Улаан-Баатарта үнгэргэгдэһэн «Алтаргана» нааданда заншалта болон мүнөө үеын маягтай буряад хубсаһа урладаг табяад модельернүүд хабаадаа бэлэй. Тэдэнэй дунда хорёод хубсаһанай коллекции асарһаншье, мүн хоёр хубсаһа бэлдэһэншье уран гартан байгаа. Коллекци бүхэн онсо өөрын маягтай, тиимэһээ модельер бүхэнэй ажал үндэр сэгнэлтэдэ хүрэмөөр байба һэн.
Улаан-Баатар хотын ажаһуугша Цырен-Ханда бүхы гэр бүлөөрөө нааданда хабаадаа. Тэрэ арбан һайхан хүүгэдэй эхэ болоно. «Долоон басагадтаа болон гурбан хүбүүдтээ — бултандань лэ иигээд дэгэл, иигээд гутал оёхот гэжэ заб олоходоол заадагби. Долоон басагадни булта мүнөө дэгэлшье, малгайшье оёхо, хүбүүдни — гутал урлахадаа бэрхэ болонхой», — гээд тэрэ тэмдэглэнэ. Гадна хүрьгэд бэреэдыньшье гартаа дүйтэй зон. Жэшээнь, Сэдэнэй Энхбаяр хүрьгэниинь — Баян-Дун нютагай хүбүүн алтан, мүнгэн зүйлнүүдые сэбэрээр, уранаар дархалдаг байна. Энхбаяр хадам эжынгээ коллекцидэ тааруулжа, гоёолтонуудыень хэдэг. Тиигэжэ энэ удаа тайзан дээрэ гараһан басагадай зүүһэн мүнгэн гуунуудай хэб саанаһаань сохижо, нарин нягтаар урлаһан байба.
Уран гарта оёдолшын тэмдэглэһээр, арын, мүрэй, бурханай гуу — иимэ гурбан гуу урдань буряад басаган зүүдэг һэн ха.
Цырен-Ханда эгэшын 14 хубсаһанай коллекци жюриин үзэмжэдэ үхи хүүгэдынь дурадхаа бшуу. Уран оёдолшон энэ жэлэй гурбадахи һараһаа долоодохи һара хүрэтэр, нилээд удаан, амарха сүлөөгүй дэгэлнүүдээ оёһон байна. Өөрөө гуталшье оёдог. «Оёдол хэхэ арһа шүрбэһэеэ „Наран туул“ гэһэн Улаан-Баатарай худалдаанай ехэ түб дээрэһээ абадагби» — гээд, тэрэ хөөрэнэ. «Тэндэ наймаагай бүхы юумэн табяатай юм, тэрэ тоодо элдээтэй, будаатайшье арһан байха». Гуталай гадар тала үхэрэй арһаар, доторыень — хониной арһаар оёдог ха. Эхэнэрэй гуталда 60-65 дэсэ арһан орохо, эрэ хүнэйхидэ — 70 дэсэ гээд тэрэ тайлбарилба. Нэхы арһан хэды хуушараашье һаа жэнгээ, ульһаяа алдадаггүй, дулааншье, хахардаггүй байдаг лэ даа гээд оёдолшон тэмдэглэнэ. Тиигэжэ тэрэ хуушан дахын арһа угаагаад, хэдэн гуталайнгаа доторто хэһэн байха юм.
Үндэһэн дэгэлээ яагаад оёхоб гэжэ эжынь лэ заажа үгэһэн ха. Үни урданһаа уран урлал хадаа уг дамжажа ябаһан гээшэ. Оёдолшымнай эжын абгайнар уран гартайнууд, арадайнгаа үндэһэн хубсаһа булта оёдог байһан ха. Харин Цыренханда эгэшэ 4-дэхи ангиин һурагша ябаад, дүүнэртээ хубсаһа оёжо эхилээ. Оёхо ехэ дуратай һэн тула, 12 наһандаа зүү, утаһа гартаа абажа, эжыдээ оёдолдонь хамһалсадаг болоһон байна. Тиигэжэл нарин оёдолой нюусануудтай танилсаһанби гээд хөөрэбэ.
Арба-хорин жэлэй саада тээ үндэһэн хубсаһанда мүнөөнэйхи шэнги ехэ һонирхол хандуулагдадаггүй байгаа, харин «Алтаргана» нааданай һайгаар буряад хубсаһаяа һэргээхэ гэжэ хүн оролдодог болоо. Энээниие Цыренханда эгэшын гэр бүлынхидэй жэшээ гэршэлнэ бшуу. Үндэһэн хубсаһаяа һэргээхэ ябадалаар тэдэ бултааран һонирхоно, шэнжэлнэ, сасуулна. Бүлынхидэй һанаха тоонто нютаг Сагаан-Обоо юм. «Хотодо ерэһээр 14-15 жэл боложо байнабди. Хүүгэдэйнгээ томохон боложо, һургуули һударта ороходо, дахажа ерээ бэлэйбди. Мүнөө эндээ һуурижаалди даа», — гээд хэлэнэ һэн. Дэгэл урлаха, оёхо тухай хөөрэхэдөө, Цыренханда эгэшын нюдэдынь ошотон, шэг шарайнь һаруул гэрэлээр дүүрэн байна. Дуратай ажалаа хэжэ байһан хүнэй досоохиншье хүгжэм дуугаар халина ха.
Эршэмэл луутай гууе
Үбсүү сээжэндээ үлхөө һэм,
— иимэ магтаал буряад арадтамнай байха, — гээд тэрэ арын гуу намда харуулха зуураа шүлэглэн хэлэнэ. Хаанашье ябахадаа, хүгшэдһөө һурагшалжа, тэрэ магтаал суглуулдаг байба. Жэшээнь,
Томожо хэһэн торгон залаатай,
Тоожол һуулгаһан шүрэ һубатай,
Тооробшо нэрэтэй энэ малгаймнай
Та бидэнэй үндэһэнэй соёл лэ
— гэжэ омогтой дорюунаар уншаба.
Эрхүүдэ эмхидхэгдэһэн «Алтаргана-2008» нааданда хабаадаха зорилготой ошоһон лэ байгаа. Теэд басаганайнгаа дангинарай тэмсэлдэ хабаадахадань, хамһалсажа ябаһаар, өөрынгөө харалгада хожомдошоо. Абаашаһан хэды хубсаһаяа дэлгээжэ гарганшьегүй, һөөргэнь абаад, гэртээ бусаһан байха юм.
Хоёр эдир үхибүүдээ модельнүүд болгожо абаад ерэһэн Баян-Уулын уран гартан Допрогой Цырен-Ханда үргэлжэ арһаар оёгдоһон хоёр дэгэл жюриин үзэмжэдэ дурадхаа. Түхэреэн хүрин угалза хээнүүдээр шэмэглээтэй сайбар шаргал нэхы дэгэлнүүдтэй хүбүүн басаган хоёрой тайзан дээрэ гарахада, заал соо һуугшад нэрьемэ альга ташалгаар угтаба. Нээрээшье, бүри холоһоо, заал сооһоошье харахада, дэгэлнүүдынь жэншэдгүй зохидоор оёотой гэжэ адаглахаар байгаа. Иимэ дэгэл хэр удаан оёдог хаб? Цырен-Ханда эгэшэ иигэжэ харюусаба:
— «Энэ хоёр дэгэл урзанданай оёжо эхилээб. Түрүүн арһа хүдэһэ суглуулааб, нэгэ дэгэлдэ 5-6 хониной арһан ороно. Түүхэй арһаяа өөрөө гараараа элдээд лэ, зөөлэбтэр шара болотор утаа хүм. Утаһан арһан нороходоо хатуурхагүй, элдүүринь гоё болохо. Бэшэгэй хабтаһаар угалзын хэб хээд, нойтон будагаар поролоноор будажа, дэгэл дээрээ угалзануудые гаргаа һэм. Эдэ угалзануудни ланза хээ гээшэ. Эрэ хүнэй дэгэлдэ томо ланза, басаганайхида — багахан ланза табяаб. Дэгэлэйнгээ бүхы оёдолые гараараа шэдээб. Нэхы дэгэл оёжо байгаа хадаа, нэгэшье торго оруулангүй, бултыень арһаар лэ хэхэ гэжэ оролдооб даа. Жэшээнь, энгэрыеньшье арһаар хэхэдээ, ягаан, хүрин будагуудые хэрэглэһэн байнаб. Тобшонуудыень эбэрээр хээб — эбэр халаахада, зөөлэн боложо, һанаһаараал түхэл маяг оруулхаар юм. Тууза сохиһон шэнгеэр лэ сохилуураар бүһыень сохёоб. Нилээд орёохон лэ ажал ааб даа — шангахан татаагүй һаа, эхинэйхинь һулараад лэ байха. Нарихан утаһан һаа, нимгэн бүһэ болохо, бүдүүхэн һаа — хүдэрхэн. Саашадаашье арһаар лэ дэгэлнүүдые урлаха түсэбтэйб. Жэшээнь, арһанай үһэ зулмаагаад, зундаа үмдэхөөр һарьһан дэгэл оёхоо һананаб».
Үе сагай эрхээр, хэдэн олон гүрэнүүдээр, орон нютагуудаар таража һууха баатай болоһон буряад угсаатаниие нэгэдүүлһэн үшөө нэгэ «Алтаргана» наадан түүхын хуудаһанда оронхой. Энэ нааданай элдэб тэмсэлнүүдтэ хэн хэдыдэхи һуури абабаб гэжэ тоололго тиимэшье шухала бэшэ. Холо ойроһоо сугларһан хабаадагшадай харилсаан, дүй дүршэлөөрөө андалдалга сэнтэй байна. Буряад арадай ёһо заншалай, соёл урлалай хүгжэлтэдэ иимэл уулзалгануудай даамайхан түлхисэ үгэхэнь дамжаггүй.
