Хун шубуунда шүтэдэг заншал

Зураг: Г.А.В. Траугот

Агын буряадууд ехэ нарилжа сахидаг нэгэ заншалтай һэн. Тэрэнь юун гээшэб гэхэдэ, хун шубуунай абяа дуулаа һаа, һү тарагаа барин, газаашаа гаража, дээшэнь сасажа, хойноһоонь үргэдэг байгаа. Хун шубууе алахань тон хорюултай, алаа һаа, эхэеэ алаһантай адли саглашагүй муухай, зэрлиг ябадал хэһэндэ тоологдодог һэн. Юундэ тиигэжэ шубуунда шүтэдэг болоһон юм? Энээн тухай иимэ домог бии юм.

Зураг: Г.А.В. Траугот
Хабар байгаа гэхэ. Үндэр тэнгэри хүб хүхэ, үлгэн дэлхэй ноб ногоон, Байгал далайн мүльһэн арилшанхай байба. Эрьеэрнь гал бадарааһандал улаан тэрэнги сэсэглэнхэй. Тэдэ сэсэгүүдһээ хангал һайхан үнэр анхилна. Тэнгэриие хадхама үндэр ута модонуудай набшаһалжа, амитан бүхэнэй инаг дураяа мэдэрэлсэжэ, үриеэ бүрилдүүлжэ байһан үе байгаа бэлэй.

Эгээ энэ үедэ Барга баатарай хүбүүн Хоридой-Мэргэн Байгал далайн эрьеэр агнажа, хатуу хара номоёо гартаа баринхай, харбаһан шубуудаа бүһэдөө хабшууланхай ябаба ха. Гэнтэ дуулан гэхэдэнь, хаанаб даа дээрэнь ганганалдаха абяан соностобо. Тэрэнэй толгойгоо үргэжэ, байра дээрээ тойрожо харахадань, сэлмэг үдэрэй сэнхир огторгойн толон доро сайбалзан, хун шубууд зэлэ татан ябабад. Хараһаар байтарнь доошоо буухаар забдаба. Модоной саана Хоридой хүбүүнэй бэеэ нюугаад хаража байтар, хун шубууд ганганалдаһаар, далайн эрьедэ буужа, арһаяа хаян гэхэдээ, сэбэр һайхан басагад болошобо. Тиигээд тэдэнэр далайн уһа руу гүйлдэн орошобод. Уһа салгидхан тамарнад, шууянад, шунганад.

Хоридой-Мэргэн хүбүүн үзөө хараагүй юумэеэ хаража, гайхан гэлын байтараа, һэмээхэн мүлхижэ арһануудтань ошоод, нэгэнэйнь арһа абажа нюужархиба.

Зураг: Г.А.В. Траугот
Басагад шунгажа садаад, эрье дээрэ гаража хубсалбад. Нэгэ басаганиинь хубсаһаяа бэдэржэ, иишэ тиишээ гүйбэ, тэбдэбэ. Хоридой хүбүүн модоной саанаһаа гараад ерэбэ. Басагад шууялдаад, һөөргэ хун болоод дэгдэшэбэд. Гансахан лэ басаган яахашье аргагүй, залуу хүбүүнэй урда шараа нюсэгэн үлэшэбэ. Арюун сагаан шарайтай, гоё гулдагар бэетэй, елэн хара үһэеэ үбдэгтөө хүрэтэр надхуулһан басаган эшүүри газараа гараараа халхалан зогсобо. Эдир залуу хүбүүе эльбэн барижа үзыш гэһэндэл, тэрэнэй хүхэнүүд үлэ мэдэг доһолно, нялха үхибүүгээ хүхүүлхэеэ бэлдэшэһэн шэнги хүрин улаан тобшонуудынь тобойлдоно.

Хоридой хүбүүнэй дүтэлхэдэ, тэрэ хашхараад, уһа руу орожо, хубсаһаяа эрин уйлаганаба. Хоридой хүбүүн иигэжэ хэлэбэ: «Арюухан гуаа басаган, уһанһаа гарыш даа! Би шамайе хүсөөрөө эдлэхэ, доромжолхогүйб. Нэрэтэй эсэгын үрилби, солотой арадай хүбүүнлби. Галыем удхалха, гуламтым һахиха хатамни боложо һуугыш, дайсанаа дараха хүсэтэй, дархан солоёо мандуулха шадалтай хүбүүдые түрэжэ үгыш. Булагай уһаар ундалхалши, болоһон жэмэсээр хооллохолши, Байгал далайн тунгалаг һайхан уһан соо шунгахалши».

Арюухан дангинын харахада, тэрэ эрэлхэг зоригтой баатар янзын эрэ байба. Сэбэр һайхан дангина айһан һүрдэһэн зүрхэ сэдьхэлээ намдуулһаар, эрье дээрэ гараад, эшүүри газараа набша намаагаар халхалаад, Хоридой хүбүүнтэй хүтэрэлдэжэ, бүмбэгэр сагаан үргөөдэнь ошоо һэн. Хоридой-Мэргэн хубсаһынь холо газарта хадагалаад, сэбэр һайхан бэеыень сэнхир торгоор орёобо. Тэдэ хоёр айл болон түбхинэжэ, ажана амгалан һуубад. Хун шубуун хатаниинь Хоридой-Мэргэн үбгэндөө арбан нэгэн хүбүү түрэбэ. Үдэр хоногууд, он жэлнүүд һубарилдан үнгэржэл байна. Хүйхэр хүбүүд үндыжэ, хүлэг мориной дүрөөдэ хүрэбэд, хүйтэн жабарай шэрүүндэ дадабад, морин эрдэниие ургалбад, номон эрдэниие тамшаалгабад.

Нэгэтэ намар жэгүүртэн бүхэнэй урда зүг руу һубарилдан ниидэдэг болзор сагай ерэхэдэнь, хатаниинь Хоридойдоо иигэжэ хэлэбэ: «Үни удаан һуубабди, үтэлжэшье эхилбэбди. Айдар нүхэр шамдаа арбан нэгэн хүбүү түрөөб. Анханайм хубсаһа гаргажа үгыш даа, хаража үзэһүүлби, үмдэжэ туршаһуулби». Хоридой-Мэргэн хубсаһыень холоһоо гаргажа үгэбэ. Хатаниинь тэрэнээ үмдэжэ, хун шубуун болохо мүртөө, даляараа һэбеэд, гуламтынгаа шандаруу үрхирүүлэн, тооноороо гарашаба. Архида дуратай Хоридой тогоон дээрэхи бэрхээгээ шабажа байһанаа, хөөтэй гараараа хүлһөөнь халта һабардаад үлэшэбэ. Хун хатаниинь тооно дээгүүрээ гурба дахин эрьежэ элихэ зуураа: «Хани нүхэр Хоридоймни, хайратай баатар хүбүүдни, энэ эгүүридээ энхэ мэндэ һуугты! Хүбүүдни, Хоридой эсэгэ изагууртай, хун шубуун гарбалтай арбан нэгэн эсэгэ зон боложо, адуугаа танихагүйгөөр баяжажа, ашаяа танихагүйгөөр үнэржэжэ һуугты!» гэжэ үреэгээд, хүхэ номин тэнгэри өөдэ дэгдэшэлэй.

Тэрэ арбан нэгэн хүбүүдэйнь нэрэнүүд: Галзууд, Харгана, Хуаасай, Хүбдүүд, Батанай, Шарайд, Бодонгууд, Худай, Гушад, Сагаан, Хальбин. Эдэнь хойшоо үдэхэдөө, хориин арбан нэгэн эсэгын зон болоо һэн гэхэ.

Иимэ домогтой юм. Манай зон энээндэ этигээд лэ, хун шубуун эхэһээ түрэһэн зомди гэжэ һанадаг һэн. Тиимэһээ хун шубуунай абяа дуулахадаа, һамгад һүеэ үргэдэг, модон шанагаараа сагаанһаа удхажа, гэрэйнгээ дээбэри дээгүүр тойруулан адхаад, шанагаяа дээбэри дээрээ табяад орхигшо бэлэй.

Зураг: Г.А.В. Траугот