Аба эжын һургаал алишье сагта сэнтэй

Энэ дэлхэйдэ үгтэһэн наһаяа эдлэжэ, ажал хэрэгээ урагшатай бүтээжэ ябахадаа, «аба эжын һургаалаар, алтан дэлхэйн үргэмжөөр» гэжэ буряад зон дэмы хэлсэдэггүй. Урдандаа малша, нүүдэлшэ монгол туургатан хүүгэдээ боро хүдэрөөр, үлүү гаратар эрхэлүүлэн ямбалангүй үндылгэдэг бэлэй. Тон энхэрхэ дураа хүрэбэл, унтажа байхадань, гэзэгэ, зулай руунь үнэсэхэ. Тэрэнь зүбтэй ха, багашуулые шүлһэдэн таалажа, элдэб хамшаг халдахаажа боломоор. 

Тиин хүүгэдые 3-4 наһанһаань мори унуулдаг ушар тон удхатай:
1) ардагай дэлһэ адхахадаа, зүрхэтэй болоно 
2) морёор гүйлгэхэдээ, үе мүсэнь шангарна, гэдэһэ гүзээгээ дугтаран дэншэхэдээ, бэень элүүржэнэ 
3) тэнсүүри оложо һурана 4) һалхи һүрин дүүлихэдээ, урдалхы абьяас зоригынь дэбжэнэ.

Мүн үхибүүдтээ шадалайнь тэдысэ багахан даабариһаа эхилээд, гал түлихэ, эдеэ шанаха, малаа адуулалсаха гэхэ мэтын хамаг ажалда дадхаахые алдаагүй. Гэнтэ ехэшүүлгүй өөһэдөө үлэхэ сагай гарабал, ядалсаха, тулгардахагүй. Эндэ Салтыков-Щедринэй «Яажа мужик 2 генералые тэжээгээб» гэһэн туужа дурсалтай. Автор тон хурсаар ёгтолон харуулаа: юушье хэжэ һураагүй хүн эгтээ шархяа хатааха, харин ажалша хүн альган соогоош шүлэ шанаха гэжэ. 10 гаратай үхибүүд хүсэд ажалшад, аба эжытэеэ сугтаа хамаг хүдэлмэри хэжэ, бэеэ даажа һурана. Мүн хүбүүд басагадтаа эрэ хүнэй, эхэнэрэй ажал гэжэ илгангүй һургахадань, ямаршье ушарта ядалсахагүй.

Түншэтэй айл үхибүүдээ эбтэйгээр һургадаг: «ахань — ахашаг, дүүнь — дүүшэг» гэжэ тон харюусалгатайгаар, томо үхибүүдынь жаанараа харалсаад, тэдэндээ «хоёрдохи аба эжы» боложо, жэшээ харуулхаар. «Үхибүүе үлгыһөөнь һургаха» гээшэнь зүб, хүнэй ухаан, уураг тархиин боломжо ехэ, нарай хүүгэн хуу юумэ обёорхо, ойлгохо шадалтай. Багаһаань хүүгэдые нэрэ-һурагүй хүхэнэжэ, тархи дээрээ гаргабал, һүүлдэнь буулгахань хүшэр.

«Үреэ мори дабаанда амаруулжа бү һурга,
Үхибүүгээ үбдэгтөө һуулгажа бү һурга». (урданай зүйр сэсэн үгэ)

Оршон сагай үхибүүд ба гэртэхин хоёрой харилсаан өө-мөөгүй бэшэ. Мүнөөнһөө гэртэхинэй, багшанарай үгэ дуулахагүй, дээрээ аха захагүй үхибүүд олошороо. Аба эжынэр үринэрөө өөгшөөхэ, дэмжэхэ ёһотойл бэзэ, зүгөөр далайш хадаа эрьетэй, захатай — хамаг юумэн хэмжүүртэй байбал һайн. Урда үеын гэртэхин үдэр һүнигүй хамтын ажалда һалиран, хүүгэдээ багаһаань «заража», бүдүүн зонтой мэтээр харилсажа ябахадаа, эхэ эсэгын дураар хомордоогүй! Ажабайдалай дүй дүршэл эртээнһээ олгожо, ерээдүй сагта тэдэнээ тулгатай, шадал шэнээтэй ябахаар бэлэдхээ. Эреэн маряан юртэмсын алишье дүрөөр эрьедэг хадань, үхибүүднай ямаршье бэрхэшээлдэ мухардан, тулгардангүй ябаг гэжэ һургаа, үнэн зүрхэнһөө үри бэеынгээ тала хараа. 

«Хүүгэдтээ зүрхэнһөө дурлабашье,
«Муха, муха» гэжэ үлүү бү эрхэлүүлэ.
Тэрэ хадаа журамда орохогүй болоод,
Бусадай хүүгэд мэтээр гэнтэ аашалха".("Бэлигүүн толи«, Эрдэни Хайбзан Галшиев)

Эдиршүүлдээ гансал ажал хүдэлмэриин дүршэл олгоод дүүрэхэ бэшэ, мүн хара амияа хараад ябангүй, урид һанаатай, зондо туһатай ябахаар хүмүүжэлбэл һайн. Илангаяа, хүбүүд үндэр хараа бодолтой, «түрэл арад, түрэһэн дайда» гэһэн ойлгосотой үндыхэ зэргэтэй, эдэмнайл арад түмэнөө аршалха хүнүүд болохол. Элбэг-Доржо Ринчино, Агван Доржиев, Цыбен Жамцарано гэгшэдһээ эхилээд, олониитэдээ үргэмжэтэй, улас түрэ байгуулха шадалтай сэсэн мэргэн хүбүүд арадтамнай байгаа! Мүнөө тиимэ зон олдохонь шухаг болонхой. Шабар сооһоо бадма сэсэг ургадаг, шорой сооһоо алта мүнгэн олдодог гэдэгтэл шэрүүн байдалда үндыхэ бүреэ, хатуу бэрхэшээл дабаха бүреэ арад иргэнэй дундаһаа очир-эрдэнидэл хүбүүд толорон, тодорон гараа бэшэ гү?

Хүүгэдээ дүрбэн тэгшэ хүмүүжүүлһэн, хүмүүжүүлжэ байһан гэр бүлэнүүд үе бүридэ яһала олон. Тэдэниие бултыень тоолохо аргагүй хадаа, нэгэ урда сагай айлай жэшээ дээрэ хаража узэе. 


Зүүн-Үльдэргэ нютагай Максар Ширапович Ханда Гомбоевна Шираповтан Ленинэй нэрэмжэтэ артелиин урдаа хараха ажалшад һэн. Тэрэ айлайхин гурбан хүүгэдые үдхэһэн. Ууган Цырегмань 1921 оной, Максар хүбүүниинь 1922 оной, харин одхон Буда-Хандань 1925 ондо түрэһэн юм. Одоо элинсэг дээдын заншалаар үхибүүдээ ёһо соонь хүмүүжүүлэн табиһан айл. Яажа үндыһэн тухайгаа Цырегма Шараповна иигэжэ дурсаа бэлэй: «Гэртэхимнай бидэниие эрилтэ ехэтэйгээр, шангаар һургаһан. Ямаршье ажал нарин сэбэрээр хэгты, дутуу дундаар бү орхигты, заатагүй дууһагты гэхэ. Гэртэхи, газаахи юумэн хуу өөрын һууритай байха гэжэ багаһаа ойлгоо һэмди. Эртүүр бодоһоор, унтари хэбтэреэ жэбжытэр заһахаш, заагүй газаалаад, нюур гараа угаахаш — үглөөнһөө гурим сахибал, үдэр урагшатай байха гэхэ. Амитанда туһатай ябагты, өөрһөө түрүүн хүн зондо һаналаа табигты гэжэ зааха. Эжымнай үдэрэй гурба дахин эдеэлжэ һургаһан, забһартань үхэг эргэнэг руу дүтэлхэгүйш, айрһа, епоошхо баряад гүйлдэхэгүйш „Нойр үргэһэн һургаалиин, нойтон гэдэһэн хэмжүүрэй“ гэгшэ бэлэй. Иимэ шанга журам баримталжа ябаһанай ашаар Гарма-Доржомнай дайнай үедэшье ядалсаагүй, бидэшье ара талын ажалда үдэр һүнигүй тэсэбэритэй ябаабди. Гарма —Доржомнай ном һудартааш бэрхэ, Мункоев багшань ехэтэ магтадаг һэн. „Дүрбэ табан“ дээрэ һурадаг, дуушье дуулаха, шүлэгшье уран гоёор хэлэхэ, шударгы шуран хүбүүн байгаа. Эжы абадаа, эгэшэ дүүдээ энхэргэн зөөлэн, ехэл һайн зантай һэн». 

Теэд хэды хатуу заршам барибашье, эхэ эсэгэнь хүүгэдээ шэрүүнээр зандаржа байгаагүй. Аалиханаар хэлэһэн үгэнь юунһээшье хүсэтэй һэн. Максартан аба эжыһээ эхилээд, дотор соёлой һайхан жэшээ харуулан, бага ехэгүй зохидоор харилсажа, бэе бэеэ хүндэлжэ ябаа. Тус харилсааниинь уг дамжан, үри удамынь гэр бүлэнэртээ эб тайбан оршом зохёон ажаһуудаг.

Гарма-Доржо Нарһатын һургуулиин 8 класс дүүргэһэнэй удаа Ленинэй нэрэмжэтэ колхоздоо полевод-бригадираар, түрүүлэгшын орлогшоор 1940 ондо армида абтатараа хүдэлөө. Тиихэдэ оройдоол 17-19 наһатай ябаа! Хүүгэдые бүдүүн зоной ажал хэрэгтэ хабаадуулжа һургахада, эртэ эдеэшэдэг, болбосордог байнал даа.

Мүнөө Гарма-Доржо Максаровай сэрэгэй газарһаа бэшэһэн бэшэгүүдые жэшээ болгон харая. Тэрэ нютагайнгаа хүбүүд Гомбожаб Галсанов, Цыден-Еши Сосорбармаев, Цыбигмид Ринчинов гэгшэдтэй Шэтэ можын Сохондо станцида сэрэгэй һургуули гаража, командирнууд болоод ябаа. Бэшэгүүдынь буряадаар аад, лата дээрэ химическэ карандашаар аржыса бэшээтэй, үдэр гараг жэншэдгүй табяатай. Гэртэхиниинь олон жэлдэ наряар хадагалжа байһанаа, һургуулиин музейдэ дамжуулһан. 

«Хүндэтэ гэртэхин, танда амар мэндые хүргөөд, бэшэхэ һонин хомор байна. Бидэ бүгэдэ һайнууд, Сохондодоо байнамди. Эндэ байхада,бэедэ хашалангүй. Һаянай зон олон болоод, эдихэ юумэ дунда зэргэ. Үмдэхэ хубсаһан дулаан, мүнгөөр абаха юуш үгы. Таанар ямар байнабта, налог хэр ехэ гарааб? Аба хаана хүдэлнэб, эжы һайн гү? Ши (Цырегма) нөөхи хүдэлмэридөө зандаагши, үнеэмнай түрэхэ гү? Колхоздо ямар һонин болоноб, хуу бэшыш. Би нэгэ паар дотор хубсаһа, туулмаг юумэеэ Гомбожабтай хамта посылка табихабди. Намда һанаагаа зобохо юумэ үгы. Яһала һайнууд байнабди...»

«Бидэ бүгэдэ һайнууд, хуушан газартаа байнамди. Иигээд март һара соо морин сэрэгэй һургуулида орожо болохобди. Манай һургаха морид үшөө ерээ үды. Би танда 300 түх мүнгэ эльгээ һэм почтоор, тэрэниие абаа һэн гүт? Би өөрөө 200 түхэригтэй үлөөб, тэрэм намда хүрэхэ. Мүнөө манда һарын 8 түх салин үгөө. Намда һанаагаа зобохо юумэ үгы. Нютагаар ямар һонин болоноб, хэд армида ошооб? Колхоз ямар хүдэлмэри хэжэ байнаб? Таанар эдихэ юумэнэй, мүнгэнэй талаар хэр байнат, юу хэнэт, энэ мэтые бэшэг абан сасуу бэшыт...».

«...Хуушан газартаа һургуулияа хэжэ, бэе һайн, хашалангүй байнабди. Мүнөө манай эндэ ехэ дулаан боложо, газар харлаад, бэедэ зохид боложо байна. Би шинии мартын 5-да бэшэһэн бэшэг мартын 20-до абажа, ехэ баярлабаб.Армиин эдеэндэ һурагдаа, гэдэһээ үлдэнэгүйб. Таанар сула бэшэжэ байгыт, һайнаар, тодорхойгоор, удхатайгаар бэшыт. Залхайда бэшэг бэшэхэ гэжэ хэлыт, нэгэшье бэшэг абаадүйб. Сэрээтэрэй ба Балжанай Сэрэн-Доржын адрес эльгээгыт. Колхоз дээрэ юун һонин бэ, юу хэжэ байнаб колхоз? Таанар юу хэжэ байнабта, дэлгэрэнгыгээр бэшыт. Маанарай һүүлээр армида ошоһон хүбүүдэй адресынь үгыш, хаана байнаб тэдэ? Фронтын хүбүүдһээ ямар һонин дуулданаб, хэд армида ошохоб? Түдэбтэ хэды бэшэг бэшээ һэм, харюу ерээдүй. Борбойнхиһоо нэгэ жаахан хюрөө абаха гэжэ Түдэбтэ хэлээрэйт. Манай эндэһээ һаянай олоор хүбүүдые эльгээжэ байна. Хориин, Хэжэнгын, Загарайн буряад хүбүүдээр нёдондо жэлһээ сугтаа байнаб. Бэшэ танил олон хүбүүд бии. Нэгэ һарын 12,75 түх салин абаабди...».

«..Апрелиин 4-нэй бэшэгытнай апрелиин 11-дэ абажа, ехэтэ баярлааб. Гомбожоб, Сэдэн-Еши би гээд командирнууд болообди. Наһатайш, залууш зониие һургахын хажуугаар, элдэб ондоо ажал хэнэбди. Һаяар Монголһоо олон үреэнүүдые асарха, тэдэниие һургахабди. Ши аргагүй һайнаар бэшээш, иигээд лэ дэлгэрэнгы бэшэжэ бай. Эндэ саһан хайлаа. 

Аба үмдэ самсагүй болоо гэжэ бэшэнэт. Минии хүрин, хара үмдэнүүдые, улаан самсымни үмдэг лэ. Сэрэгма, яажаш һаа аргаа оложо, бүд-һад абажа, гэртэхинээ хубсаһа хоолоор бү ядаагыт. Аба эжыгээ тулюур, зүдэрүүгээр бү ябуулыт. Заагүй минии хубсаһа абажа үгөөрэй! Мүнгэ һаяар эльгээхэб. Намда һанаагаа бү зобогты. Бэемни элүүр һайн, нэгэшье ханяагаа үбдөөгүйб. Недели бүхэндэ банида орожо, дотор хубсаһа юумээ һэлгэнэбди. 
Үнеэнэйнгээ түрөө һаань, нэгэ һайн үнеэн болгожо андалдаха байгаа. Энэ бэшэгым абан сасуу харюусыт, юун болоноб дууһынь бэшээрэйгты....»

«...17/VII —до шинии 10/VII-да бэшэһэн бэшэгыш абажа тон ехээр баярлааб. Би нөөхил политрук зандааб, Гомбожаб Сэдэн хоёрни командирнууд. Һаяар бидэ гурбан Могзон тээшэ үбһэндэ гарахабди. Тээмэндэ моридтой вагон Шэтэһээ 60 модондо харууһалжа ябаабди. Бусаха замдаа Шэтэдэ хонообди, тэндэ бараан хомор. Үнеэн — 30 мянгата, сабхи — 1500 түх. Базаарта кило мяхан — 130-150 түх, 1 үндэгэн — 10 түх. Сохондодо ногоон һайн ургаа, литр һүн 20 түхэригтэ, Сэбжэд абгайда һая ошожо ерээб, ехэ тоһо, ондоош эдеэ үгөө».

"...Иишэ"Улаан-Туяа" колхозоорхин үбһэ сабшахаа ерээ, тэдэнһээ Ярууныгаа һонинуудые дуулабаб. Эльгээһэн 100 түх.абаа гүт? Һаяар салингаа абахабди, үшөө мүнгэ эльгээгүүжэб..."

п/ящик 14-73, дом № 2, Г-Д.Максаров, 25/II-42-17/VII −42гг.

Тииһээр баруун фронт эльгээгдэжэ, Москва шадарай байлдаануудта сэхэ ороо. Сибириин шэрүүн уларилда боргожоһон шэлдэг шэрхи хүбүүд — Улаан армиин сэрэгшэд — тунхаришагүй эрэлхэг габьяагаар Москвагаа аршалжа, харатан дайсаниие сухарюулжа шадаа һэмнай даа. Эндэ Гарма-Доржо стрелково полкын политругай орлогшо, старшина зэргэтэй ябаа. Иишэ бууһаар, гансата окоп малтажа, блиндаж барижа, шабын түмэр хаалта, минэ табижа, хэлхеэ холбоо тодхожо ябаа. Хэлхеэ холбооной сэрэгшэд ходол байлдаанай урдуур, бомбын тэһэрээн, миномедуудай гал дүлэн, снайпернуудай һомон мэтые түрүүлэн угтагша һэн. Хэлхеэн таһаржал байха, түргөөр заһаагүйдэ аргагүй. Окопһоо гаража мүлхихэдөө, хүндэ аппарат, шабын түмэр, инструментнүүдые шэрэхэ баатай һааб даа. Аймшагтай ехэ энэ тулалдаан тухай Гарма-Доржотой сугтаа ябаһан Сосорбармаев Цыден-Еши Дугарович, Галсанов Гомбожап Цыдыпович хоёр хөөрэһэн байгша.

«Халуун мэндээ хүргэнэб. Бидэ бултадаа элүүр энхэбди. 15 сүүдхэ ябажа, одоол бууха газартаа хүрөөд байнабди. Вологдоһоо 100 модоной Архангельска сэрэгэй тойрогто, 12/63 стрелково полкдо һургуули гарахамнай. Яруунын 30 хүн, Эгэтын-Адагай Цыренжапов Шойнзон, Баруун-Үльдэргын нэгэ хүбүүн бии. Телефон, телеграф, радиодело үзэнэбди, шэнэ хубсаһа үгөө, эдеэ хоол һайн. Һара тухай эндэ байлгаад, фронт руу ябуулха. Нам тухай һанаагаа бү зобогты, хуу һайн байха. Гэртээ бусаха байхаб. Таанар хэр байнат, үбһэ, таряан хэр бэ? Абамсаараа харюу бэшээрэйт.

30/VIII-42г, Полевой почтово станци № 1446, 12/63, Стрелково полк, хэлхеэ холбооной рота, Максаровта».

Тиин 1943 оной апрелиин 29-дэ «Эсэгэ ороноо хамгаалан, эрэлхэг зориг харуулһан сэрэгшэ Максаров Герман (ородшолһон нэрэнь) хатуу байлдаанда хүндөөр шархатаһанай удаа 1943 оной февралиин 20-до нүгшэжэ, Великие Луки шадар хүдөөлэгдэбэ», гэһэн аймшагтай мэдээн залиндал буужа, эбтэй һайхан ажалша бүлэ туйлай ехэ хохидолдо ороо бэлэй.


Тус бэшэгүүдые бэшэхэдээ, Гарма-Доржо Максаров оройдоол 20-ёод наһатайхан ябаа. Тиибэшье, гадаа доторой бүрин түгэс хүгжэлтэтэй хүн байгаа гэжэ бэшэгүүд сооһоонь ойлгохоор. Түрэлхиин һүбэлгэн һонор, нарин нягта; хэнтэйшье харилсажа ядахагүй, хүхюун дорюун, эмниг үреэ һургахаһаа эхилээд, элдэб ажалай дүй дүршэлтэй — одоо аба эжын эрхим һургаалитай, найдамтай бата хүбүүдэй нэгэн ябаал даа. Хэды гэрһээ холо байбашье, ямаршье бэрхэшээл тэбшээд, һүр һүлдөөр унаагүй, этигэл найдалтай ябаа. Нэгэтэшье ядалсааб гээгүй, гэртэхинэйнгээ сэдьхэл зобоохогүйн тула гансал «һайнби, элүүрби, һанаагаа зобохо юумэн үгы» гэжэ бэшэжэл байгаа. Айлай ганса хүбүүн байбашье, өөрһөө үлүү гэртэхиндээ һанаагаа зобоно, хамаг зондоо сэдьхэлээ табин, колхозһоо эхилээд, нютагайнгаа зониие хэн хаана, юу хэнэб гэжэ оторо һурагшалжа байха юм. Эжынь хүбүүнэйнгээ үхэһэн бэеые нюдөөрөө үзөөгүй хадаа һэмээхэн хүлеэжэл байһан. Ганса хүбүүгээ дайнда алдаһан, одхон Буда-Хандаяа, нүхэрөө эртүүр гээһэн, хүдөөгэй хамаг хатуу ажал дабаһан Ханда хүгшэн Цырегма басаган Бадма хүрьгэн хоёртоо гурбан зөөлэнөөр үргүүлжэ, 104 наһа хүрэтэрээ ажаһуугаа. Бадма Дамшаевич Ширапов хүрьгэниинь Берлин хүрэтэр дайсанаа даралсаһан, даашагүй орден медальтай дайшалхы офицер, колхозой урдаа хараха механизатор, малшан хадам эжыдээ, һамгандаа, хүүгэдтээ нэгэтэшье хатуу үгэ хэлээгүй сэдьхэл бодолой үндэр болбосоролтой хүн һэн. Ханда Гомбоевна өөрөө наһанай үндэртэшье, алибаа сохилтодошье дарагдаагүй, һэргэг ухаатай, шангаар энеэдэг хүхюутэй хүгшэн һэн, радио шагнаха дуратай, илангаяа, гарагай зургаанай «Баян талын аялга» ехээр хүлеэхэ. Тэрэ 17 наһандаа Загаһата руу хадамда үгтөөд, үбгэнэйнгөө сэдьхэлдэнь таарахагүйдэ, өөрынгөө энжэ ханзаханаа шаргадаа ашаад, үбэлэй хүйтэн һүни Суг мүшэнөөр гэрһээ гаража, нютагаа бусашоо һэн. Басаган удангүй инаг нүхэрөө оложо, түбшэн бата Максартаяа һайхан айл боложо түбхинөө. Бадмаа хүрьгэнтэнэйнгээ тон өөһэдтэнь адли эбтэй эетэйхэн, саб гэмэ һуудал байдалтай, жэшээтэ гэр бүлэ боложо һуухадань, хүгшөө урмаар дүүрэн, үндэр наһа наһалжа ябаа гээшэл. Цырегма басаганиинь өөрөө ямар оршондо хүмүүжэн гарааб, тэрэл заншалаа сахин, уг дамжан залгуулаа. Мүнөө 6 үринэрһөөнь гараһан аша зээнэрынь бултадаа эхэ эсэгын һургаалаар гал гуламтаяа нангин арюунаар дэгжээн, угайнгаа зандан модые улам һайханаар һалбаруулан байна. Эхэ эсэгын нангин һургаал ажабайдалдаш, дайндаш — хэмжүүргүй сэнтэй!


Гарма-Доржо элинсэг нагасынгаа гэрэл зураг, саарһа гуурһыень Эля зээнсэр басаганиинь эжынгээ хайрсаг соо хадагалжа ябаһанаа, мүнөө эндэ хубаалдаба.