Буряад хэлэн
Элинсэгэй нангин захяа сахин ябаха заяатайбди
22 мая 2023
3522
Түнхэнэй аймагай Советскэ Союзай Герой Ж.Е.Тулаевай нэрэмжэтэ Толтын дунда hургуулиин багшын ба шабинарайнь гуурhанай туршалганууд
Байгуулагдаhаар 150 жэлэйнгээ ойн баяр үргэн дэлисэтэйгээр тэмдэглэhэн Ж.Е.Тулаевай нэрэмжэтэ Толтын дунда hургуулида хэр угhаа буряад хэлэ гүнзэгыгѳѳр шудалдаг заншалтай. Гуша гаран жэлдэ түрэл хэлэ зааhан, «РСФСР-эй арадай гэгээрэлэй отличник» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэhэн, «В.И.Ленинэй түрэhѳѳр 100 жэлэй ойдо» медаляар шагнагдаhан эрхим хүндэтэ багшамнай Софья Доржиевна Сотникова «Саяанай галнууд» гэжэ нэрэтэй буряад хэлэнэй бүлгэм байгуулаад, хэлэндэ hэдэбтэй хүүгэдтэй тусхайтаар хэшээл үнгэргэдэг байгаа. Урда үеын шабинар сооhоо Ардан Ангархаев, Аралжин Прушенов уран зохёолтой хуби заяагаа холбоо hэн. Софья Доржиевна ѳѳрѳѳ ехэ баян уран хэлэтэй бэлэй. Мүнхэ-hарьдагай нэрэмжэтэ литературна нэгэдэлэй гэшүүн Софья Сотникова олон рассказуудые, үгүүлэл болон домогуудые үлээhэн юм.
Мүнѳѳ түрэл hургуулидамнай буряад хэлэн үндэр хэмжээндэ шудалагдана. 1989 ондо Толтын дунда hургуули дүүргэhээр, БГУ-гай буряад хэлэ бэшэгэй таhагта эрхимээр hуража гараhан Баярма Ахаржанова Буряадай Эрдэмэй түбтэ хүдэлhэн байна. Гэр бүлын байдалаар нютагаа бусажа, түрэл hургуулидаа багшалжа эхилээ hэн.
Б.В.Ахаржанова
2000 онhоо тэрэнэй шабинар аймагай болон уласай шатын элдэб урилдаануудта эдэбхитэй хабаадана. Уласай хэмжээнэй «Гуламта», «Бамбарууш», «Тоонто нютаг» мүрысѳѳндэ, уласхоорондын «Эдир Будамшуу» урилдаанда нэгэтэ бэшэ шангай hуури эзэлhэн, илалта туйлаhан байха юм.
Зохёохы ёhоор ажалладаг түрүү багша Баярма Викторовна Ахаржановагай хүтэлбэри доро хүүгэд хизаар оронойнгоо түүхэ, уг гарбалаа, үндэhэн ёhо заншалаа шэнжэлгын шэглэлнүүдээр «Хуурай-hубаг — минии нангин үлгы», «Хоймор нютагайм арадай аман зохёол», «Хойморойм дасангууд», «Баян-Мандал — нютагаархинайм hүгэдэн мүргэдэг газар» гэhэн проектнүүдые амжалтатай бэелүүлнэ.
2020 ондо Баярма Викторовна Ахаржанова можонууд хоорондын «Эрхим багша-2020» гэhэн мүрысѳѳндэ илалта туйлажа, Гран-При шанда хүртэhэн байна.
Баярма Ахаржанова уран үгэтэй үнинэй нүхэсэдэг. Түрэл hургуулидаа зорюулhан шүлэгтэнь композитор Пурбо Дамиранов хүгжэм зохёогоо. Энэ дуун hургуулиин гимн болонхой, бүхы ойн баярта ушарнуудта зэдэлдэг юм.
Түрэл һургуули
Бууралхан Саяанай хормойдо
Баянхан тоонтомнай түбхинэн жарганхай.
Эльгэ зүрхыемнай арюудхан байдаг
Эрдэмэймнай гуламта hуурияа олонхой.
Дабталга
Толтымнай hургуули- наhанаймнай эхин
Толтымнай hургуули — дуранаймнай охин.
Үзэсхэлэн hайхан Хоймор нютагнай
Үльгэрэй үлгыдэл зүрхэндэ hанагдаа.
Буряадхан арадаймнай мэргэн hургаалнууд
Булагтал адляар эндэл бурьялаа.
Дабталга
Хэнгэргэ горхоной аршаандал уhан
Хонгорхон дайдымнай халяан hэргээнэ.
Түүхэ ехэтэ hургуулиимнай хүсэн
Түмэнэй сэдьхэл арюудхан тэнжээнэ.
Баярма Ахаржановагай хэдэн шүлэгүүдтэй, мүн шабинарайнь туршалгануудтай хүндэтэ уншагшадые танилсуулнабди.
Түнхэн
Эрдэмэй гуламта
Эрдэм бэлигэймнай эхин гуламта
Эльгэ зүрхэндэмнай эгээл дүтэ юм.
Эжын hүндэл бидэнээ тэнжээжэ,
Эрьен ерэхыемнай хүлеэн байдаг юм.
Бууралхан багшанараймнай шэдитэ үгэнүүд
Баран бидэнэй сэдьхэл hэргээнэ.
Балшархан хүүгэдэй наhанай зүргэнүүд
Булагтал эндэhээ эхиеэ абана.
Түрүүшын дуранаймнай нангин үлгыдэл
Толтымнай hургуули маанадаа угтана.
Ажабайдалай орёое бултанда ойлгуулан
Арюухан харгыда үдэшэн гаргана.
Толтын һургуули
Бууралхан Түнхэнѳѳ нэрлүүлэн жаргаха
Баатар бүхэ хүбүүднай олон.
Түрэл тоонтоео магтан дуулаха
Талаан бэлигтэй басагаднай олон.
Эдирхэн хүүгэдэй хонгёо энеэлдээн
Мүнгэн хонходол агаарта зэдэлэнхэй.
Миhэрэн байhан нюдэнэйнь галханууд
Эльгэ зүрхымнай хайлуулан эльбэнхэй.
Эрдэм бэлигэй дээжэдэ хүртэжэ,
Наhанайнгаа харгыда урмашан гаранхай.
Энхэргэн hайхан дуунуудаа дуулажа,
Наартай зохидоор урагшаа дабшанхай.
Хонгорхон наhанайм түшэг болоhон
Толтым hургуули мандахань болтогой!
Хүнhөө дутуугүй хүүгэдээ үргэhэн
Түрэл hургуулим суурхахань болтогой!
Толтомнай
Бууралхан Саяанай хормойдо
Баянхан Толтомни түбхинөө.
Алтанхан наранай туяа соо
Аажамхан байдалаа зохёогоо.
Буряадхан ороноо суурхуулха
Барилдааша хүбүүдээр баян даа.
Уян зөөлэхэн зантай
Уярмаар дуулаха басагадтай даа.
Хүсэ шадалыем нэмээдэг
Хүнтиин аршаан булагтайл.
Бултанай сэдьхэл сэлмээдэг
Баян-Мандал обоотойл.
Аба эжынгээ үндэр үреэлые
Тогтоон абадаг hайхан заншалтайл.
Элинсэгэй нангин захяае
Сахин ябаха удха заяатайл.
Багшанарай коллектив
Толтын дунда hургуулиин шабинарай туршалганууд
Эрдэни Улахаев
Хабар
Дулаан хабар ерэбэ,
Yхибүүд газаа гараба.
Аянай шубууд ерэбэ,
Аялга дуугаа татаба.
Мойhоной сэсэг задарба,
Модод булта гүлгэлбэ.
Уhа горход урдаба,
Урматай гоё болобо.
Зунай үдэр
Нэгэтэ зунай дулаан үдэр ой соо ошожо, сэнгэхэ гэжэ бодобоб. Ябажа ябатарни урдамни шандаганууд модоной узуурта наранда игаажа hуубад. Би аалиханаар хажуудань дүтэлбэб. Дууража hууhан шандаганууд намайе обёорбогүй. Би баярлаад, нэгыешье hаань, бариха hанаатай, даб гэбэб. Теэд тэдэмни юун байжа үгэхэб, саашаа харайлдашаба. Би хооhон үлэжэ, урмагүй болоод, гэртээ бусабаб.
Истаев Баир
Манай теэбеэ*
Манай теэбеэ сэсэн даа,
Урин зѳѳлэн зантай даа.
Амтатай бууза шанадаг,
Бообо, хуушуур баридаг.
Манай теэбеэ бэрхэ даа,
Избиркомой дарга даа.
Эрхимэй эрхим багша юм,
Биологи заадаг юм.
*Теэбеэ — түнхэнэй зон хүгшэн эжыгээ иигэжэ нэрлэдэг.
Малзурова Лиза
Багшамни
Эрдэм бэшэгтэ hургаhан
Эрхим бэрхэ багшамни.
Эжэлжэ ажалдаа суурхаhан
Элитэ минии багшамни.
Буряад орондоо суурхаhан,
Валентина Дамбиевна багшамни,
Ажалаараа бэеэ шэмэглээд,
Жаран наhаяа угтабалта!
Хамаганов Содном
Түнхэмни
Үүлэдые малгайгаараа тогтооhон Саяан уулатай,
Нангин газарнуудаа бузарлуулаагүй арад зонтой,
Эмтэ домто аршаан булагтай
Энэ манай Түнхэн тоонтомнай.
Намарай сагта алтаар гэрэлтэhэн ой тайгатай,
Газар тэнгэриин ниилэмэ тала дайдатай,
Тунгалаг сэбэр Эрхүү голтой
Энэ манай Түнхэн тоонтомнай.
Буряад хэлэн
Буряад хэлэн — манай баялиг,
Эрдэни шулуундал сэдьхэлдэм hанагдадаг.
Баатарлиг домогуудые бидэндэ бэлэглэн,
Эрдэмэй дээжэ маанадтаа хүртѳѳдэг.
Буряад хэлэн — эрдэмэй далай,
Юунhээшье сэнтэй минии зэндэмэни.
Түрэл хэлэмни — эжын hүндэл,
Юртэмсэ дээрэ дэлгэрхэнь болтогой!
Буряад хэлэеэ хэндэшье үгэхэгүйб,
Буряад хэлэеэ хэзээдэшье мартахагүйб.
Түрэл хэлэеэ тахижа ябахаб,
Түби дээгүүр магтан дуулахаб!
Будаева Алима
Баян-Мандал
Баян-Мандал — нютагайм обоо
Бууралхан Саяанай хормойдо оршодог.
Баян-Мандал — нютагайм обоо
Баяр жаргал мандаа асардаг.
Хоншуу тунгалаг агаараар амилан,
Хүсэ шадал, тэнхээ ороноб.
Тойроод байһан ой модоор хужарлан,
Сэдьхэлээ ханан, дуулан ябанаб.
Бурхан багшадаа һүгэдэн мүргэжэ,
Буряад зондоо тайбании эринэб.
Алтан һайхан зулаяа бадарган,
Арад зондоо баяр гуйнаб.
Баян-Мандал — нютагайм обоо,
Бултанда аша туһаяа хүргыт.
Баян-Мандал — нютагайм обоо,
Буряад зондо жаргал хэшээгыт.
«Буряад хэлэн — юунhээшье сэнтэй дэлхэйн зэндэмэни», элинсэгүүдэй заяаhан эгээн ехэ баялиг гэжэ эдир үетэнэй уянгалан бэшэhэн мүрнүүдые уншаад, сэдьхэл хүлгэнэ, баяраар халина. «Буряад хэлэеэ хэзээдэшье мартахагүйб, / Түрэл хэлэеэ тахижа ябахаб, /Түби дээгүүр магтан дуулахаб» гэжэ тангариглаhанаа эдэ эдир үетэн бэелүүлхэ гээд батаар найдая. Бэлигтэй багшада буянтай ажалдань шэнэ амжалта хүсэнэбди!
Мүнѳѳ түрэл hургуулидамнай буряад хэлэн үндэр хэмжээндэ шудалагдана. 1989 ондо Толтын дунда hургуули дүүргэhээр, БГУ-гай буряад хэлэ бэшэгэй таhагта эрхимээр hуража гараhан Баярма Ахаржанова Буряадай Эрдэмэй түбтэ хүдэлhэн байна. Гэр бүлын байдалаар нютагаа бусажа, түрэл hургуулидаа багшалжа эхилээ hэн.
Б.В.Ахаржанова
2000 онhоо тэрэнэй шабинар аймагай болон уласай шатын элдэб урилдаануудта эдэбхитэй хабаадана. Уласай хэмжээнэй «Гуламта», «Бамбарууш», «Тоонто нютаг» мүрысѳѳндэ, уласхоорондын «Эдир Будамшуу» урилдаанда нэгэтэ бэшэ шангай hуури эзэлhэн, илалта туйлаhан байха юм.
Зохёохы ёhоор ажалладаг түрүү багша Баярма Викторовна Ахаржановагай хүтэлбэри доро хүүгэд хизаар оронойнгоо түүхэ, уг гарбалаа, үндэhэн ёhо заншалаа шэнжэлгын шэглэлнүүдээр «Хуурай-hубаг — минии нангин үлгы», «Хоймор нютагайм арадай аман зохёол», «Хойморойм дасангууд», «Баян-Мандал — нютагаархинайм hүгэдэн мүргэдэг газар» гэhэн проектнүүдые амжалтатай бэелүүлнэ.
2020 ондо Баярма Викторовна Ахаржанова можонууд хоорондын «Эрхим багша-2020» гэhэн мүрысѳѳндэ илалта туйлажа, Гран-При шанда хүртэhэн байна.
Баярма Ахаржанова уран үгэтэй үнинэй нүхэсэдэг. Түрэл hургуулидаа зорюулhан шүлэгтэнь композитор Пурбо Дамиранов хүгжэм зохёогоо. Энэ дуун hургуулиин гимн болонхой, бүхы ойн баярта ушарнуудта зэдэлдэг юм.
Түрэл һургуули
Бууралхан Саяанай хормойдо
Баянхан тоонтомнай түбхинэн жарганхай.
Эльгэ зүрхыемнай арюудхан байдаг
Эрдэмэймнай гуламта hуурияа олонхой.
Дабталга
Толтымнай hургуули- наhанаймнай эхин
Толтымнай hургуули — дуранаймнай охин.
Үзэсхэлэн hайхан Хоймор нютагнай
Үльгэрэй үлгыдэл зүрхэндэ hанагдаа.
Буряадхан арадаймнай мэргэн hургаалнууд
Булагтал адляар эндэл бурьялаа.
Дабталга
Хэнгэргэ горхоной аршаандал уhан
Хонгорхон дайдымнай халяан hэргээнэ.
Түүхэ ехэтэ hургуулиимнай хүсэн
Түмэнэй сэдьхэл арюудхан тэнжээнэ.
Баярма Ахаржановагай хэдэн шүлэгүүдтэй, мүн шабинарайнь туршалгануудтай хүндэтэ уншагшадые танилсуулнабди.
Түнхэн
Эрдэмэй гуламта
Эрдэм бэлигэймнай эхин гуламта
Эльгэ зүрхэндэмнай эгээл дүтэ юм.
Эжын hүндэл бидэнээ тэнжээжэ,
Эрьен ерэхыемнай хүлеэн байдаг юм.
Бууралхан багшанараймнай шэдитэ үгэнүүд
Баран бидэнэй сэдьхэл hэргээнэ.
Балшархан хүүгэдэй наhанай зүргэнүүд
Булагтал эндэhээ эхиеэ абана.
Түрүүшын дуранаймнай нангин үлгыдэл
Толтымнай hургуули маанадаа угтана.
Ажабайдалай орёое бултанда ойлгуулан
Арюухан харгыда үдэшэн гаргана.
Толтын һургуули
Бууралхан Түнхэнѳѳ нэрлүүлэн жаргаха
Баатар бүхэ хүбүүднай олон.
Түрэл тоонтоео магтан дуулаха
Талаан бэлигтэй басагаднай олон.
Эдирхэн хүүгэдэй хонгёо энеэлдээн
Мүнгэн хонходол агаарта зэдэлэнхэй.
Миhэрэн байhан нюдэнэйнь галханууд
Эльгэ зүрхымнай хайлуулан эльбэнхэй.
Эрдэм бэлигэй дээжэдэ хүртэжэ,
Наhанайнгаа харгыда урмашан гаранхай.
Энхэргэн hайхан дуунуудаа дуулажа,
Наартай зохидоор урагшаа дабшанхай.
Хонгорхон наhанайм түшэг болоhон
Толтым hургуули мандахань болтогой!
Хүнhөө дутуугүй хүүгэдээ үргэhэн
Түрэл hургуулим суурхахань болтогой!
Толтомнай
Бууралхан Саяанай хормойдо
Баянхан Толтомни түбхинөө.
Алтанхан наранай туяа соо
Аажамхан байдалаа зохёогоо.
Буряадхан ороноо суурхуулха
Барилдааша хүбүүдээр баян даа.
Уян зөөлэхэн зантай
Уярмаар дуулаха басагадтай даа.
Хүсэ шадалыем нэмээдэг
Хүнтиин аршаан булагтайл.
Бултанай сэдьхэл сэлмээдэг
Баян-Мандал обоотойл.
Аба эжынгээ үндэр үреэлые
Тогтоон абадаг hайхан заншалтайл.
Элинсэгэй нангин захяае
Сахин ябаха удха заяатайл.
Багшанарай коллектив
Толтын дунда hургуулиин шабинарай туршалганууд
Эрдэни Улахаев
Хабар
Дулаан хабар ерэбэ,
Yхибүүд газаа гараба.
Аянай шубууд ерэбэ,
Аялга дуугаа татаба.
Мойhоной сэсэг задарба,
Модод булта гүлгэлбэ.
Уhа горход урдаба,
Урматай гоё болобо.
Зунай үдэр
Нэгэтэ зунай дулаан үдэр ой соо ошожо, сэнгэхэ гэжэ бодобоб. Ябажа ябатарни урдамни шандаганууд модоной узуурта наранда игаажа hуубад. Би аалиханаар хажуудань дүтэлбэб. Дууража hууhан шандаганууд намайе обёорбогүй. Би баярлаад, нэгыешье hаань, бариха hанаатай, даб гэбэб. Теэд тэдэмни юун байжа үгэхэб, саашаа харайлдашаба. Би хооhон үлэжэ, урмагүй болоод, гэртээ бусабаб.
Истаев Баир
Манай теэбеэ*
Манай теэбеэ сэсэн даа,
Урин зѳѳлэн зантай даа.
Амтатай бууза шанадаг,
Бообо, хуушуур баридаг.
Манай теэбеэ бэрхэ даа,
Избиркомой дарга даа.
Эрхимэй эрхим багша юм,
Биологи заадаг юм.
*Теэбеэ — түнхэнэй зон хүгшэн эжыгээ иигэжэ нэрлэдэг.
Малзурова Лиза
Багшамни
Эрдэм бэшэгтэ hургаhан
Эрхим бэрхэ багшамни.
Эжэлжэ ажалдаа суурхаhан
Элитэ минии багшамни.
Буряад орондоо суурхаhан,
Валентина Дамбиевна багшамни,
Ажалаараа бэеэ шэмэглээд,
Жаран наhаяа угтабалта!
Хамаганов Содном
Түнхэмни
Үүлэдые малгайгаараа тогтооhон Саяан уулатай,
Нангин газарнуудаа бузарлуулаагүй арад зонтой,
Эмтэ домто аршаан булагтай
Энэ манай Түнхэн тоонтомнай.
Намарай сагта алтаар гэрэлтэhэн ой тайгатай,
Газар тэнгэриин ниилэмэ тала дайдатай,
Тунгалаг сэбэр Эрхүү голтой
Энэ манай Түнхэн тоонтомнай.
Буряад хэлэн
Буряад хэлэн — манай баялиг,
Эрдэни шулуундал сэдьхэлдэм hанагдадаг.
Баатарлиг домогуудые бидэндэ бэлэглэн,
Эрдэмэй дээжэ маанадтаа хүртѳѳдэг.
Буряад хэлэн — эрдэмэй далай,
Юунhээшье сэнтэй минии зэндэмэни.
Түрэл хэлэмни — эжын hүндэл,
Юртэмсэ дээрэ дэлгэрхэнь болтогой!
Буряад хэлэеэ хэндэшье үгэхэгүйб,
Буряад хэлэеэ хэзээдэшье мартахагүйб.
Түрэл хэлэеэ тахижа ябахаб,
Түби дээгүүр магтан дуулахаб!
Будаева Алима
Баян-Мандал
Баян-Мандал — нютагайм обоо
Бууралхан Саяанай хормойдо оршодог.
Баян-Мандал — нютагайм обоо
Баяр жаргал мандаа асардаг.
Хоншуу тунгалаг агаараар амилан,
Хүсэ шадал, тэнхээ ороноб.
Тойроод байһан ой модоор хужарлан,
Сэдьхэлээ ханан, дуулан ябанаб.
Бурхан багшадаа һүгэдэн мүргэжэ,
Буряад зондоо тайбании эринэб.
Алтан һайхан зулаяа бадарган,
Арад зондоо баяр гуйнаб.
Баян-Мандал — нютагайм обоо,
Бултанда аша туһаяа хүргыт.
Баян-Мандал — нютагайм обоо,
Буряад зондо жаргал хэшээгыт.
«Буряад хэлэн — юунhээшье сэнтэй дэлхэйн зэндэмэни», элинсэгүүдэй заяаhан эгээн ехэ баялиг гэжэ эдир үетэнэй уянгалан бэшэhэн мүрнүүдые уншаад, сэдьхэл хүлгэнэ, баяраар халина. «Буряад хэлэеэ хэзээдэшье мартахагүйб, / Түрэл хэлэеэ тахижа ябахаб, /Түби дээгүүр магтан дуулахаб» гэжэ тангариглаhанаа эдэ эдир үетэн бэелүүлхэ гээд батаар найдая. Бэлигтэй багшада буянтай ажалдань шэнэ амжалта хүсэнэбди!