XIX зуунжэлэй тэнһээ XX зуунай урда хахад хүрэтэр монгол туургатанай түүхэдэ тодорһон, элитэ ехэ будын шажанай ба олониитын ажаябуулагша, XIII-дугаар Далай-ламын багша, буряад арадай үнэн сэхэ хүбүүн Агваан Доржиевай намтар олоной һонирхол татажа байдаг. Тэрэ өөрынгөө сагта Ород гүрэнэй будын шажантанай урдаа хараха гол нюурынь байһан гэхээр. Буряад орондо Агваан Доржиевай дурасхаал нангинаар сахигдажа, буряадай будын шажанда тэрэ ламын, багшын, гэгээрүүлэгшын оруулһан хэмжүүргүй ехэ хубитань хэзээдэшье мартагдашагүй. Арадай гүн сооһоо гараһан ехэ зиндаатай лама, шажанай ба ниитын эрдэмэй шэнжэлэгшэ Агваан Доржиев хаанашье ябабал, түрэл арадайнгаа нэрэ солые үргэжэ, түүхэ, шажан, хэлэ бэшэгтэнь өөрынгөө зүгһөө нэмэри оруулжа ябаһан. Худам монгол бэшэгтэ урданһаа хойшо хэды дахин янзалагдаһаншье һаань, буряад зондо бүри ойлгосотой болгохын тула “вагиндра” бэшэлгэ зохёоһон байна. Тэрэ бэшэгынь 1905-1910 онуудаар үргэнөөр хэрэглэгдэжэ эхилһэн, ород хэлэнһээ оршуулгануудые хэхэдэ, транскрипциинь тэрэ хэбээрнь дамжуулха арга боломжотой һэн.
Агваан Доржиев Загарайн Асагад, Хара-Шэбэр нютагуудай мүнөө байһан газарта 1853-54 ондо түрэһэн байна. Түрэһэн гэрынь Асагадай дасанда тэрэнэй нэрэмжэтэ гэр-музей болгогдонхой юм. Эдир багаһаа урагшаа тэгүүлһэн, бэлиг зоригоор түгэлдэр Агваан хүбүүнэй хараа бодолойнь хүгжэлтэдэ тэрэнэй гэр бүлэнь ба ойро тойронойнь зон нүлөө үзүүлһэн бэзэ. Тэрэнэй Нагатай элинсэг нагатай обогой, Доржо эсэгэнь худари буряадай дайда- Баяндайһаа холо бэшэ Түхэли нютагта түрэһэн, тиин 1850-аад онуудаар Загарайн Хара-Шэбэр руу зөөжэ, галзууд угта хамжан ороһон. Харин Доржын Долгор эхэнь Һүндэлгын хори буряад гарбалтай һэн. Хүбүүн бүри эртүүр ном бэшэгтэ һураха дуратай байжа, эсэгэнь хуушан монгол ба түбэд үзэг бэшэгтэ һургажа, олон номуудые уншуулһан.
14 наһаяа хүсэхэдөө, Агваан хүбүүн талын мүргэлшэдөөр сугтаа Урга ошолдожо, тэндэ Ургын 2-дугаар шэрээтэ, гэгээн лама Сонамһаа убашиин һахил абаба. 20 хүрөөгүй наһандаа дээдын барилдалгаар алдар суута даяанша, Алхана уулые бурхадай дагшан орон болгоһон ёгоозори Намнанай багша гэгээнтэй ушаржа, шабидань орохо золдо хүртээд, багшатаяа Түбэд орон руу зорин ошоһон. Багшань Брайбун дасанай Гоман хиидтэ хубарагаар орожо һураха хэрэгтэнь тон ехэ туһа үзүүлһэн. Тиин тэрэ 21 наһаяа гүйсэхэдөө, гэлэнэй һахил абаһан байна. Иимэ залуу наһандаа гэлэн ламын хатуу шанга хорюул тэбшэн сахиха зүрхэтэй байһаниинь, тэрэнэй саашанхи бүхы наһаяа шажанда зорюулха хүсэл зоригжолоор хуягжаһыень гэршэлээ. 1876 ондо Брайбун хиидэй суута гүн шойрын һургуулида ороод, 12 жэлэй туршада һуралсажа, ламын шажанай эрдэмүүдэй гол удха шэнгээн абаба. Һуража байха үедөө монгол, буряад, түбэд хэлэнһээ гадна хальмаг, манжуур, хитад ба ород хэлэ бүримүһэн шудалаа.
Эндэ байха сагтаа Агваан Доржиев Түбэдэй будын шажанай дээдэ изагуурта лама багшанараар дүтэ болоһон, тэдэнэй тоодо XIII Далай-ламатай һайн танилсаа. Тииһээр Далай-ламын багшань болохо талаан тудажа, энээнһээ урда хойнош буряадай түүхэдэ үзэгдөөгүй ушар болоһон байна. 1888 ондо будын шажанай дээдэ һургуули түгэсхэжэ, будын шажанай эрдэмүүдэй халима дүүрэн һаба болоһонойхи, һаарамбын үндэр зиндаада хүртэжэ, долоон ехэнүүд эрдэмтэ лама багшанарай тоодо XIII Далай лама Түбдэн Жамсын цанид багшань гэжэ тодорбо. Тэрэ эдир наһатай Түбэдэй үндэр түрэлтэ Ламада гүн шойрын эрдэм заажа дамжуулха һурган хүмүүжүүлэгшэнь болон, тэрэнэй шойрын дагсал (цэншапа) хаялсалгын хани боложо байгаа. Энэ ушар тэдэнэй дүтөөр харилсажа, саашадаа нүхэсэжэ ябахын уг шалтагаан болоо юм. Агваан Доржиев удаан сагта XIII Далай ламын этигэмжэтэ нюурынь, зүбшэлэгшэнь боложо, Түбэдэй теократическэ гүрэндэ тон түншэтэй, хүндэтэй хүнүүдэй нэгэн ябаа.
Тиигэхэ зуураа өөрынгөө нютаг мартангүй, Ород гүрэн Түбэд орон хоёрой дунда нягта холбоо барисаа байгуулхаяа оролдожо ябаа. 1896 ондо II Николай хаан Һасаар аяншалһан Петр Бадмаев ба тэрэнэй нүхэдтэ туһа хүргэһэнэйнь түлөө Агваан Доржиевые нэрэ обогойнь үзэгтэй часыгаар шагнаһан байна. 1898 ондо тэрэ Хитад, Франци, Ород гүрэнүүд руу тэндэхи засаг түрын ба зоной байдал хаража, һонирхожо ерэхээр эльгээгдээ һэн. Ород гүрэнэй түб хото Санкт-Петербургда Агваан Доржиев дасанай һургуулида хандиб татажа ябатараа, ородой мэдээжэ зүүн зүгые шэнжэлэгшэ Эспер Ухтомский тайжатай танилсаа. Тэрэ Николай хаантай дүтэ танил байжа, Агваан Доржиевые үндэр изагуурта хаантай бараалхаха хэрэгтэнь туһалаа юм. Франци ошоходоо, Буда Рабданов ламын туһаар энэ гүрэнэй түүхэдэ түрүүшын будын шажанай хурал хураба. Тус хуралда шажан шэнжэлэгшэ Александра Давид-Неэль ба Иннокентий Анненский гэгшэд байба. Анненский хожомынь “Париждахи будын шажанай хурал” гэжэ шүлэг бэшэһэн. Агваан Доржиев Гим хотодо зүүн зүг шэнжэлгын музейдэ будын шажан тухай лекци уншаа. Парижда буряад ламые ородой мэдээжэ уран шүлэгшэ Максимилиан Волошин дахуулжа ябаа юм. 1904 ондо Түбэд орондо Англиин колонизаторнуудай дайгаар ороһоной удаа Далай ламые тулгалан ябаха харгынь нүхэр болон, Монгол ошожо, Ород гүрэнэй зүгһөө Түбэд орондо туһа хэхэ хэлсээ баталһан. Будын шажанай Дээдэ Ламын засагта Түбэд ороной эрхэ сүлөөгэй түлөө оролдожо ябахадаа, мүн бүхы будын шажантанай, хамаг монгол туургатанай эб хамта ажаһуухынь тула унан тамиржа ябаа.
Түбэд ороноо бусажа ерэхэдээ, Агваан Доржиев шажанай ба гадаада, дотоодо хэрэгүүдые шиидхэхэ эрхэтэй дээдын гурбадахи зиндаагай ахалагша хамбын (кхенпо)-түшэмэлэй тушаалтай болгогдоһон. Тиин Агваан Доржиев Түбэд ороноо түлөөлжэ, дэлхэй дүүрэн ябадаг болоһон. Ород, Монгол, Энэдхэг, Цейлон, Япон, Германи, Итали, Великобритани гүрэнүүдээр ябахадаа, тэрэ Ород гүрэндэхи будын шажанай хүгжэлтэ тухай ходо һанаата боложо ябаа. Буряадта, Хальмагта хэдэн дасангуудые, дасанай һургуулинуудые нээһэн, Санкт-Петербургда, шажанай номуудые хэблэхэ газар, Асагадай дасанда Барай гэр байгуулаа. Санкт-Петербургда Ород гүрэнэй баруун захада түрүүшын будын шажанай гуламта болохо “Гүнзэнчойнэй” дасан барюулха хэрэгэй ехэ ябуулга гаргажа эмхидхээ. Дасанай барилга 1909-1915 онуудаар үнгэржэ, 1915 ондо рамнайлагдажа, XII-дугаар Бандида Хамба Лама Даша-Доржо Этигэлов туй мандалынь үргэһэн. Агваан Доржиев энэ Ород гүрэнэй түб хотодохи дасанай түрүүшын шэрээтэ ламань болобо. 1917 оной хубисхал соогуур дасан тон ехэ хохидолдо орожо, үнэтэй сэнтэй номуудынь, дансануудынь галдагдажа, дасанай хамаг зөөри зөөшэ мүр сараагүй үгы болоһон. Агваан Доржиев шажанаа хамгаалхын түлөө шэнэ засагтай хэлсээ баталхаяа оролдон, Ленин, Луначарский гэгшэдтэй уулзажа хөөрэлдэһэн. Улаан засагай ударидагшад будын шажанай ламын хурса һонор ухаа, үргэн ехэ мэдэсынь гайхан сэгнэжэ, Луначарский иигэжэ хэлэһэн гэдэг: “Доржиевтай уулзахын урда бии үгы хамаг ухаан бодолойнгоо нөөсые (интеллектээ) бүридхэн бэлдэхэ хэрэгтэй” гэжэ. Цанид хамба Агваан Доржиев гүнзэгы эрдэм, хурса хурдан ухаанһаа гадна улаан хэлэтые урдаа оруулхагүй уран хэлэтэй байжа, шажан мүргэлдөө эрхэ сүлөө асархын түлөө шармайн, соёл болбосоролые дэмжэжэ байбал, гүрэнэй ба албатанай хүгжэлтэдэ аша туһатай гэжэ ойлгуулхын тула улаагаараа оролсоо. “Большевигүүд засагта ерэхэдээ, хүн зон өөрын һэшхэлээр шажан мүргэлдэ ерэхэ эрхэтэй гэжэ хэлэһэн” тухайнь гүшэг хамба бэшээ һэн. Харин энэнь үнэн бэшэ байһыень саг харуулаа.
1917 оной апрель-ноябрь һарануудта Агваан Доржиевай ба XII-дугаар Бандида Хамба Лама Даша-Доржо Этигэловэй ударидалга доро “Бүгэдэ буряадай хуралдаан” дүрбэ дахин үнгэрөө. Эндэ буряадайнгаа будын шажаниие шэнэ засаг түрын байдалтай зохилдуулха арга хурга бэдэрэгдэжэ, хуушан ёһо шэнэлэн, эдеэ хоол, хубсаһа хунар, эд зөөри, гэр бараанай талаар тон боро байдал баримталха, “шэнэлэгшэд” ажал хэжэ, өөһэдыгөө тэжээхэ, эртэ урдын ламанартал зөөридэ хэрэггүйгөөр ажаһууха гэхэ мэтэ заабаринууд гаргагдаа һэн. Ламанарай дунда арсалдаан гаража, “шэнэлэгшэд” дасандаа, “хуушан заншал баригшад” дасанһаа гадаагуур сарай, дуган соогуур хурадаг болобо. 1918 ондо Саг Зуурын засагай талаһаа ороһон дурадхалаар бүгэдэ буряад арадай ба будын шажантанай суганды Галуута нуурай Хамбын Хүрээндэ үнгэржэ, “Зүүн-Сибириин ламын шажантанай 1853 оной Дүрим” зүбшэгдэжэ, шэнэ хубилалтануудые оруулха дурадхалнууд Дотоодын хэрэгэй яаманда дамжуулагдаһан. Энэ дурадхалайнь гол асуудалда будын шажантанда шажанайнгаа, дасангуудайнгаа хэрэг шиидхэхэ эрхэ үгтэжэ, засаг түрын зүгһөө сүлөө үгтэхэ ёһотой гэгдээд, Агваан Доржиев түрүүтэй хэдэн хүн комиссиин гэшүүдээр һунгагдаа.
1920-ёод онуудаар Агваан Доржиев улас түрын ажаябуулгада бэеэ зорюулжа, социализмын тогтоод байхада, яажа Дхарма, ламынгаа шажантаниие аршалха аргяа бэдэрээ. Зүгөөр шажан буруушаалга бүри хэтэржэ, 1929 ондо Байгалай үмэнэхи нютагуудаар будын шажан шажанда эсэргүү засагай хууляар хоригдоһон. 1930-аад онуудаар лама санаартаниие түрмэ түдэгөөр хаажа, сүлэлгэ заралгаар ябуулжа эхилээд, буряад, хальмаг ламанар тон ехэ зоболон үзэбэ. Тэрэ үеын данса саарһаар болоходо, хаагдаһан бүхы ламанарай нүгшэһэн сагынь адляар 1937-1938 онуудта гэгдэнэ. Агваан Доржиев 85 наһандаа тушаагдажа, 1938 ондо Дээдэ-Үдын түрмэдэ наһа бараһан байна. 1921 ондо Агваан Доржиевай монгол хэлэн дээрэ гайхамшаг намтараа шүлэглэн бэшэһэниинь, үе бүриин уншагшадай сэдьхэл хүдэлгэмөөр бэшэгдэнхэй. Тус шүлэглэмэл намтарайнь гар бэшэг зүүн зүг шэнжэлгын РАН-ай институдай гар бэшэгэй таһагта хадагалагдана.
Энэ далай мэтэ гүн гүнзэгы эрдэм бэлигтэй, уулын орьёлдол үндэр соло заяатай, нютаг орондоо, арад түмэндөө, анхан шэлэһэн будын шажандаа нугаршагүй үнэн сэхэ байһан Гүшэг хамбын дурасхаалые түрэл ардадынь гамтайгаар сахижа байдаг. Ивалгын дасанай 5 субаргын нэгэниинь Агваан Доржиевта зорюулагдана. 2004 ондо, тэрэнэй түрэһөөр 150 жэлэй ойдо Санкт-Петербург хотын Гүнзэнчойнэй дасанда суута барималша Даша Намдаков ба архитектор Вячеслав Бухаев хоёрой бүтээһэн дурасхалай самбар хадагдаһан. Түрэл Асагадайнь дасанда Хара-Шэбэр тоонтоһоонь асарагдажа, түрэһэн гэрынь табигдаад, гүрэнэй музей болонхой. Тус музейдэ Агваан Доржиевай ба тэрэнэй шаби байһан XIII-дугаар ба Асагадай дасан 1991 ондо морилһон XIV-дүгээр Далай ламанарай, мүн XI-дүгээр Бандида Хамба Лама Чойнзон Юрөөлтуевэй сагаан дэнгээр бүтээһэн баримал дүрэнүүд байдагынь һонирхолтой.
2004 онһоо Санкт-Петербург, Буряад, Монгол оронуудай зүгһөө гүшэг хамбын өөрынь анхан эхилһэн заншал дагажа, “Доржиевай уншалганууд” эмхидхэгдэн, саг үргэлжэ Ород гүрэндэ үнгэргэгдэжэ байдаг. Агваан Доржиев заншалта будын шажантанай ба Европын эрдэм шэнжэлэгшэдэй дунда хани харилсаа байгуулхаяа ехэтэ оролдожо ябаа. Зүүн зүг шэнжэлдэг эрдэмтэд Ольденбург, Щербатской, Розенберг, Котвич, Владимирцов, географууд Семенов-Тян-Шанский, Козлов ба антрополог Радлов гэгшэдээр тэрэ тон дүтын танилнууд байһан. Эдэ зоноор һайн харилсажа ябаһанайнь аша дэмжэлгээр Санкт-Петербургын дасан баригдажа, эрдэмтэд ба шажан барижа ябагшад эрдэм мэдэсээрээ хубаалдан, оршуулга, гүнзэгы шудлалай талаар бэе бэедээ тон ехэ туһатай байһан.
Наһан соогоо гүрэнүүдэй хоорондо эб найрамдал тогтоохоёо шармайн, ниитын ба шажанай эрдэмүүдтэ тааралдаха арга бэдэрэн, монгол туургата арадуудтаа зэргэ һанаа сэдьхэлээ табин, тэдэнэй дунда соёл гэгээрэл дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ Гүшэг хамба бэеэ гамнаагүй. Буряадай гэгээн лама багшанар Агваан Доржиев ба Даша-Доржо Этигэлов хоёр Монголой хилэ дээрэ золгожо, нэгэ хэды сагта харилсан байһан ушарынь гүнзэгы удха шанартай. Этигэлэй Хамба Агваан Доржиевта хандажа: “Та дэмы нааша ерэбэт даа. Энэ бэеэрээ Таниие барижа тушаажа болохо байна,” – гэбэ ха. Зүгөөр цанид хамба Агваан Доржиев тэрэ һэргылэмжынь угтан абабашье, наашаа гарахаараал гараһан. Юундэб гэхэдэ, тэрэ бүхы наһаараа будын шажанай түлөө оролдожо ябаад, буряад ламанарайнгаа иимэ хэсүү байдалда орохоёо байхада, сэмүүн сагта тэдэнээ орхингүй, хатуу хамаг бэрхэшээлынь сугтаа даалсажа гарахаб гэжэ шиидэһэн байха. Буряад арадай агууехэ хүбүүн, будын шажанай ба ниитын эрдэмэй гүн ухаатан, далай ехэ сэдьхэлтэн Агваан Доржиевай Үүрэй Солбондол үндэр одониинь, Тэнгэриин Зүйдэлдэл утын харгынь эбхэрэн ерэхэ шэнэ үеын зонуудай даган ябамаар, хэтын һайхан жэшээл.
Агваан Доржиев Загарайн Асагад, Хара-Шэбэр нютагуудай мүнөө байһан газарта 1853-54 ондо түрэһэн байна. Түрэһэн гэрынь Асагадай дасанда тэрэнэй нэрэмжэтэ гэр-музей болгогдонхой юм. Эдир багаһаа урагшаа тэгүүлһэн, бэлиг зоригоор түгэлдэр Агваан хүбүүнэй хараа бодолойнь хүгжэлтэдэ тэрэнэй гэр бүлэнь ба ойро тойронойнь зон нүлөө үзүүлһэн бэзэ. Тэрэнэй Нагатай элинсэг нагатай обогой, Доржо эсэгэнь худари буряадай дайда- Баяндайһаа холо бэшэ Түхэли нютагта түрэһэн, тиин 1850-аад онуудаар Загарайн Хара-Шэбэр руу зөөжэ, галзууд угта хамжан ороһон. Харин Доржын Долгор эхэнь Һүндэлгын хори буряад гарбалтай һэн. Хүбүүн бүри эртүүр ном бэшэгтэ һураха дуратай байжа, эсэгэнь хуушан монгол ба түбэд үзэг бэшэгтэ һургажа, олон номуудые уншуулһан.
14 наһаяа хүсэхэдөө, Агваан хүбүүн талын мүргэлшэдөөр сугтаа Урга ошолдожо, тэндэ Ургын 2-дугаар шэрээтэ, гэгээн лама Сонамһаа убашиин һахил абаба. 20 хүрөөгүй наһандаа дээдын барилдалгаар алдар суута даяанша, Алхана уулые бурхадай дагшан орон болгоһон ёгоозори Намнанай багша гэгээнтэй ушаржа, шабидань орохо золдо хүртээд, багшатаяа Түбэд орон руу зорин ошоһон. Багшань Брайбун дасанай Гоман хиидтэ хубарагаар орожо һураха хэрэгтэнь тон ехэ туһа үзүүлһэн. Тиин тэрэ 21 наһаяа гүйсэхэдөө, гэлэнэй һахил абаһан байна. Иимэ залуу наһандаа гэлэн ламын хатуу шанга хорюул тэбшэн сахиха зүрхэтэй байһаниинь, тэрэнэй саашанхи бүхы наһаяа шажанда зорюулха хүсэл зоригжолоор хуягжаһыень гэршэлээ. 1876 ондо Брайбун хиидэй суута гүн шойрын һургуулида ороод, 12 жэлэй туршада һуралсажа, ламын шажанай эрдэмүүдэй гол удха шэнгээн абаба. Һуража байха үедөө монгол, буряад, түбэд хэлэнһээ гадна хальмаг, манжуур, хитад ба ород хэлэ бүримүһэн шудалаа.
Эндэ байха сагтаа Агваан Доржиев Түбэдэй будын шажанай дээдэ изагуурта лама багшанараар дүтэ болоһон, тэдэнэй тоодо XIII Далай-ламатай һайн танилсаа. Тииһээр Далай-ламын багшань болохо талаан тудажа, энээнһээ урда хойнош буряадай түүхэдэ үзэгдөөгүй ушар болоһон байна. 1888 ондо будын шажанай дээдэ һургуули түгэсхэжэ, будын шажанай эрдэмүүдэй халима дүүрэн һаба болоһонойхи, һаарамбын үндэр зиндаада хүртэжэ, долоон ехэнүүд эрдэмтэ лама багшанарай тоодо XIII Далай лама Түбдэн Жамсын цанид багшань гэжэ тодорбо. Тэрэ эдир наһатай Түбэдэй үндэр түрэлтэ Ламада гүн шойрын эрдэм заажа дамжуулха һурган хүмүүжүүлэгшэнь болон, тэрэнэй шойрын дагсал (цэншапа) хаялсалгын хани боложо байгаа. Энэ ушар тэдэнэй дүтөөр харилсажа, саашадаа нүхэсэжэ ябахын уг шалтагаан болоо юм. Агваан Доржиев удаан сагта XIII Далай ламын этигэмжэтэ нюурынь, зүбшэлэгшэнь боложо, Түбэдэй теократическэ гүрэндэ тон түншэтэй, хүндэтэй хүнүүдэй нэгэн ябаа.
Тиигэхэ зуураа өөрынгөө нютаг мартангүй, Ород гүрэн Түбэд орон хоёрой дунда нягта холбоо барисаа байгуулхаяа оролдожо ябаа. 1896 ондо II Николай хаан Һасаар аяншалһан Петр Бадмаев ба тэрэнэй нүхэдтэ туһа хүргэһэнэйнь түлөө Агваан Доржиевые нэрэ обогойнь үзэгтэй часыгаар шагнаһан байна. 1898 ондо тэрэ Хитад, Франци, Ород гүрэнүүд руу тэндэхи засаг түрын ба зоной байдал хаража, һонирхожо ерэхээр эльгээгдээ һэн. Ород гүрэнэй түб хото Санкт-Петербургда Агваан Доржиев дасанай һургуулида хандиб татажа ябатараа, ородой мэдээжэ зүүн зүгые шэнжэлэгшэ Эспер Ухтомский тайжатай танилсаа. Тэрэ Николай хаантай дүтэ танил байжа, Агваан Доржиевые үндэр изагуурта хаантай бараалхаха хэрэгтэнь туһалаа юм. Франци ошоходоо, Буда Рабданов ламын туһаар энэ гүрэнэй түүхэдэ түрүүшын будын шажанай хурал хураба. Тус хуралда шажан шэнжэлэгшэ Александра Давид-Неэль ба Иннокентий Анненский гэгшэд байба. Анненский хожомынь “Париждахи будын шажанай хурал” гэжэ шүлэг бэшэһэн. Агваан Доржиев Гим хотодо зүүн зүг шэнжэлгын музейдэ будын шажан тухай лекци уншаа. Парижда буряад ламые ородой мэдээжэ уран шүлэгшэ Максимилиан Волошин дахуулжа ябаа юм. 1904 ондо Түбэд орондо Англиин колонизаторнуудай дайгаар ороһоной удаа Далай ламые тулгалан ябаха харгынь нүхэр болон, Монгол ошожо, Ород гүрэнэй зүгһөө Түбэд орондо туһа хэхэ хэлсээ баталһан. Будын шажанай Дээдэ Ламын засагта Түбэд ороной эрхэ сүлөөгэй түлөө оролдожо ябахадаа, мүн бүхы будын шажантанай, хамаг монгол туургатанай эб хамта ажаһуухынь тула унан тамиржа ябаа.
Түбэд ороноо бусажа ерэхэдээ, Агваан Доржиев шажанай ба гадаада, дотоодо хэрэгүүдые шиидхэхэ эрхэтэй дээдын гурбадахи зиндаагай ахалагша хамбын (кхенпо)-түшэмэлэй тушаалтай болгогдоһон. Тиин Агваан Доржиев Түбэд ороноо түлөөлжэ, дэлхэй дүүрэн ябадаг болоһон. Ород, Монгол, Энэдхэг, Цейлон, Япон, Германи, Итали, Великобритани гүрэнүүдээр ябахадаа, тэрэ Ород гүрэндэхи будын шажанай хүгжэлтэ тухай ходо һанаата боложо ябаа. Буряадта, Хальмагта хэдэн дасангуудые, дасанай һургуулинуудые нээһэн, Санкт-Петербургда, шажанай номуудые хэблэхэ газар, Асагадай дасанда Барай гэр байгуулаа. Санкт-Петербургда Ород гүрэнэй баруун захада түрүүшын будын шажанай гуламта болохо “Гүнзэнчойнэй” дасан барюулха хэрэгэй ехэ ябуулга гаргажа эмхидхээ. Дасанай барилга 1909-1915 онуудаар үнгэржэ, 1915 ондо рамнайлагдажа, XII-дугаар Бандида Хамба Лама Даша-Доржо Этигэлов туй мандалынь үргэһэн. Агваан Доржиев энэ Ород гүрэнэй түб хотодохи дасанай түрүүшын шэрээтэ ламань болобо. 1917 оной хубисхал соогуур дасан тон ехэ хохидолдо орожо, үнэтэй сэнтэй номуудынь, дансануудынь галдагдажа, дасанай хамаг зөөри зөөшэ мүр сараагүй үгы болоһон. Агваан Доржиев шажанаа хамгаалхын түлөө шэнэ засагтай хэлсээ баталхаяа оролдон, Ленин, Луначарский гэгшэдтэй уулзажа хөөрэлдэһэн. Улаан засагай ударидагшад будын шажанай ламын хурса һонор ухаа, үргэн ехэ мэдэсынь гайхан сэгнэжэ, Луначарский иигэжэ хэлэһэн гэдэг: “Доржиевтай уулзахын урда бии үгы хамаг ухаан бодолойнгоо нөөсые (интеллектээ) бүридхэн бэлдэхэ хэрэгтэй” гэжэ. Цанид хамба Агваан Доржиев гүнзэгы эрдэм, хурса хурдан ухаанһаа гадна улаан хэлэтые урдаа оруулхагүй уран хэлэтэй байжа, шажан мүргэлдөө эрхэ сүлөө асархын түлөө шармайн, соёл болбосоролые дэмжэжэ байбал, гүрэнэй ба албатанай хүгжэлтэдэ аша туһатай гэжэ ойлгуулхын тула улаагаараа оролсоо. “Большевигүүд засагта ерэхэдээ, хүн зон өөрын һэшхэлээр шажан мүргэлдэ ерэхэ эрхэтэй гэжэ хэлэһэн” тухайнь гүшэг хамба бэшээ һэн. Харин энэнь үнэн бэшэ байһыень саг харуулаа.
1917 оной апрель-ноябрь һарануудта Агваан Доржиевай ба XII-дугаар Бандида Хамба Лама Даша-Доржо Этигэловэй ударидалга доро “Бүгэдэ буряадай хуралдаан” дүрбэ дахин үнгэрөө. Эндэ буряадайнгаа будын шажаниие шэнэ засаг түрын байдалтай зохилдуулха арга хурга бэдэрэгдэжэ, хуушан ёһо шэнэлэн, эдеэ хоол, хубсаһа хунар, эд зөөри, гэр бараанай талаар тон боро байдал баримталха, “шэнэлэгшэд” ажал хэжэ, өөһэдыгөө тэжээхэ, эртэ урдын ламанартал зөөридэ хэрэггүйгөөр ажаһууха гэхэ мэтэ заабаринууд гаргагдаа һэн. Ламанарай дунда арсалдаан гаража, “шэнэлэгшэд” дасандаа, “хуушан заншал баригшад” дасанһаа гадаагуур сарай, дуган соогуур хурадаг болобо. 1918 ондо Саг Зуурын засагай талаһаа ороһон дурадхалаар бүгэдэ буряад арадай ба будын шажантанай суганды Галуута нуурай Хамбын Хүрээндэ үнгэржэ, “Зүүн-Сибириин ламын шажантанай 1853 оной Дүрим” зүбшэгдэжэ, шэнэ хубилалтануудые оруулха дурадхалнууд Дотоодын хэрэгэй яаманда дамжуулагдаһан. Энэ дурадхалайнь гол асуудалда будын шажантанда шажанайнгаа, дасангуудайнгаа хэрэг шиидхэхэ эрхэ үгтэжэ, засаг түрын зүгһөө сүлөө үгтэхэ ёһотой гэгдээд, Агваан Доржиев түрүүтэй хэдэн хүн комиссиин гэшүүдээр һунгагдаа.
1920-ёод онуудаар Агваан Доржиев улас түрын ажаябуулгада бэеэ зорюулжа, социализмын тогтоод байхада, яажа Дхарма, ламынгаа шажантаниие аршалха аргяа бэдэрээ. Зүгөөр шажан буруушаалга бүри хэтэржэ, 1929 ондо Байгалай үмэнэхи нютагуудаар будын шажан шажанда эсэргүү засагай хууляар хоригдоһон. 1930-аад онуудаар лама санаартаниие түрмэ түдэгөөр хаажа, сүлэлгэ заралгаар ябуулжа эхилээд, буряад, хальмаг ламанар тон ехэ зоболон үзэбэ. Тэрэ үеын данса саарһаар болоходо, хаагдаһан бүхы ламанарай нүгшэһэн сагынь адляар 1937-1938 онуудта гэгдэнэ. Агваан Доржиев 85 наһандаа тушаагдажа, 1938 ондо Дээдэ-Үдын түрмэдэ наһа бараһан байна. 1921 ондо Агваан Доржиевай монгол хэлэн дээрэ гайхамшаг намтараа шүлэглэн бэшэһэниинь, үе бүриин уншагшадай сэдьхэл хүдэлгэмөөр бэшэгдэнхэй. Тус шүлэглэмэл намтарайнь гар бэшэг зүүн зүг шэнжэлгын РАН-ай институдай гар бэшэгэй таһагта хадагалагдана.
Энэ далай мэтэ гүн гүнзэгы эрдэм бэлигтэй, уулын орьёлдол үндэр соло заяатай, нютаг орондоо, арад түмэндөө, анхан шэлэһэн будын шажандаа нугаршагүй үнэн сэхэ байһан Гүшэг хамбын дурасхаалые түрэл ардадынь гамтайгаар сахижа байдаг. Ивалгын дасанай 5 субаргын нэгэниинь Агваан Доржиевта зорюулагдана. 2004 ондо, тэрэнэй түрэһөөр 150 жэлэй ойдо Санкт-Петербург хотын Гүнзэнчойнэй дасанда суута барималша Даша Намдаков ба архитектор Вячеслав Бухаев хоёрой бүтээһэн дурасхалай самбар хадагдаһан. Түрэл Асагадайнь дасанда Хара-Шэбэр тоонтоһоонь асарагдажа, түрэһэн гэрынь табигдаад, гүрэнэй музей болонхой. Тус музейдэ Агваан Доржиевай ба тэрэнэй шаби байһан XIII-дугаар ба Асагадай дасан 1991 ондо морилһон XIV-дүгээр Далай ламанарай, мүн XI-дүгээр Бандида Хамба Лама Чойнзон Юрөөлтуевэй сагаан дэнгээр бүтээһэн баримал дүрэнүүд байдагынь һонирхолтой.
2004 онһоо Санкт-Петербург, Буряад, Монгол оронуудай зүгһөө гүшэг хамбын өөрынь анхан эхилһэн заншал дагажа, “Доржиевай уншалганууд” эмхидхэгдэн, саг үргэлжэ Ород гүрэндэ үнгэргэгдэжэ байдаг. Агваан Доржиев заншалта будын шажантанай ба Европын эрдэм шэнжэлэгшэдэй дунда хани харилсаа байгуулхаяа ехэтэ оролдожо ябаа. Зүүн зүг шэнжэлдэг эрдэмтэд Ольденбург, Щербатской, Розенберг, Котвич, Владимирцов, географууд Семенов-Тян-Шанский, Козлов ба антрополог Радлов гэгшэдээр тэрэ тон дүтын танилнууд байһан. Эдэ зоноор һайн харилсажа ябаһанайнь аша дэмжэлгээр Санкт-Петербургын дасан баригдажа, эрдэмтэд ба шажан барижа ябагшад эрдэм мэдэсээрээ хубаалдан, оршуулга, гүнзэгы шудлалай талаар бэе бэедээ тон ехэ туһатай байһан.
Наһан соогоо гүрэнүүдэй хоорондо эб найрамдал тогтоохоёо шармайн, ниитын ба шажанай эрдэмүүдтэ тааралдаха арга бэдэрэн, монгол туургата арадуудтаа зэргэ һанаа сэдьхэлээ табин, тэдэнэй дунда соёл гэгээрэл дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ Гүшэг хамба бэеэ гамнаагүй. Буряадай гэгээн лама багшанар Агваан Доржиев ба Даша-Доржо Этигэлов хоёр Монголой хилэ дээрэ золгожо, нэгэ хэды сагта харилсан байһан ушарынь гүнзэгы удха шанартай. Этигэлэй Хамба Агваан Доржиевта хандажа: “Та дэмы нааша ерэбэт даа. Энэ бэеэрээ Таниие барижа тушаажа болохо байна,” – гэбэ ха. Зүгөөр цанид хамба Агваан Доржиев тэрэ һэргылэмжынь угтан абабашье, наашаа гарахаараал гараһан. Юундэб гэхэдэ, тэрэ бүхы наһаараа будын шажанай түлөө оролдожо ябаад, буряад ламанарайнгаа иимэ хэсүү байдалда орохоёо байхада, сэмүүн сагта тэдэнээ орхингүй, хатуу хамаг бэрхэшээлынь сугтаа даалсажа гарахаб гэжэ шиидэһэн байха. Буряад арадай агууехэ хүбүүн, будын шажанай ба ниитын эрдэмэй гүн ухаатан, далай ехэ сэдьхэлтэн Агваан Доржиевай Үүрэй Солбондол үндэр одониинь, Тэнгэриин Зүйдэлдэл утын харгынь эбхэрэн ерэхэ шэнэ үеын зонуудай даган ябамаар, хэтын һайхан жэшээл.