Аргал шэбхын аша ехэ

Тойроод ой модогүй нюсэгэн таладашье түлеэгүйдэхэгүй, бодо малайнгаа хатаһан шабааһа — аргалаа суглуулжа түлидэг, хобтолоод, ябталаад, үбэлэйнгээ түлишэ бэлдэжэрхихэ.



Аргал түлихэдэ, галынь ондоо түлишэһээ дутуугуй шадалтай, бусалгаха эдеэгээ дууһыень бусалгажа, болгожо үрдихөөр, удаан ууяжа, дулаагаа баридаг һайн түлишэ. Аргалай галай хүсэн 865 ° болоно, харин шулуу нүүрһэн 1650 °, түлеэн 200 — 400° хүрэтэр халуу үгэдэг байна (эндэ шэнэһэн нарһан хоёр илгаатай бэзэ). Дэлхэйн арадууд хаа-хаана аргал хэрэглэдэг юм. Бүхы Азиин арадууд аргал түлэдэг, адууһа малай шабааһа һолоомотой холижо, саман хирпиис уйлэдэн гэр байрануудые баридаг, хорёо хотон, пеэшэн гэхэ мэтые баридаг. Африкада хорхой шумуул үргөөжэ, унай табидаг, аргалаар гэрнүүдэйнгээ хана тэгшэлдэг байна. Харин Түбэдтэ һарлаг үхэрэй аргалаар галаа түлихэдэнь, санзай мэтэ аргагүй һайхан үнэр анхилдаг юм ха. Мүн хониной хоргооһо шэбхэ болотор байлгаад, тэбхэр-тэбхэрээр тайраад, хатаагаад хэрэглэдэг байна. Хэдэн жэлэй урда Ивалгын дасанда хониной шэбхэ хоргооһоор түлигдэдэг угаалдаха газар — бани зохёоһон юм. Тэрэнэй ууралынь уушха хоолой, яһа уһанда, юрэ бүхы бэеын эрхэтэндэ тон һайн нүлөө үзүүлдэг гэлсэдэг. Үбшэлһэн хүлнүүдээ шэнэхэн халуун шабааһан соо, хониной халаһан шэбхэ соо хэхэдэ һайн гэдэг. Токсикоз болобол, хониной, бодо малай шэбхын үнэрөөр амилхада туһатай гэхэ («клин клином вышибают» гэхэшүү).



Аргал түүлгэн эхэнэрнүүдэй, үхибүүдэй ажал һэн. Аргал түүхэ амһартаяа — арагаа нюргандаа зүүжэ, зорюута хэгдэһэн һабараар аргалаа хобхолжо, араг руугаа шэдэжэ ябадаг байгаа. Аргалаар түлиһэн гал олон янзын үйлэ хэрэгтэ аша үрэтэй юм:

1) Галаа түлижэ, эдеэ хоолоо шанаха;
2) аргалаар унай табижа, һү һаалиин, ямар нэгэн хээрын ажалай үедэ боргооһо батаганаа үргээхэ;
3) аргал ууюулжа, элдэһэн арһанда үнгэ оруулха, бүхэлхэ, модоной холтоһо шатаалсажа утахада, хорхой шабхай эдихэгүй, арһан үнгэр һайтай болохо;
4) хойморой бурханда олон жэлдэ байһан ном сударнууд аргалай утаанда шарлатараа нэбтэрхэдээ, хибэндэ эдюулхэгүй, шиигтэхэгүй байһан. Тиин тус номуудые уншаһан хүнэй бэеын тамирта аргалай хангал нэбшэһэн номой хуудаһанууд эмтэй домтой байдаг һэн гэхэ; Монголой номой Түв санда 1920 онуудаар асарагдаһан хэдэн зуугаад тиимэ номууд зуу гаран жэлэй туршада байхадаа, мүнөөнэй саарһан номуудта ороходоо, буритаха, шиигтэхэ, тооһо татаха аюулда оронгүй, һайнаараа зандаа хадагалагдана.
5) эндэ ганса номууд бэшэ, гэр соохи бүхы эд барааниинь утагдажа, бүхэ шанартай болоно;
6) шэнэ гэр барижа орохынгоо урда шала дороо аргалай утаагаар һайса утахада, гэрэй модон буритаха, шиигтэхэгүй, мүн арюудхахашье үүргэ дүүргэхэ ха;
7) гэрэйнгээ хушалтын дорохи хүндыдэ (шардаагта) модоной набшаһа тараан дэбдеэд, дээрэнь аргалай үнэһэ адхадаг байһан;
8) урдандаа эхэнэрнүүд нарайлхадаа, үхибүүгээ нюдэһэн аргал дээрэ гаргадаг; нарай хүүгэнэй үлгы соонь буталһан хохир дэбдидэг байгаа;
9) хүнэй наһа бараһан сагһаа хойшо хүдөө табитарнь газаа аргал түлижэ, дээрэнь эдеэ хоол, тоһо, санзай хүжэ нэмэжэ ууюулжа байхада, бурханай номоор бэегүй хии амитаниие хооллуулдаг, мүн хойтын буянай сангарилнуудта, буянда ерэһэн зониие садиин аршаанаар угаалгаад, утадаг, арюудхадаг.



Энэдхэгэй эмшэн, эрдэмтэ доктор Шарма Монголһоо аргал абаашаад, уушханай тахалаар үбдэһэн хүнүүдые аргалхадаа, аргалай утаа хэрэглэжэ, тэрэнэй эдэгээхэ шадалтай байһыень харуулжа, ехэ гайхал үүдхэһэн байна.

Японой эрдэмтэн аргалай утаа шэнжэлжэ үзөөд, элдэб үбшэнгүүдэй вирус (нян) усадхаха аргатай байһые элирүүлээ. Аргалай утаанда янза бүриин вирус усадхагшад бии юм гэжэ томо баталгаата ажал бэшэһэн байна.



Тиигэжэ монгол малшадай арагаар суглуулдаг «монгол аргын» домто хүсэн аргагүй ехэ гэгдээ. Ондоо ороной, ондоо малай шабааһан тон тиимэ шанартай байхагүй, газар газарай үбһэ ногоонһоо дулдыдаха гэжэ мэдээжэ. Хада уулаар бэлшэжэ, хоморой хүсэтэй хадын ургамал эдидэг һарлаг үхэрэй аргал бүришье баян бүридэлтэй, аяар 200 түрэлэй эмэй ногоонһоо бүридэдэг ха.

Хадата, талата хүдөө газараар ажаһуудаг малша арадуудай аргалай уняараар хангалтаһан оршон тойрониинь, гэр байрань арюудхагдажа, бэе махабодынь эмнэгдэн, домногдон байдагынь одоо һэжэггүй.

Аргалай утаан 300-аад вирус усадхаха шадалтай гэжэ Японой эрдэмтэдэй тогтооһон баталалга зүбтэй гэхээр.

Һүүлэй үенүүдтэ томо хотонуудай ажаһуугшад таһалгаряагүй нүүрһэнэй утаагаар үдэр бүри амилжа байдаг. Гэбэшье энэ зондо аргалай утаагаар амилагты гэбэл, юун муухай бааһаа хэлэбэ гээшэб гэхэ, жэрхэхэ байна ха юм. Урданай сагта аргалаа түлижэ, унай гаргажа ябаһан хүнүүд һураггүй элүүр энхэ, ханяада хэжэг гэжэ мэдэхэгүй хүдэр улаан зон ябаа. Хони малай шэбхэ шээһэншье хурса үнэрөөрөө үбшэ хабша үргөөдэг аабза. Сэбэр агаарта, арюун талада, нара һалхинда хатаһан аргалай утаан, шэбхын хангал улам хурсаар соробхилжо, ямаршье вирусуудые үгы хэхэ шадалтай байха. 



Японой эрдэмтэдһээ түрүүн аргалай туһые шэнжэлжэ үзэһэн эрдэмтэд хомор гэхэ гү, али оройдоошье байгаагүй хэбэртэй. Арад зон өөрынгөө ой ухаагаараа, зүн бэлигээрээ, хёрхо ажаглалтын ашаар тэрэниие ойлгожо, мэдэжэ ябаа. 

Мүнөө Японидо сумо барилдаашадай һорилгодо гарахын урда 15 минутын туршада аргалай утаагаар утадаг болонхой юм ха. Энээнһээ урда, долоон жэлэй саана Япониин нэгэ эрдэмтэн Монгол орондо ерэжэ, аргал түүжэ абаашаһан байна. 



Нүгөөдэ япон эрдэмтэнь дүрбэн жэлэй хойно дахин ерэхэдээ: «Танай монголшууд 3 жэлэй туршада хээрэ хэбтэһэн үхэрэй шабааһые „хөх аргал“ гэжэ нэрлэнэ. Таанар намда тиимэ аргал түүжэ үгыт даа» гэжэ гуйба

Тиин тэрэ эрдэмтэндэ 3 жэл хэбтэһэн тэрэ аргал оложо үгэһыень, тэрэнииень шэнжэлээд, 300 гаран микроб вирусые үгы болгожо шадаха гэһэн дүгнэлтэ (итог, вывод) гаргаба. 



Энэ хариин эрдэмтэнэй шэнжэлгэһээ хойшо монголшууд аргалдаа үлүү һонирхол үзүүлдэг болобо гэхээр бэшэ, бүри түрүүншье, урда сагһаа монгол туургатанай элинсэг хулинсагууд аргалай аша туһа тухай һайн мэдэдэг, ажабайдалдаа хэрэглэдэг байгаал даа. 

Шэнэ мяханай муудахагүйн тулада аргалай утаагаар утадаг байһаниинь мэдээжэ. Үбдэжэ ядарһан малые, хүнүүдыешье аргалхын урда аргалай утаагаар утаад, удаань сэмгэнэй яһа хуха сохёод, үдхэн хара сайда шанажа, ууралаарнь жэгнүүлдэг байһан.



Иигэжэ гадаада ба дотоодо энерги — элшэ хүсынь эдэбхижүүлжэ, ухаан бодолынь һэргээжэ, сэдьхэл зүрхыень тайбшаруулжа, амгалан эрхэ зохидолдо оруулдаг һэн. 

Тэрээнһээ байтагай, урилдаанай мори үглөөгүүр эртэ аргалай утаагаар утадаг заншалтай байһыень мүнөөшье мори заһадаг, урилдаадаг хүнүүд мэдэхэ байжа болохо. Зүгөөр, үбгэ эсэгын һургаал дагаха хүнүүдэй саг үедэ үсөөржэ байһаниинь харамсалтай.



Һүүлэй үедэ үхэдэл шүдхэр тухай хэлсэдэг болонхой. Энэ огто байдаггүй юумэн гэжэ баталхаар бэшэ юм бэзэ. Һүниин туршда гурба дахин гүйдэл гүйдэг гэнэ. Урданай үбгэд хүгшэд энээн тушаа мэдэхэ ушарһаа үглөө бүри аргалаа түлэжэ, гэртэнь хоргодоһон муу һайн юумые үлдэжэ гаргадаг, гэрээ арюудхадаг байгаа. Аргалай утаан гээшэ арса, ая-гангаһаашье үлүү ехэ арюудхаха шэнжэтэй юм гэжэ ойлгон, эртынгээ заншал һэргээжэ, оршолон дэлхэйгээ арюудхажа ябабал һайн бэлэй.

XIII-дугаар зуунжэлдэ монгол туургатанай мал мүнөө үеынхиһээ 6 дахин олон, 250 сая тоодо хүрэжэ байһан, бэлшээридэ ябахадаа, 1500 тухай янзын үбһэ ногоо эдижэ ябаһан, харин һүүлшын шэнжэлгээр ногооной янза түрэл хомордожо, 500-600 түхэлэй ургамал эдидэг болоо. Эдиһэн ногоонойнь 70-80 хубинь эмэй ургамал гээд тоологдодог. Тиин тэрэ Япониин эрдэмтын үндэрөөр сэгнэһэн «хөх» аргал оложо түүжэ, эмтэй домтой утаагаарнь утажа үзэбэл һайн лэ һэн. Юрыншье аргал шэбхэеэ ашаглажа байбалнай, арюудхаха, аргалха аша туһатай байхань һэжэггүй ха. 

Зурагууд, баримтанууд: сахим сүлжээн ба бусад мэдээсэлнүүдһээ