Буряад арадай түүхэһээ
Поэдэй нулимса
2 июня 2020
1368
1961 оной зун Ангарын уһанай нюруу аяар 100 м үлүү дээшэлүүлэгдээд, мүрэнэй эрьеэр оршодог 100 гаран тосхон, һууринууд уһан доро орошоһон юм.
2007 оной мартын 10-да бэшэгдээ гэһэн тэмдэглэлтэй «Поэдэй нулимса» гэжэ гаршагтай Лопсон Тапхаевай шүлэг уншахадаа, өөрынгөө намтарай үйлэ хэрэгүүдые ойндоо оруулнаб. Хүнэй гараар бүтэһэн хэмэл далайн эрьедэ хүшэр бодолнуудта эзэлэгдэн зогсоһон поэдые автор зураглана:
Братска далай
1961 оной зун Ангарын уһанай нюруу аяар 100 м үлүү дээшэлүүлэгдээд, мүрэнэй эрьеэр оршодог 100 гаран тосхон, һууринууд уһан доро орошоһон юм. Эндэхи зониие баалалтаар нүүлгэхэдээ, хооһон үлэһэн гэрнүүдыень зарим тээ галдаһан байха юм.
Далайн оёорто гэрнай
Энэ үйлэ хэрэгэй һүүлээр 20 жэл үнгэрһэн хойно, 1981 ондо Нүхэдэй аймагай Хадаахан тосхондо ошоод, суута үльгэршэн Пеохон Петровой тоонто нютаг харахаяа һанахадам, һургуулиин багшанар иигэжэ хөөрөө һэн. П.Петровой тоонто нютаг Ханьял гэжэ олтирог дээрэ байгаа. Хэмэл далайн уһан доро олтирогой ороходонь, эндэхи зониие шэнэ газарта нүүлгээд, тэрэ һууриндань Хадаахан гэжэ нэрэ үгэһэн юм. Эртэ урда сагай археологиин хүшөө болохо Балаганай гү, али Мельхитын захагүй ута агы нүхэн баһал уһан доро орошоо һэн.
1915 ондо М.Н.Хангалов Ханьялда ерээд, П.Петровһоо бөөгэй дурдалга бэшэжэ абаһан түүхэтэй. Уран зохёолшо И.Н.Мадасон тэрээнһээ 12536 мүртэй «Абай Гэсэр» үльгэрые бэшэжэ абаа һэн. 1960 ондо энэ үльгэрые ород хэлэндэ оршуулаад, академическэ хэблэл болгожо бэлдээд, А.И.Уланов нара харуулаа бэлэй. Минии хүндэтэ багша, Эрхүүгэй университедэй профессор Н.О.Шаракшинова, мүн Р.А.Шерхунаев тэрэнэй түүрээһэн 16 томо морин үльгэр, тэрэ тоодо «Алтан Сэгсээ Мэргэн», «Алтан Шагай Мэргэн», «Шоно — Баатар», мүн ехэ олон урданай дуунуудые бэшэжэ абаһан юм. Хэмэл далайн эрьедэ зогсожо, агуу үльгэршэниие дурсан, хүндэлэн мэндэшэлээ бэлэйб.
Домог суута үльгэршэнэй гушань болохо Альбина Архиповна Петрова Хадааханай һургуулиие хүтэлдэг. Һургуулида буряад хэлэ үзэдэг хадаа суута үльгэршэнэй зохёолнуудтай танил, үльгэр болон шүлэгүүдэйнь мүрнүүд түрэл нютагтаа мүнөөшье зэдэлжэл байгаа ёһотой гээд һанагдана.
Үльгэршэ П.Петровой тоонто далайн уһан дооро
2018 оной зун Эрхүүдэ үнгэрһэн Бүгэдэ буряадай «Алтаргана» нааданай үедэ Оһын аймагай «Алтан булаг» гэжэ арадай ансамблиин дуушан С.Р.Тармаеватай танилсаа һэмди. Бүхы наһаараа эмшэнээр хүдэлһэн Софья Романовна буряад дуунда ехэ дуратай байхаһаа гадна урданай дуунуудые Үлеэ нютагайнгаа хүгшэдһөө бэшэжэ абаад, сээжэлдэдэг байба.
Аймагай музейе даагша Цырен-Ханда Батожаповагай ударидалга доро аймагайнгаа һуурин, нютагуудаар ябажа, урданай дуунуудые бэшэжэ абаад, ансамблиин дуушад гүйсэдхэдэг байна. «Оһын буряадуудай 101 дуун» гэжэ диск бэшүүлээ. С.Р.Тармаева хомуз дээрэ наадажа һураад, «Булжамуурай наадан», «Эрбээхэйн наадан» гэжэ урданай дуунуудай аялга гаргадаг болоо һэн. Морин хуур дээрэ наадажа һуража байнаб гэжэ С.Р.Тармаева хөөрэһэн юм:
Гэрнүүдые галдаа
— Ринчин Михайлов үбгэн абамни ехэ дуулаха дуратай һэн. Морин хуур дээрэ наадажа байгаад, өөрынгөө ябууд зуура зохёоһон дуу дууладаг бэлэй. «Абай Гэсэр», «Шоно — Баатар» үльгэрнүүдые хуур доро түүрээхэдээ, хоолойгоо нарин, бүдүүн болгожо, арьяатандал эрхиржэ байдаг һэн. 98 наһа эдлэһэн үбгэн абамнай ехэ бэлигтэй хүн байгаал даа.
С.Р.Тармаевагай элинсэгүүд Бэлшэр нютагта ажаһуудаг байгаа. Эндэ угайнь үтэг, ехэ сабшалан байһан гээд Софья Романовна намда хөөрөө һэн. 1961 ондо Ангар мүрэниие хаахада, булагад болон эхирэд обогуудай хэр угһаа ажаһууһан нэлэнхы ехэ газар дайда хэмэл Братска далайн уһан доро орошоо бэлэй.
— Хэдэн жэлэй саана Улаан-Үдэһөө Буряад театрай артистнууд нютагтамнай ерэжэ, минии дуулаһан «Олеэ нааш» гэжэ урданай архиин дууе бэшэжэ абаа һэн. Энэ дуумни «Ниидэлгэ. Хуушан Бэлшэрэй түүхэ» гэжэ зүжэгтэ зэдэлээ. Зүжэг харахыем намай уряа һэн. Олон үе элинсэгүүдэйнгээ нангин тоонто хэтэ мүнхэдөө орхижо, шэнэ газарта нүүхэ баатай болоһон манай нютагайхидай сэдьхэлэй гажарал, һанаан бодолой хёморол тухай энэ зүжэг ехэ үнэншэмөөр зураглаа. Бишье сэдьхэлээ хүдэлэн, эжэлүүдгүй унаһан нулимсаяа аршан байжа харааб...
Дууниинь зүжэгтэ зэдэлээ
Буряад театрай зүжэг найруулагшадта, бэлигтэй бэрхэ артистнуудта сэдьхэлэй баяр хүргэнэб, амжалта хүсэнэб! — гэжэ хөөрэлдөөнэй түгэсхэлдэ тэрэ хэлээ һэн.
Энэ хөөрэлдөөнэй һүүлээр Братска хэмэл далай буряад арадаймнай хуби заяанда ямар гүнзэгы эдэгэшэгүй шарха үлээгээ гээшэб гэжэ һанагдаа һэн. Тиимэһээл Лопсон Тапхаевай шүлэгэй герой хэмэл далайн уһан доро алта мүнгөөр хэмжэшэгүй түрэл арадайнгаа түүхын ехэ баялиг алдаабди, оюун бэлигэй сэгнэшэгүй шэмэг эрдэниие гээгээбди гээд гажарна гэһэн харюу гаража ерэнэ.
Түрэл нютаг уһан доро
Братска далай
Хүшэрхэн энэ асуудалда автор харюу бэдэрнэ. Энэ далайн ашаар гайхамшаг ехэ элшэ хүсэн буйлуулагдажа, олон зуун мянган зоной гэрнүүдтэ зайн гал, дулаа үгэнэ, абарга томо оньһон түхеэрэлгэнүүдые хүдэлгэнэ гэһэн бодолтой зүбшэбэшье, поэдэй зүрхэ сэдьхэл яашье зүбшэнэгүй, хёморно:
Бодолгодо хатанхай уйтай поэт
Эгсэ эрье дээрэ удаан зогсоно.
Дуугайхан байтараа гэнтэ теэд
Хуурайгаар юундэшьеб уйлажа захална.
Хэнээ алдааб, юугээ гээгээб?
Хэн хажууһаань һураха бэлэй.
Доронь гансал хэмэл далай
Долгилно, хүхэрнэ — далайдал далай.
Энэ далайн оёорто хэтэдээ үлэн
Эсэгэнь, элинсэгүүдынь хэбтэнэл!
Хун шубууд боложо дэгдэшэхэгүйл,
Гутааршье боложо гулдиршахагүй.
Айлай сонхонуудта галнууд яларагшьег,
Адар моторнууд лүжэгэнэн хүдэлэгшьег —
Эрье дээрэ хуурсагуудынь гарахагүй,
Уһанай оёорто урагуудаа золгохогүй...
Дуугайхан поэт зогсоно уруу дуруу.
Дуһашаба нэгэ нулимса уһа руу.
Далайда тэрэнь нэмэри болохошьегүй,
Газаа далайда хүрэхэшьегүй.
1961 оной зун Ангарын уһанай нюруу аяар 100 м үлүү дээшэлүүлэгдээд, мүрэнэй эрьеэр оршодог 100 гаран тосхон, һууринууд уһан доро орошоһон юм. Эндэхи зониие баалалтаар нүүлгэхэдээ, хооһон үлэһэн гэрнүүдыень зарим тээ галдаһан байха юм.
Далайн оёорто гэрнай
Энэ үйлэ хэрэгэй һүүлээр 20 жэл үнгэрһэн хойно, 1981 ондо Нүхэдэй аймагай Хадаахан тосхондо ошоод, суута үльгэршэн Пеохон Петровой тоонто нютаг харахаяа һанахадам, һургуулиин багшанар иигэжэ хөөрөө һэн. П.Петровой тоонто нютаг Ханьял гэжэ олтирог дээрэ байгаа. Хэмэл далайн уһан доро олтирогой ороходонь, эндэхи зониие шэнэ газарта нүүлгээд, тэрэ һууриндань Хадаахан гэжэ нэрэ үгэһэн юм. Эртэ урда сагай археологиин хүшөө болохо Балаганай гү, али Мельхитын захагүй ута агы нүхэн баһал уһан доро орошоо һэн.
1915 ондо М.Н.Хангалов Ханьялда ерээд, П.Петровһоо бөөгэй дурдалга бэшэжэ абаһан түүхэтэй. Уран зохёолшо И.Н.Мадасон тэрээнһээ 12536 мүртэй «Абай Гэсэр» үльгэрые бэшэжэ абаа һэн. 1960 ондо энэ үльгэрые ород хэлэндэ оршуулаад, академическэ хэблэл болгожо бэлдээд, А.И.Уланов нара харуулаа бэлэй. Минии хүндэтэ багша, Эрхүүгэй университедэй профессор Н.О.Шаракшинова, мүн Р.А.Шерхунаев тэрэнэй түүрээһэн 16 томо морин үльгэр, тэрэ тоодо «Алтан Сэгсээ Мэргэн», «Алтан Шагай Мэргэн», «Шоно — Баатар», мүн ехэ олон урданай дуунуудые бэшэжэ абаһан юм. Хэмэл далайн эрьедэ зогсожо, агуу үльгэршэниие дурсан, хүндэлэн мэндэшэлээ бэлэйб.
Домог суута үльгэршэнэй гушань болохо Альбина Архиповна Петрова Хадааханай һургуулиие хүтэлдэг. Һургуулида буряад хэлэ үзэдэг хадаа суута үльгэршэнэй зохёолнуудтай танил, үльгэр болон шүлэгүүдэйнь мүрнүүд түрэл нютагтаа мүнөөшье зэдэлжэл байгаа ёһотой гээд һанагдана.
Үльгэршэ П.Петровой тоонто далайн уһан дооро
2018 оной зун Эрхүүдэ үнгэрһэн Бүгэдэ буряадай «Алтаргана» нааданай үедэ Оһын аймагай «Алтан булаг» гэжэ арадай ансамблиин дуушан С.Р.Тармаеватай танилсаа һэмди. Бүхы наһаараа эмшэнээр хүдэлһэн Софья Романовна буряад дуунда ехэ дуратай байхаһаа гадна урданай дуунуудые Үлеэ нютагайнгаа хүгшэдһөө бэшэжэ абаад, сээжэлдэдэг байба.
Аймагай музейе даагша Цырен-Ханда Батожаповагай ударидалга доро аймагайнгаа һуурин, нютагуудаар ябажа, урданай дуунуудые бэшэжэ абаад, ансамблиин дуушад гүйсэдхэдэг байна. «Оһын буряадуудай 101 дуун» гэжэ диск бэшүүлээ. С.Р.Тармаева хомуз дээрэ наадажа һураад, «Булжамуурай наадан», «Эрбээхэйн наадан» гэжэ урданай дуунуудай аялга гаргадаг болоо һэн. Морин хуур дээрэ наадажа һуража байнаб гэжэ С.Р.Тармаева хөөрэһэн юм:
Гэрнүүдые галдаа
— Ринчин Михайлов үбгэн абамни ехэ дуулаха дуратай һэн. Морин хуур дээрэ наадажа байгаад, өөрынгөө ябууд зуура зохёоһон дуу дууладаг бэлэй. «Абай Гэсэр», «Шоно — Баатар» үльгэрнүүдые хуур доро түүрээхэдээ, хоолойгоо нарин, бүдүүн болгожо, арьяатандал эрхиржэ байдаг һэн. 98 наһа эдлэһэн үбгэн абамнай ехэ бэлигтэй хүн байгаал даа.
С.Р.Тармаевагай элинсэгүүд Бэлшэр нютагта ажаһуудаг байгаа. Эндэ угайнь үтэг, ехэ сабшалан байһан гээд Софья Романовна намда хөөрөө һэн. 1961 ондо Ангар мүрэниие хаахада, булагад болон эхирэд обогуудай хэр угһаа ажаһууһан нэлэнхы ехэ газар дайда хэмэл Братска далайн уһан доро орошоо бэлэй.
— Хэдэн жэлэй саана Улаан-Үдэһөө Буряад театрай артистнууд нютагтамнай ерэжэ, минии дуулаһан «Олеэ нааш» гэжэ урданай архиин дууе бэшэжэ абаа һэн. Энэ дуумни «Ниидэлгэ. Хуушан Бэлшэрэй түүхэ» гэжэ зүжэгтэ зэдэлээ. Зүжэг харахыем намай уряа һэн. Олон үе элинсэгүүдэйнгээ нангин тоонто хэтэ мүнхэдөө орхижо, шэнэ газарта нүүхэ баатай болоһон манай нютагайхидай сэдьхэлэй гажарал, һанаан бодолой хёморол тухай энэ зүжэг ехэ үнэншэмөөр зураглаа. Бишье сэдьхэлээ хүдэлэн, эжэлүүдгүй унаһан нулимсаяа аршан байжа харааб...
Дууниинь зүжэгтэ зэдэлээ
Буряад театрай зүжэг найруулагшадта, бэлигтэй бэрхэ артистнуудта сэдьхэлэй баяр хүргэнэб, амжалта хүсэнэб! — гэжэ хөөрэлдөөнэй түгэсхэлдэ тэрэ хэлээ һэн.
Энэ хөөрэлдөөнэй һүүлээр Братска хэмэл далай буряад арадаймнай хуби заяанда ямар гүнзэгы эдэгэшэгүй шарха үлээгээ гээшэб гэжэ һанагдаа һэн. Тиимэһээл Лопсон Тапхаевай шүлэгэй герой хэмэл далайн уһан доро алта мүнгөөр хэмжэшэгүй түрэл арадайнгаа түүхын ехэ баялиг алдаабди, оюун бэлигэй сэгнэшэгүй шэмэг эрдэниие гээгээбди гээд гажарна гэһэн харюу гаража ерэнэ.
Түрэл нютаг уһан доро