринчино Монголдо
Хилгана нютаг тоонтотой Элбэк-Доржи Ринчино (1888-1938), бүгэдэ монголой үндэhэн хүдэлѳѳнэй элитэ ажал ябуулагша, Коминтернын гэшүүн, хубисхалша, эрдэмтэн. Монгол хубисхалшадтай хамта Э-Д.Ринчино Москва ерээд, Ленинтэй, Зүблэлтэ гүрэнэй толгойлогшодтой уулзаhан юм. Эрэлхэг зоригтой Э-Д.Ринчино Монголдо барон Унгернын сэрэгшэдтэй тулалдаануудта хабаадалсаhан байна. Монголой арадай армиин Реввоенсоведэй түрүүлэгшэ, Монгол Уласай түрүүшын Конституци зохёогшодой нэгэн. Хуурмаг шалтагаанаар гэмнэгдээд, 85 жэлэй саана буряад арадай үзүүр бэрхэ хүбүүдэй нэгэн Элбэк-Доржи Ринчино саазалуулагдаа hэн. 1957 ондо нэрэнь сагааруулагдаа.
Зохёолшод, зүжэгшэд, дуушад, эрдэмтэд, тамиршад энэ аймагhаа олоор урган гараhан. Жэшээнь, Лугшахаанhаа гарбалтай СССР-эй арадай артист, режиссер, Гүрэнэй шангай лауреат Гомбо Цыдынжаповай нэрые Буряадай оперо болон баледэй академическэ театр зүүдэг. Баргажан зон уран үгэдэ, зүжэг нааданда бэлигтэй юм. Баянголой арадай театр республика соогоо мэдээжэ.
Г.Цыдынжапов
СССР-эй, Европын, Азиин, дэлхэйн абарга Борис Будаевай тоонто Баянгол ехэ олон суута тамиршадай нютаг юм. Мэдээжэ hур харбагшад Эрдыниевтэнэй хэдэн үе: Даша-Нима Эрдыниев үбгэ эсэгэ, Константин Эрдыниев хүбүүниинь, Наталья Эрдыниева ашань. Барилдаашад Василий Гармаев, ахадүүнэр Гулгеновүүд, Лубсановууд, Ирина Ологонова гээд бусад олон тамиршад Буряад оронойнгоо нэрэ солые элдэб мүрысѳѳнүүдтэ хамгаалhан, илалтануудые асарhан байха юм.
18533 дүрбэлжэн километр талмайтай, 25,5 мянган ажаhуугшадтай Баргажан аймагай бүридэлдэ мүнѳѳ үедэ 34 hуурин, тосхонууд тоологдоно. Буряад Уласай хүдѳѳ ажахын бүридэлдэ Баргажанай яhала хүгжэнги хонин ажахы, мал ажахы, таряан ажахы горитой хубитань болодог юм. Гадна Баргажанай зон заншалта ёhоор загаhа үйлэдбэрилдэг. Эм домто булагуудhаань аршаан абажа юулэдэг, амараашадые, аяншалагшадые хангадаг. Ой модоор баян аймагта 50 пилорама хүдэлдэг. Ан гүрѳѳлѳѳр баян дайдадань агнуури хэхэ зүбшѳѳлтэй.
Усть-Баргузин. Историко-минералогический музей
Баргажан дайда байгаалиин хэмгүй олон хүшѳѳнүүдтэй. «Хээр-Шошого» гэhэн аяар манай ээрын урдахи 2-1 мянган жэлдэ, бронзо зэбсэгтэ үедэ бии болоhон байгаалиин хүшѳѳе тэрэ холын үе сагай зон шүтэлгын, хүдѳѳлгын газар болгоhон түүхэтэй гээд эрдэмтэд тоолоно, шэнжэлнэ.
Икадай шэлын хормойдохи Сэргэ шулуун, Инаада оршодог шулуунуудай сэсэрлиг, мүргэл шүтѳѳнэй Бүхэ-Шулуун... Баргажан голой шулуун мэлхэй аяншалагшадай анхарал заал hаа татадаг. Горячинскhаа Турка ошохо замда байгаалиин энэ хүшѳѳ харагдадаг. Нютагай домогой ёhоор, хабартаа, арбан табанай hарын гэрэл туяа доро шулуун мэлхэй ами ороод, хүдэлжэ эхилдэг юм ха. Харин үүр сайхада, дахин шулуун боложо, тогтошодог.
Баргажан-Түхэм. Барга, хорчид-монголнуудай, ортон зоной урда сагта ажаhууhан газар. Хаан Чингисэй элинсэг Бүртэ-Шонын домог түүхэтэй холбоотой бүхы монголшуудай нангин шүтѳѳнэй газар дайда. Баргажан дайдын хүн зоной хэшэг, Хангай байгаалиин баялиг хэтэ мүнхэдѳѳ дэлгэржэ байхань болтогой!
Хэрэглэгдэhэн литература
1. Очиров С.Б. Элбэк-Доржи Ринчино// Выдающиеся бурятские деятели. Том 1 — Улан-Удэ, 2009.
2. Урбанаева И.С. Цыден Содоев// Выдающиеся бурятские деятели. Том 2 — Улан-Удэ, 2010.