Л. Линховоин хубсаһан тухай

ДЭГЭЛ. Эрэгтэйшье, эхэнэршье хүн зундаашье, үбэлдөөшье ута хормойтой дэгэл үмдэжэ ябаа. Плати, костюм гэжэ мэдэхэгүй тэрэ сагта газаашье, гэртээшье дэгэлтэеэ байдаг һэн. Бүһэтэнэй дэгэл, һамгадай дэгэл, басагадай дэгэл гэжэ ондо ондоо байгаа.

Һамган дэгэл ехэ олон зүйлһөө бүридэдэг юм. Сээжэньшье, хормойньшье урда таладаа һайн бүдөөр, нюрган талань муушаг бүдөөр оёгдодог һэн. Тиимэһээл гэргэдэй гоёнь урдаа, гэрэй гоёнь хойноо гэһэн үгэ бии болоһон байха.

Хамсынь хэдэн үетэй байгаа юм. Һайн бүдөөр оёһон узуурынь сээжэтэеэ залгалдаха газартаа уужамшаг, хуняаһатай, пулхагар байгаа. Узуурай доодо тээ үргэниинь гурбан хурга тухай, тад ондоо гоё үнгын торгон ородог һэн. Тэрэнэй хоёр хажуугаарынь утаһа оёһон булуубша байгаа. Булуубшын доодо тээ баһа ондоо үнгын торгоор оёһон тохоног доошоо сарбууда хүрэтэр ошодог һэн. Тохоногтоо туруун гэжэ юумэ зүүдэг бэлэй. Хүйтэнэй сагта энээниие доошонь буулгажа, хамсыгаа ута болгодог, юрын сагта дээшэнь һэхээд ябадаг һэн. Туруунай нюур талыень хурьганай гү, али шэлүүһэнэй, халюунай гү, али үнэгэнэй арһаар хэдэг байгаа. Тэрэнэй гоё, нюур талань нюдарга, ара талань туруун гэжэ нэрэтэй юм.


Дэгэлэйнь заха кителиин захын маягтай аад, алаг байгаа юм. Дэгэлтэеэ залгагдаһан захын доодо хахадынь улаан торго ута руунь хүшэжэ оёһон хүшөөһэнэйнь забһарнууд руу нооһо шургуулһан, дээдэ хахадынь хара хилэнгээр хүбөөлһэн байдаг һэн.

Хормойнуудынь миин уулзаад бэшэ, дабхасалдаад байдаг һэн. Баруун талынь хормойе буруу гү, али дотор хормой, зүүн талынхиинь элюур гү, али урда хормой гэдэг байгаа юм. Дотор хормойнь заабол элюур хормой доогуураа ороод байха ёһотой. Элюур хормой энгэртэеэ адли гоё бүдөөр оёгдодог һэн.

Дэгэлэй ташаан руу, элюур хормойн хойто захаар, үшөө баһа доодо захаарнь хяаза гэжэ нэрэтэй юумэн байха. Энээниие дүрюу тухай үргэн гоё бүдөөр хэдэг. Дэгэлэй ара талада хяаза байхагүй. Хяазын доогуур, хормойе тойруулаад, үбэр болон ара талыень 3 хурга үргэнтэй хара хилэнгээр хүбөөлдэг һэн. Сээжэ хормой хоёрой хоорондо татааһан байгаа. Гурбан хурга үргэнтэй юрын бүд дээрэ утаһа оёжо, татааһа хэдэг һэн. Утаашаа хахадынь шара утаһаар, хахадынь улаан утаһаар (улаан ногоон хоёрооршье) оёжо болодог юм. Һамган дэгэлдэ гансал урда таладань татааһан байдаг гээшэ.

Дэгэл дээрээ уужа үмдэдэг бэлэй. Хормойтой, хормойгүй оодон, хоёр янзын уужа оёдог байгаа.
Урдаа дабхасалдангүй, миин лэ уулзаад байдаг хормойтой, хамсыгүй, захагүй, зүгөөр татааһатай — иимэ дабхаса юм. Энээниие дэгэлэй энгэрэйхидэ адли бүдөөр оёдог. Иимэнь хормойтой уужа. Оодон уужань хормойшье, татааһашьегүй юм. Иимэ уужа гэртээ үмдэдэг байгаа. Хормойтой уужын доогуурнь тойруулаад, хоёр гү, али дүрбэн мүр (үе) утаһа оёдог байһан юм. Эдэ мүрнүүдэйнь хоорондо, мүн газаа талаарнь хилэн хүбөө хэдэг һэн. Иимэ хилэн хүбөө мүшхөөһэн гэжэ нэрэтэй юм.
Баяшуулай һамгад дэгэлээ айхабтар үнэтэй хитад торгоор, хоргойгоор оёдог һэн. Хабар, намарай дэгэл хурьганай, унаганай арһаар оёгшо бэлэй.

Гэртээ үмдэхэ дэгэлынь юрын бүдөөр оёһон, хамаг хэрэгсэлнүүдыньшье үнэгүйхэн торгон гү, али юрын бүдөөр хэһэн байдаг. Дунда шадалтай ба үгытэй зон хүхэ даалимбаар гоёлой дэгэл, ажалда үмдэхэеэ хониной гү, али ямаанай арһаар дэгэл оёдог һэн.

Басагадай дэгэл эхэнэрэйхидэл эреэн маряан бэшэ, харин араньшье, үбэрыньшье адли бүдөөр, тохоноггүйгөөр, урда, хойноо татааһатайгаар, энгэртэйгээр оёгдодог байгаа. Энгэрынь үбсүүнэйнь зүүн хажууһаа эхилээд, хүзүүнэйнь доогуур баруун хажуу руунь ошоод, доошоо һүлжэн, һуга руунь ошоһон 2-3 хурга үргэн зурагар хара хилэн хүбөөтэй, һугадаа хүрэхэдөө, нарин болодог һэн. Энээнэй дээдэ захаар, хоолой доро байхаар, үргэниинь хурганһаа үлүүхэн сайбар торгон хэгдэдэг. Хилэн хүбөөгэй доогуур зубшуулжа, хурганһаа үлүүхэн торгон хүшэлтэ ородог. Энэ хүшэлтые ута руунь 3-4 дахин хүшөөд, хүшэлтэнүүдэйнь забһараар тэмээнэй нооһо гулдируулдаг юм. Энгэр оёжо бэлдээд, дэгэлдээ халадаг. Хилэнгынь зүүн гар тээһээ халагдангүй, забһартай орхигдодог байгаа. Тэрэнь бишыхан хармааншуу юумэн боложо үгэдэг һэн. Багахан юумэ тэрээн руугаа гулдируулан хэжэ хадагалдаг юм.

Минии арба гаратар басагад уужам, хүлхэгэр дэгэл үмдэдэг һэн. 1915-1920-ёод онуудһаа эхилжэ, бэедэнь таараһан, дундуураа үлэ мэдэг нахид гэһэн дэгэл оёдог болоһон юм. Ута хормойтой иимэ дэгэл басагадай бэедэ заһал оруулдаг бэлэй. 13-14 наһа хүрэтэрөө, басагад татааһагүй дэгэл үмдэдэг байгаа. Иимэ дэгэлые һомон дэгэл гэдэг юм.

Бүһэтэнэй дэгэл басагадай дэгэл шэнги аад, татааһагүй байгаа. Тиимэ дэгэлэй энгэр туруун хоёр бүхы гоёлтонь болодог һэн. Баян хүн элдэб торгон дэгэл үмдэдэг байгаа. Зарим дунда шадалтан шэршүү, сэмбэ дэгэл үмдэдэг һэн. Юрэнхыдөө хүхэ даалин дэгэл үмдэнтүү бэлэй. Ажалда, гэртээ үмдэдэг дэгэлые үнгэ дэгэлшье гэдэг һэн. Үгытэй хүн ямаан оодон дэгэлтэй байгаа. Тэрэнээ ямаан самса гэжэ нэрлэдэг һэн.

Дэгэл дээгүүрээ заабол бүһэ бүһэлдэг һэн. Урдандаа баяшуул утаһан бүһэтэй ябадаг бэлэй. Теэд 1910-аад оноор утаһан бүһэ балай үзэгдэхэнь хомор болошоо һэн. 1920 гаран онуудаар шара дурдам бүһөөр залуушуул гоёдог болоһон юм. Дунда шадалтан ба үгытэйшүүл хүхэ гү, али улаан үнгэтэй юрын бүдөөр бүһэлдэг байгаа. Үгытэйшүүл ажалдаа хабтагар һур аад, горьётой бүһэ бүһэлдэг һэн.

Үбгэд үбэлэй сагта дэгэл дээгүүрээ халсагай үһэтэй хониной гү, ангай гү, али хурьганай арһан хүрмэ үмдэдэг байгаа. Энэнь үбсүүндээ тобшологдодог, сээжынь хүйтэнһөө халхалха гэһэн уужам дабхаса хубсаһан һэн. 1910 гаран оной үеэр хүрмэдэ орходоо уйтан, бэеынь бариһан хамсыгүй хантууза гэжэ нэрэтэй хубсаһа илангаяа баяшуулай хүбүүд үмдэдэг болоо бэлэй. Энэнь хүйтэ халхалха хубсаһан һэн, зүгөөр гоёхын тула зундаа элдэб торгон хантууза үмдэжэрхёод, халуудажа, хүлһэ һалһа алдажа ябагша һэн.

МАЛГАЙ. Зунай малгай, үбэлэй малгай гэжэ байгаа юм. Зунайнь малгай торгоор оёһон, шобогор оройтой һэн. Оройнь доодо хажууда хара хилэн аад, үргэниинь 7-8 сантиметр һарабша хэдэг байгаа. Баяшуулай һамгад булганай арһаар һарабша хэгшэ бэлэй. Үбэлэйнгөө малгайе ехэнхидээ шэлүүһэнэй гү, али хурьганай, халюунай гү, али үнэгэнэй арһааршье хэдэг һэн. Үбэлэй малгай һарабшагүй аад, шэхэеэ хүйтэнһөө халхалха гэһэн шэгэбшэтэй байгаа.

Малгай бүхэн оройдоо улаан залаатайгша һэн. Хожомынь залаагаа шобогорхон мүнгөөр гү, али шүрөөр барюулдаг болоо бэлэй. Эхэнэрэй, эрэгтэйшүүлэй малгай илгаагүй байгаа юм.

ГУТАЛ. Эрэгтэйшүүлэй, эхэнэрэй гуталнууд түхэл маягаараа илгаагүй һэн. Үбэлэй гуталые холтоһодоһон хониной, ямаанай, адууһанай болон гүрөөһэнэй арһаар оёходоо, үһыень досоошонь хэдэг байгаа. Үбэлэй сагта иимэ гутал соогоо хониной нооһоор гү, али һэеыгээр оёһон оймһо үмдэдэг һэн. Зунай гутал булгайраар, хара хилэнгээр гү, али бүдөөр оёдог байгаа. Бүд гуталаа доторлоод, тэрэнээ шэрэжэ бүхэлдэг һэн. Гуталай түриинь сабхиинхида орходоо үргэншэг аад, утань адли байгаа. Гуталай сараг болон һэеынүүдынь шүрбэһөөр гү, али утаһаар угалза оёжо гоёодог һэн. Улань хоёр дабхараар: досоо таладань һэеыгээр эрмэг хэдэг, тэрэнэй дээрэһээ үхэрэй гү, али адууһанай зузаан арһаар улладаг байгаа юм. Эрмэг оёходоо, гуталайнгаа улада тааруулжа һэеы эсхээд, тэрэнээ тойруулжа захаарнь нариихан сагаан бүдөөр бүреэд, ехэ наринаар гоёожо шэрэдэг бэлэй. Эхэнэр бүхэн эрмэг оёжо шададаггүй байгаа. Өөрөө бирахагүй эхэнэрнүүд хүлһэлжэ, хүндэ шэрүүлдэг һэн. Эрмэгтэй иимэ гутал дороһоо дулаан, зөөлэн байгша бэлэй.
Зундаа хүдэлмэридэ үмдэхэ гутал үһыень хюһажа гү, али зулмажа абаһан арһаар оёдог һэн. Иимэ гуталай ула нэгэ дабхар арһаар хэдэг байгаа. Иимэ гутал ябаган гутал гэжэ нэрэтэй юм. Досоонь нимгэн һэеыгээр дүрэнхэ хэжэ үмдэдэг һэн.

Гуталдаа түнгэ оёдог байгаа. Түнгэһөө дээшэнь татажа, үмдэнэй хирэмһээ доошо һанжажа байһан тамһануудта уядаг һэн.

ХҮНЖЭЛ. Хүнжэлөө хониной нэхы арһаар оёгшо бэлэй. Шадалтай айл дулаанай сагта унтаха халсагай хүнжэл оёдог һэн. Баяшуул хурьганай, булганай арһаар хүнжэл оёдог байгаа. Урдань арһан хүнжэлөө хушадаггүй аад, хожомынь даалин гү, али ондоо бүдөөр хушадаг болоо һэн.

Хүнжэлэй сээжэ талань үргэншэг, хүл тээхинь нарибтар байгаа. Сээжэ талынь захые бүдөөр хүбөөлдэг байгаа юм.

ДОТОР ХУБСАҺАН. Буряад зон урдандаа дотор хубсаһа оройдоошье үмдэдэггүй байгаа ха юм даа. Нюсэгэн бэе дээрээ зунай сагта һарьмай арһан үмдэ, үбэлдөө хониной гү, али ямаанай үһэтэй арһан үмдэ үмдэдэг, сээжэдээ самсагүй, миин лэ дэгэлээ үмдэдэг байгаа. 1910 гаран онуудааршье тиимэ хубсаһатай хүнүүд үшөөл ябагша бэлэй.

Минии мэдэхэдэ, үбэлэй сагта олонхи зон хониной арһан үмдэтэй ябадаг һэн. Тиигэһээр байтараа зарим хүн тэрэнээ бүдөөр хушадаг болоо бэлэй. 1910 гаран онуудаар зарим шадалтай хүнүүд болон интеллигенци хүбэнтэй бүд үмдэ хэдэг болоо юм.

Зунай үмдэ даалин, дааба бүдөөр, халсагай хилэнгээр, самсаяа сагаан бүдөөр оёгшо һэн. Зарим баяшуул торгоор үмдэ, самса оёод, ондоо үнгэтэй торгоор заха зүүгээд ябагша бэлэй. Эрэгтэй, эхэнэр илгаагүй адли самса, үмдэ үмдэдэг байгаа юм. Һамган хүн үбһэндэ ябахадаа, дэгэлээ тайлаад, самса дээгүүрээ уужаяа үмдэгшэ һэн.