Түрүүлэн булгадууд Худайн голой эрье шадарай нютагуудаар ажаһууһан юм. Шэнжэлэгшэдэй багсаамжалгануудай ёһоор, булгадууд шононуудай угсаатанай үри саданар байһан ха. 13-дахи зуун жэлдэ Буха ноён Дунда Ази руу добтолон ороходоо, тэдэниие абажа ошоһон байгаа. Түүрэгүүдэй заншалай ёһоор, тэдэниие булгашад гэжэ нэрлээ һэн. Хожомынь 14-дэхи зуун жэлэй тэн болон һүүл багта зарим баримта мэдээнүүдэй үндэһөөр, Монголой Алтайн һүмбэр уулын хормойнуудаар, Тянь-Шань шадар, булгадай хаашуулые байгуулаа һэн. Һүүлээрнь тэдэ Тимурай сэрэгүүдтэ һамна бута сохигдоо бэлэй. Булгадуудай өөһэдынгөө нютаг орондоо бусажа ерэһэниинь гү, али тэндээ үлэһэниинь мэдэгдэдэггүй. Зүгөөр Байгалай үмэнэ үлэһэн бүлэг шоно угсаатад өөһэдыгөө булгадууд гээшэбди гэжэ нэрлэһэн юм гэдэг.
* * *
Үхэрэй хүбүүн Ажарай Бүхэ, Булад Хуурай басаган Алмай түргэн тухай угай бэшэгүүд соо, угсаата домогууд дотор хөөрэгдэдэг юм. Зүлхэ мүрэнэй эзэн Ажарай Бүхэ эхирэдүүдэй аха заха удамарша байһан гэхэ. Сагаан хаанай хасаг сэрэгшэдэй Зүлхэ мүрэндэ ерэтэр, тэрэ тэндэ ажаһуугаа. Тэрэ хүдэр томо бэетэй, туйлай хүсэтэй, гайхамшаг барилдаашан байгаа. Бүхэ барилдаанда тэрэниие булиха хүн үгы һэн. Тэрэ хүршэ арадуудтаяа тэмсэхэдээ, хододоо илажа гарадаг бэлэй. Ажарай Бүхэ Манжуур болон Халха руу ходо ходо добтолходоо, баяшуул ба ноёдой үхэр малнуудые, адуу моридые үлдэжэ асардаг байгаа. Иимэ нэгэ добтолгонуудай нэгэндэ Халхын Сайн хаанай адуун һүрэгые намнажа асараа һэн. Хаан 300 һэлмэтэ сэрэгые тэрэнэй хойноһоо эльгээбэ. Байгалай зүүн-хойто эрьедэ, Уряанха хээрэ гэжэ нютагта, тэдэ тэрэниие хүсэһэн байгаа. Нойрмог Ажарай болон тэрэнэй нүхэдтэ монголнууд добтолжо оробо. Ажарайн түлөөлэгшэд монголнуудай һэлмээр таһа сабшагдаба, Ажарай Харамцай мэргэнтэеэ амиды гаралсаа һэн ха.
БААҺАН, БАЛТА БҮХЭШҮҮЛ ТУХАЙ
. . . Эхирэд угай һэнгэлдэр яһанай Бааһан бүхэ гэгшын алдар суу холо саагуур тараба. Нэгэтэ Бааһан бүхэ Качугай, Ойхоной, Хударын ба Баргажанай бүхэшүүлые хаба шадалаа туршахыень уряа һэн. Ахаһаа Заби бүхэ, хонгоодорнуудһаа Баатар бүхэ ерэбэ. Түрүүлэн Заби бүхэ хүсэеэ туршаха болобо. Тэрэ зоной дунда мэдээжэ байба. Бааһан бүхэ һая эхилжэ байһан барилдаашан байбашье, айба, тээлмэрдэбэгүй. Барилдааншье эхилбэ даа. Бааһан Забитай уулзаба. Дүршэл багатай залуу барилдаашан Бааһан бар хүсөөрөө Забида гартабашье, шамбай солбон, һайн арга дүрэтэй байба ха. Бааһан бүхэ Забиин хүлдэ орожо, дээрэ үргөөд хаяжархихадаа, илажа гараа һэн. Зон ехээр хүхилдэжэ, соло дуудаба.
Нэгэтэ үдэр Бааһан бүхэ агнуурида гараба ха. Илгиин эвенкнүүд энээн тухай дуулахадаа, Һэнгэлдэрэй угсаатанда добтолжо, эрэшүүлыень сохёод, зөөри хогшолыень тоножо дээрмэдээд, үхэр малыень туугаад, мүн басагад болон залуу эхэнэрнүүдыень абаад ябашаһан байгаа.
Бааһан бүхэ бусажа ерэхэдээ, эвенкнүүд угсаата зонииемни дээрмэдэбэ гэжэ дуулахадаа, уур сухалаа хүрэбэ. Үһөө хороёо абахаяа Бааһан гансаараа ошобо. Эвенкнүүд бултадаа тэрэниие хүлеэжэ байба. Һэнгэлдэрнүүдэй добтолгые сухарюулхын тула бэлэдхэл хээ һэн. Олон хүнүүд бэеэ нюугаад, хүлеэжэ байба. Бааһан бүхэ хубсаһан дээрэһээ хуяг дуулгаяа үмдөөд ябаа. Эвенкнүүдэй хотондо дүтэлжэ ерэхэдэнь, тэдэ номо годлёор харбажа захалба. Гэбэшье Бааһан бүхэ бэедээ хоро хүргүүлэнгүй, эвенкнүүдэй хотондо орожо ерэбэ ха.
Эвенкнүүд айһандаа тэрэниие хүндэтэ айлшан мэтээр угтаба. Тэдэ оро бугануудаа гаргажа, һүнэй архи нэрэжэ, тэрэниие хүндэлжэ эхилбэ. Бааһан бүхэ хүсэндөө найража, архи дарһыень ууһан, мяхыень эдиһэн байгаа. Алмайртараа һогтоод, эвенкнүүдые сохижо оробо. Тиихэдэнь тэдэ дураа гутажа, тэрэниие алажархёо һэн. . .
* * *
. . . Балта бүхэ Һэнгэлдэрэй угһаа гараһан, Эрхүү можын Качугай райондо ажаһуудаг байһан юм. Тэрэ Абай угай һэн. Тэрэ туйлай ехэ бар хүсэтэй байгаа. Нютагай зоной домог хөөрөөнэй ёһоор, тэрэ бэеэ хүсэһэн таба наһатай бухын хоёр эбэрһээнь баряад лэ хорёо дээгүүр шэдэжэрхидэг, дайшалхы номо годлёороо бүдүүн гэгшын шэнэһэн модо һэтэ гаратарнь харбажархидаг байгаа.
Ципиканда ажаһуудаг эвенкнүүд буряадуудта добтолжо, тэдэниие аладаг, адууһа малыень туужа абаашадаг hэн ха.
Балта хүбүүн томо болоходоо, угсаатанаа хамгаалхын тула эвенкнүүдтэй тэмсэлдэ бодобо. Агнуурида гараад ябаха үедөө тэдээнтэй тулалдахадаа, нэгэ эвенкые һүнөөжэрхиһэн байгаа. Алуулһан хүнэй түрэлхид үһөө хяһаа нэхэхэ байха гэжэ айһандаа Балта бүхэ Баргажан нютаг руу нүүжэ, тэндэ һэнгэлдэрэй уг залгуулаа һэн. Тэдэнь Баргажанай Степной дүүмэдэ ородог бэлэй.
Балта бүхын уг саданар улам үнэржэжэ, 1700 гаран хүн болонхой. Һэнгэлдэрэй угһаа ниитын ажал ябуулагшад олоороо ургажа гаранхай: тайшаанар, угсаатанай гулваанар, старостанууд.
Бааһан болон Балта бүхэнүүд тухай домог хөөрөөнүүд Илья Шулухшин Цырен Дулганов хоёрһоо 1935, 1940 онуудта бэшэгдэжэ абтанхай.
* * *
Үхэрэй хүбүүн Ажарай Бүхэ, Булад Хуурай басаган Алмай түргэн тухай угай бэшэгүүд соо, угсаата домогууд дотор хөөрэгдэдэг юм. Зүлхэ мүрэнэй эзэн Ажарай Бүхэ эхирэдүүдэй аха заха удамарша байһан гэхэ. Сагаан хаанай хасаг сэрэгшэдэй Зүлхэ мүрэндэ ерэтэр, тэрэ тэндэ ажаһуугаа. Тэрэ хүдэр томо бэетэй, туйлай хүсэтэй, гайхамшаг барилдаашан байгаа. Бүхэ барилдаанда тэрэниие булиха хүн үгы һэн. Тэрэ хүршэ арадуудтаяа тэмсэхэдээ, хододоо илажа гарадаг бэлэй. Ажарай Бүхэ Манжуур болон Халха руу ходо ходо добтолходоо, баяшуул ба ноёдой үхэр малнуудые, адуу моридые үлдэжэ асардаг байгаа. Иимэ нэгэ добтолгонуудай нэгэндэ Халхын Сайн хаанай адуун һүрэгые намнажа асараа һэн. Хаан 300 һэлмэтэ сэрэгые тэрэнэй хойноһоо эльгээбэ. Байгалай зүүн-хойто эрьедэ, Уряанха хээрэ гэжэ нютагта, тэдэ тэрэниие хүсэһэн байгаа. Нойрмог Ажарай болон тэрэнэй нүхэдтэ монголнууд добтолжо оробо. Ажарайн түлөөлэгшэд монголнуудай һэлмээр таһа сабшагдаба, Ажарай Харамцай мэргэнтэеэ амиды гаралсаа һэн ха.
БААҺАН, БАЛТА БҮХЭШҮҮЛ ТУХАЙ
. . . Эхирэд угай һэнгэлдэр яһанай Бааһан бүхэ гэгшын алдар суу холо саагуур тараба. Нэгэтэ Бааһан бүхэ Качугай, Ойхоной, Хударын ба Баргажанай бүхэшүүлые хаба шадалаа туршахыень уряа һэн. Ахаһаа Заби бүхэ, хонгоодорнуудһаа Баатар бүхэ ерэбэ. Түрүүлэн Заби бүхэ хүсэеэ туршаха болобо. Тэрэ зоной дунда мэдээжэ байба. Бааһан бүхэ һая эхилжэ байһан барилдаашан байбашье, айба, тээлмэрдэбэгүй. Барилдааншье эхилбэ даа. Бааһан Забитай уулзаба. Дүршэл багатай залуу барилдаашан Бааһан бар хүсөөрөө Забида гартабашье, шамбай солбон, һайн арга дүрэтэй байба ха. Бааһан бүхэ Забиин хүлдэ орожо, дээрэ үргөөд хаяжархихадаа, илажа гараа һэн. Зон ехээр хүхилдэжэ, соло дуудаба.
Нэгэтэ үдэр Бааһан бүхэ агнуурида гараба ха. Илгиин эвенкнүүд энээн тухай дуулахадаа, Һэнгэлдэрэй угсаатанда добтолжо, эрэшүүлыень сохёод, зөөри хогшолыень тоножо дээрмэдээд, үхэр малыень туугаад, мүн басагад болон залуу эхэнэрнүүдыень абаад ябашаһан байгаа.
Бааһан бүхэ бусажа ерэхэдээ, эвенкнүүд угсаата зонииемни дээрмэдэбэ гэжэ дуулахадаа, уур сухалаа хүрэбэ. Үһөө хороёо абахаяа Бааһан гансаараа ошобо. Эвенкнүүд бултадаа тэрэниие хүлеэжэ байба. Һэнгэлдэрнүүдэй добтолгые сухарюулхын тула бэлэдхэл хээ һэн. Олон хүнүүд бэеэ нюугаад, хүлеэжэ байба. Бааһан бүхэ хубсаһан дээрэһээ хуяг дуулгаяа үмдөөд ябаа. Эвенкнүүдэй хотондо дүтэлжэ ерэхэдэнь, тэдэ номо годлёор харбажа захалба. Гэбэшье Бааһан бүхэ бэедээ хоро хүргүүлэнгүй, эвенкнүүдэй хотондо орожо ерэбэ ха.
Эвенкнүүд айһандаа тэрэниие хүндэтэ айлшан мэтээр угтаба. Тэдэ оро бугануудаа гаргажа, һүнэй архи нэрэжэ, тэрэниие хүндэлжэ эхилбэ. Бааһан бүхэ хүсэндөө найража, архи дарһыень ууһан, мяхыень эдиһэн байгаа. Алмайртараа һогтоод, эвенкнүүдые сохижо оробо. Тиихэдэнь тэдэ дураа гутажа, тэрэниие алажархёо һэн. . .
* * *
. . . Балта бүхэ Һэнгэлдэрэй угһаа гараһан, Эрхүү можын Качугай райондо ажаһуудаг байһан юм. Тэрэ Абай угай һэн. Тэрэ туйлай ехэ бар хүсэтэй байгаа. Нютагай зоной домог хөөрөөнэй ёһоор, тэрэ бэеэ хүсэһэн таба наһатай бухын хоёр эбэрһээнь баряад лэ хорёо дээгүүр шэдэжэрхидэг, дайшалхы номо годлёороо бүдүүн гэгшын шэнэһэн модо һэтэ гаратарнь харбажархидаг байгаа.
Ципиканда ажаһуудаг эвенкнүүд буряадуудта добтолжо, тэдэниие аладаг, адууһа малыень туужа абаашадаг hэн ха.
Балта хүбүүн томо болоходоо, угсаатанаа хамгаалхын тула эвенкнүүдтэй тэмсэлдэ бодобо. Агнуурида гараад ябаха үедөө тэдээнтэй тулалдахадаа, нэгэ эвенкые һүнөөжэрхиһэн байгаа. Алуулһан хүнэй түрэлхид үһөө хяһаа нэхэхэ байха гэжэ айһандаа Балта бүхэ Баргажан нютаг руу нүүжэ, тэндэ һэнгэлдэрэй уг залгуулаа һэн. Тэдэнь Баргажанай Степной дүүмэдэ ородог бэлэй.
Балта бүхын уг саданар улам үнэржэжэ, 1700 гаран хүн болонхой. Һэнгэлдэрэй угһаа ниитын ажал ябуулагшад олоороо ургажа гаранхай: тайшаанар, угсаатанай гулваанар, старостанууд.
Бааһан болон Балта бүхэнүүд тухай домог хөөрөөнүүд Илья Шулухшин Цырен Дулганов хоёрһоо 1935, 1940 онуудта бэшэгдэжэ абтанхай.