1937 оной бэшэг, данса

Тиин 51 жэлэй үнгэрһэн хойно 1989 оной июль һарада Буряадай коммунис партиин обкомой бюро дээрэ гэм зэмэгүй гэмнэгдээд сагааруулагдаһан хүнүүд тухай хэлсээн болобо. Тэрэ сэмүүн сагта ямаршье харша, муу юумэ хээгүй аад, шорондо хосорһон зоной тоодо Яруунын аймагай Эгэтэ нютагай Базаржаб Будаевич Будаевайшье нэрэ оролсоо. 



Б.Б. Будаев Буряадай АССР-эй хүдөө ажахын наркомой орлогшоор хүдэлжэ байтараа, 1937 оной апрелиин 8-най үдэр түрмэдэ хаагдажа, 1938 оной октябриин 15-да буудуулһан байна. Гэм зэмэгүй байһаниинь элирээшье һаань, 1956 ондо тэрэнэй хэрэгтэй танилсахань үшөөл хорюултай хүшэр, хамаг данса дараатай саг байгаа. Манай буряадай элитэ уран зохёолшо Цэрэн Галанов тэрэ хүнэй намтараар һонирхожо, архивай дансануудые нээлгэжэ, мүрдэлгын протоколнуудтайнь танилсаһан байна.
 


«Тэрэ үеын тодхорто ушар аяар 51 жэлэй саана бэшэ, харин мүнөөдэр боложо байһандал, гарни шэшэржэ, бэхээр бэшэһэн протоколой үгэнүүд шуһаар лэбшэжэ байһандал үзэгдэбэ» — гэжэ Цэрэн Галанов бэшэһэн байна. Базаржаб Будаевай гэртэхиндээ бэшэһэн бэшэгүүдынь тэрэнэй гэр бүлэдөө, зон нүхэдтөө тон дуратай, сэбэр сагаан, һайхан сэдьхэлтэй хүн байһыень гэршэлээ. Базаржаб Будаевич хамалганда абтахын урдахана үдэр бүриин тэмдэглэлнүүдые — дневник бэшэжэ захалһан байгаа.



«Би, Будаев Базаржаб Будаевич, 1906 ондо Эгэтэ нютагай үгытэй малшанай бүлэдэ түрөөб. Бидэ гэртээ аяар арбан дүрбэн үхибүүд, табан хүбүүд, юһэн басагад байгаабди. Эсэгэмнай өөрөө үзэг бэшэг мэдэхэгүйшье һаа, маанараа һургуулитай болгохо гэжэ оролдоһон юм. Илангаяа намда, ехэ хүбүүндэнь, энэ талаар үлүү аза талаан тудажа, би түрүүн нютагтаа гурбан класс дүүргээб. Һүүлдэнь дүү хүбүүдни Дабаа, Даша, Галсан-Доржо, Дэмбэрэл-Даша, дүү басаган Дулсан гэгшэд Хориин һургуулида ороһон байна. Эдеэ хоол, хубсаһан дутаха. Тиигээшье һаань, баабаймнай ганса мориёо тэргэлээд лэ, үбэлэй хүйтэндэ, хабарай хагсууда үхибүүдтээ эдеэ хоол бэдэржэ, Хори, Эгэтын хоорондо нилээд гүйлгэһэн байна.

Би 1922-24 онуудаар Эгэтэдээ сомоной зүблэлэй түрүүлэгшээр хүдэлөөб. Энэ үедэ комсомолой гэшүүн болооб. Дээдэ-Үдэдэ мэргэжэлээ дээшэлүүлжэ, жэл тухай нютагтаа багшалааб. Энэ үедэ партида кандидадаар абтааб. 

1926 оной сентябрь һараһаа 1927 оной март болотор ВКП (б)-гэй Хориин айкомой пропагандист байгааб.



1927 оной март һарада партида гэшүүнээр абтааб. 1929-30 онуудта энэл аймагтаа ВКП (б)-гэй Хориин айкомой 1-хи секретаряар хүдэлөөб.

Удангүй Улаан-Үдэ ерэжэ, республикын Бурколхозсоюзай түрүүлэгшын орлогшоор нэгэ жэл хүдэлбэб.

1930 ондо Агын аймагай гүйсэдхэхэ комитедэй түрүүлэгшээр томилогдожо, тэндээ хоёр жэл үлүүтэй ажаллаад, Москвада Бүхэсоюзна хүдөө ажахын академидэ орожо, тэрэнээ дүүргэхэдээ, „зоотехник-элидхэлшэ“ гэһэн мэргэжэлтэй болоо һэм. Энэл үедөө би БурЦИК-эй табадахи зарлалай гэшүүн байгааб.



Мүнөө 1937 оной январиин 7-һоо Буряад-Монголой АССР-эй хүдөө ажахын наркомой орлогшоор, мал ажалай һалбариин хүтэлбэрилэгшөөр томилогдобоб. Одоол иигээд бүри шангаар ажаллаха, эхэ эсэгынгээ, арад зонойнгоо этигэл найдабариие дүүргэхэ, үриеэ түлэхэ сагни ерэбэ гэжэ һананаб!...»

Михей Николаевич Ербановай гар табилгатай тогтоол энэ намтарайнь хуудаһанда хадаатай. Тиихэдэ Б. Будаев оройдоол 31 наһатай, эрдэм номтой, эдэбхи абьяастай, ерээдүй тээшэ зоригтой дабхижа ябаһан хүбүүн байгаа. Иигэжэ хатуу сохилтодо орожо, ами наһаяа алдаха сагай буухаяа байһые оройдоошье һэжэглээгүй. 

Базаржаб Будаевые түрмэ шорондо хаажа мүшхэһэн Зүүн Сибириин хизаарай УНКВД-гэй таһагые эрхилэгшын орлогшо Лаврентий Ефимович Помытовой гар бэшэг эндэнь байна. Мүшхэбэриин протокол:



Помытов — Та хэзээ националистнуудай эмхидэ орообта?
Будаев — Би хэзээдэш буржуазна националистнуудай эмхидэ ороогүйб, энээн тушаа түрүүшынхиеэ дуулажа байнаб.
П. — Базар Барадин, Цэбээн Жамцарано, Элбэг-Доржо Ринчино, Баатар Дабаин, Базар Чимидун, Даша Мункин, Бата-Далай Тогмытов, Цыденжаб Дондубон, Даша Дондобэ гэжэ хүнүүдые таниха гүт?
Б. — Заримыень танихаб.
П. — Эдэнэртэй уулзадаг байгаа гүт?
Б. — Заримантайнь уулзадаг, харин Э-Д. Ринчино, Ц. Жамцарано хоёрые танихагүйб. Тэдэ ехэл эрдэмтэй, хубисхалай эдэбхитэд гэжэ мэдэхэб.



П. — Ринчинотой Москвада уулзаагүйб гэхэеэ һанана гүт?
Б. — Үгы. Би Тимирязовай академидэ һурааб. Ринчино Зүүн зүгэй университедтэ багшална бэшэ гү?
П. — Тэрээнтэй уулзаагүйб гэжэ худалаар бү хэлэгты. Ринчино танда Гадаада Монгол, Дотор Монгол, Буряад Монгол гурбаниие Японой туһаламжаар нэгэдүүлхэ ябуулга тухай хэлэдэг байгаа, мартаа гүт?
Б. — Би иимэ юумые мэдэнэгүйб.
П. — Дээрэ дурдагдаһан хүнүүдээр хаана танилсаабта?
Б. — Заримантайнь Улаан-Үдэдэ, Агада хүдэлхэдөө танилсааб. Нүгөө заримантайнь Москвада нэгэ үе һурааб.
П. — Эдэнэртэй танил байһанаа мэдэрээд, Ринчинотой танил байһанаа нюуха хүсэлэнтэй гүш? Эгээ ехэ зэмэтэнээ далдалха һанаатай гүт?
Б. — Үгы, би юушье далдалнагүйб.
П. — Та гол таһа арсажа байнат. Энэтнай танай мүнөөнэй байдалые бүри хүшэр хүндэ болгоно. Харин тэрэ дээрэ дурдагдаһан нүхэдтнай тан тухай хуу хөөрэжэ үгөө. Бултадаа таанар Элбэк-Доржо Ринчинотой холбоотойт. Та бүри Агада аймагай түрүүлэгшээр хүдэлжэ байхадаа, Японой агент болоһон байнат. Харин Элбэг-Доржо Ринчино аяар 1918 онһоо Японой шпион.


Б. — Энэ худал. Би ямаршье агент байгаагүйб. Тэрэ дээрэ дурдагдаһан зон нам тухай ямаршье баримтагүй аад, иигэжэ хэлэхэ ёһогүй.
П. — Танай урда наркомземдэ бүри 30 онһоо эхилээд, Дажуп Доржиев, Будажаб Лобсанов, Ардан Маркизов гэгшэд хүдэлөө. Мүнөө Яков Похосоев тэндэ һууна. Энэ мүнөө та тэрэнэй орлогшонь болошобот. Энэ юун гэһэн удхатайб?
Б. — Хүдөө ажахы, мал ажал манай республикын гол һалбаринь болоно. Тиимэһээ эрхим бэрхэ, ажалаа мэдэхэ хүнүүд эндэ анханһаа табигдадаг байгаа. Харин мүнөө наркомземдэ орлогшоор ерэһэндээ би тон омогорхоноб. Партиин обкомой зүгһөө ехэ этигэл найдабари гэхэ байнаб.
П. — Та эндэ ехээр бү зорёологты. Минии мүнөө юун тухай танһаа һурахаяа байһыем тон һайнаар мэдэһэн аад, асуудалһаамни булгаалхаяа һананат... Та хайшан гээд адуу мал үхүүлдэг, хорлодог, элдэб үбшэ, бруцеллез тараадаг байһанаа сэхыень хэлэгты. Энэ жэл ганса Агада 11 мянган мал үхэһэн байна. 
Б. — Юун гэнэ гээшэбта? Би мүнөө ерээд, һаял 2-3 һара хүдэлжэ байнаб. Энэ жэлдэ Агада ган гасуур болоо.
П. — Энэтнай харюу бэшэ. Өөрынгөө хорото ябадалые та ган гасуурта бү ашагты. Эдэ бүгэдэ хорото ябадалтнай танай буржуазна эмхиин ажал. Та бүри 1931 онһоо хойшо буржуазна националистнуудтай нэгэдэжэ, эндэ совет засагые унагааха түсэб табиһан байнат...Мүнөө танай амаараа хөөһэ буран магтаһан партиин обкомой 2-хи секретарь байһан Маркизов, Совнаркомой түрүүлэгшэ байһан Доржиев, танай ноён байһан Похосоев болон бусадай энэ «пан-монголой» эмхидэ үнинэй ороһонниинь мүнөө элирээд, хүдөө ажахыда ямар хоро тодхор хэһэниинь мэдэгдэбэ. Та эндэ гэмээ мэдэрээгүйдөө мэхэтэйб, бэрхэб гэжэ бү һанагты. Үнэндөө өөртөөл муу юумэ хэжэ байнат.
Б. — Мүнөө Маркизов, Доржиев эдэнэр ажалдаа үгы юм гү? Юугээ байһан гэжэ хэлэнэ гээшэбта?



П. — Эдэнэршни булта партиһаа, ажалһаа гаргагдаа. Яатараа гайхаабта? Хариин эмхидэ ороһон зониие партидань байлгаха гэжэ һанаа гүт? Та эдэнээр нэгэ амин бэшэб гэжэ үсэрхэхэдөө, өөрынгөө байдал бүри хүндэ болгонот. Таанар булта Японой агентнууд гээшэт гэжэ үни элирээ.
Б. — Энэтнай ямар нэгэн айхабтар ехэ алдуу боложо байна. Би эдэнэрые шпионууд гэжэ огто этигэнэгүйб!
П. — Та Ербановтай Москвада уулзадаг байгаа гүт? 
Б. — Уулзадаг.
П. — Юун тухай хөөрэлдэдэг байгаабта?
Б. — Ажал тухай. Академиеэ дүүргээд, саашаа һурахыем, республикаяа бусахадаа, энэ ажалда орохыем Ербанов дурадхаһан юм. 
П. — Ондоо юуншье тухай хэлсээгүйбди гэжэ гү? Жэшээлхэдэ, Япониин даабари тухай.
Б. — Үгы.
П. — Эндэ баһа худалаар хэлэнэт! Мүнөө Ербановтнай һая ажалһаа, партиһаа гаргагдаа.
Б. — Юун гэжэ? Үгы! Үгы!

Иигэжэл манай үзүүр буряад хүбүүднай зэбүүн муухайгаар хардуулжа, гүрдүүлжэ, түрмэ шоронгоор үгы хэгдэһэн байна. Эгээл түрүүлэн Элбэг-Доржо Ринчино хардалгын һабарта ороһон, тэрэ 1920 ондо Ленинтэй уулзажа, буряад арадтаа автономи олгохо тухай хэлсээ эхилһэн, мүн монголшуудай улас түрэ байгуулха хэрэгтэ ехээр туһалһан гээшэ. Эндэ нэрлэгдэһэн зоной хэн хэнииншье ухаан бэлиг, зориг хүсэл түгэлдэр, халуун зүрхэтэй, эдэбхи абьяастай, одоо арад зоноо ударидаха, өөдэнь татаха шадалтайл хүбүүд байгаал даа!

Михей Ербановай өөрынь оложо, найдажа, Буряадай АССР-эй хүдөө ажахын наркомой орлогшоор томилһон Эгэтэ нютагай хурса хурдан хүбүүн Базаржаб Будаев Буряадай АССР-эй хүдөө ажахын наркомой орлогшоор хүдэлжэ байтараа, 1937 оной апрелиин 8-най үдэр түрмэдэ ороһоор, 1938 оной октябриин 15-да буудуулһан байна. Харатайл саг байһан байн даа!

Хэрэглэгдэһэн материал, зурагууд: «Коммунистын нангин нэрэ» гэһэн статья, Цырен Галанов, «Байгал» сэтгүүл № 3, 1990 он; сахим сүлжээн.