Хамба Лама Дампил Гомбоев тухай

Тэрэ 1876 онһоо 1896 он хүрэтэр арсалан шэрээдэ һууһан, шажанай хэрэгһээ гадуур, олониитын, соёл болбосоролой үйлэ хэрэгтэ хам оролсодог сэхээтэн сэдьхэлтэн байһан. Энэ талаараа халта сагһаа уридшье түрөө юм гү даа гэжэ һанахаар. Гайхамшагта хамба лама 1831 ондо Сэлэнгын аймагай Цайдам нютагта хатагин угай номой шэдидэ хүртэһэн суутай бүтээлшэ ламын ууган хүбүүниинь боложо түрэһэн. Энэ айлай үхибүүд, ахадүүнэр булта, буряад арадай түүхэдэ ехэ мүр сараа үлээһэн хүнүүд юм. Гомбо эсэгэнь гурбан хүбүүдтэй һэн: Лубсан-Дампил, Найдан ба Чомпол. 



Дампил хүбүүн таба-зургаа наһанһаа Галуута нуурай дасанда хубарагаар үгтэһэн. Эдирхэн хубараг бурхан шажанай эрдэмүүдые анханһаа шуналтайгаар шудалжа захалаа. 1850 оной июлиин 25-да Дампил Гомбоев нанса ламын тушаалда табигдажа, 19 наһатайдаа 1850 оной ноябриин 20-до, гэцулэй һахилда хүртэбэ. 1854 оной февралиин 24-дэ Сэрэгэй губернаторай «1853 дүрим» баримталагдан, 1859 оной ноябриин 10-най үдэр гэлэнэй һахилай үнэмшэлгэ-диплом барюулагдаа. «1953 оной Положени» гэһэн зарлигаар ород хэлэ үзэхэ уялга табигдаһан байжа, Дампил Гомбоев Селенгинскын юрэнхы һургуулида һуралсажа, ород бэшэгэй дүрим шудалаа. Тииһээр Сүүгэл дасанда чойрын эрдэмээ дээшэлүүлхэеэ ошоһон. Цанид чойрын һургуули дүүргэжэ, Тамчынгаа дасанай комплеэд ламанарай тоодо ороо. 

Дампил Гомбоев 1873 ондо 42 наһа хүрэжэ, Бандида Хамба Чойдор Мархаевай зууршалгаар Галуута нуурай дасанай шэрээтээр табигдаа. 1876 ондо Бандида хамба ламын һунгалтада 4 дасанай шэрээтэнэр хабаадаа: Үшөөтэйн дасанай Чойдан Цыдыпов — 89 дуу, Эгэтын дасанай Еши Доржиев — 71 дуу, Цоолгын дасанай Чойван Цыбенов — 44 дуу, Тамчын дасанай Дампил Гомбоев — 99 дуу абажа, илалта туйлаа. Тиин шажанай этигэмжэтэд булта нэгэн дуугаар Дампил Гомбоевые хамбаар баталхыень генерал-губернаторта хандалга бэшээ. Шэрээтэ лама байха сагтаа, Дампил Гомбоев өөрынгөө эрхим шэнжэнүүдые харуулжа шадаа һэн. Можын губернаторай зүбшөөлгүйгөөр шэнэ дуган барихаһаа гадна, ямаршье заһабари хэхэ эрхэгүй байбашье, барилганууд бага багаар хэгдэжэл байгаа. Согчен дуган, Минтугба, Найдан ба бусадшье дугануудта заһабари, залгалаа баригдаха гэхэ мэтээр Дампил Гомбоевой уялгата ажалдаа эрилтэ ехэтэй, хэлсээ баталха ударидахы бэлигтэй байһаниинь элирээ. 



Сагаан хаанай этигэмжэтэн, будын шажан шэнжэлэгшэ Эспер Ухтомский тайжа Дампил Гомбоев тухай һанамжаяа бэшээ: «Будын шажантанай дундаһаа тон бэлигтэй мэдээжэ хамба лама Дампил Гомбоев шалгарна. Изагуур һайтай хүбүүн багаһаа хубарагта орожо, Галуута нуурай дасанда өөрынгөө һуури оложо, будын һургаал ханалгатай шудалаа. Олон үгэгүй, түни сэсэн тэрэ бүхы наһаараа нүгэлгүй ябадалай, гүн бодолой эрхим жэшээ харуулжа ябаа». Хэды иигэжэ магтабашье, шажаниие дарамталалгада хамба ламын эсэргүүсэхэдэ, Ухтомский ехээр дураа гутажа, дээшэнь гомдол ябуулһан: «Байгалай баруун тээхи дасангуудые Эрхүүгэй губернаторой мэдэлдэ орхёод, Амурай губернаторой харгалзалга доро зүүн дасангуудынь оруулжа, нүлөөгынь һуладуулхаар зарлиг гаргаха» гэжэ. Тиихэдэнь Дампил Гомбоев эршэмтэй ажал ябуулжа, ламанар, ноёд 10000 түх. суглуулжа, дээшэнь барюулһанай удаа «Положени» хуушан зандаа үлэбэ. Арад зон, һүзэгтэн, ламанарай дунда Гомбоев хамба тон ехэ хүндэтэй һэн. Энээн тушаа ородой болон хариһаашье ерэһэн эрдэмтэд, аяншад тэмдэглэһэн байдаг. В.В. Птицын «Ородой һүмэнүүд ба будын шажанай санаартан» гэһэн статья соогоо «Оршон сагай Ородой будын шажантанай Хамба лама бултанһаа эрдэм соёлтой, гэгээрэлэй түлөө аһан ехээр оролдодог» гэжэ тэмдэглээ.

1879 ондо Дампил Гомбоев Тамчынгаа дасанда Хамба ламын заншалта тангариг үргэһэн байна. Тиин буряад зондоо хандажа, үхибүүдээ шадаал һаа һургуули һудартай болгогты, дээшээ гарахынь тула ород хэлэндэ һургагты гэжэ уряалһан. Өөрөө түбэд, монгол, ород хэлэнүүдһээ гадна эртэ урдын палиин хэлэ бэшэг шудалһан юм. Тамчынгаа дасанда «Данжуур» номой 225 боти асаруулжа, бурхан шажан ба будаадын шажанай гүн ухаанай хэшээлнүүдые ябуулдаг байгаа. Ном судар ехээр уншадаг байһан хадаа хэнтэйшье ярилсажа шададаг һэн. Илангаяа сүлэлэгэдэ байһан Николай ба Михаил Бестужевүүдээр, буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаровтай танилсажа, дүтэ нүхэсэһэн байдаг. Ородой түрүү үзэлтэй эрдэмтэд И.И. Попов, В.В. Птицын, Н.М. Ядринцев гэгшэд замай тэмдэглэлнүүд соогоо магтаһан байдаг: «Хамба лама эрдэм болбосоролоор үндэр шатада гараһан, гүнзэгы бодолтой, зөөри зөөшэдэ шуналгүй, хүнүүдтэй харилсахадаа, болбосон соёлой жэшээ харуулдаг, арад жиндагтаа захагүй хүндэтэй хүн.» — гэжэ тэмдэглэһэн байна. Хамба лама Дампил Гомбоев буряадай ехэ зиндаатай ламанарай дундаһаа түрүүлэн Европын эрдэм ухаантай холбоо барисаа табижа, ородой зүүн зүг шэнжэлэгшэдтэй харилсадаг, тэдэнэртэ аша туһа үзүүлдэг байгаа. Тэрэ Ородой императорска географиин бүлгэмэй Зүүн-Сибириин хэлтэсэй гэшүүнээр абтажа, ажал хэрэгтэнь эдэбхитэй хабаадажа байһан. 

В.В. Птицын Хамба лама Дампил Гомбоевой хүн талые дээгүүр сэгнэжэ, иигэжэ бэшээ: «Тэрэнэй нюурынь тон амарлингы шэнжэтэй, хүнтэй хөөрэлдэхэ зуураа, шэг шарайнь нэгэтэш хубилнагүй. Дээрэлхүү омогой шэнжэ огто үгы, хүнтэй харилсахадаа, хүндэлжэ, хүлеэсэтэй зохидоор хандана. Үгэ бүхэниинь бодомжотой, үлүү булуу юуншье хэлэгдэнэгүй. Хүндэ дураа гутаһан, гомдоһон хэбэр үзүүлэнгүй, бүхыдөө даруу номгоноор, бэеэ баринги янзатайгаар харагдана. Энэ бүгэдэ өөрынь сэдьхэлэй байдалһаа, хүмүүжэлһээнь дулдыдаа гү, али будын шажантанай журам, хатуужалгын үрэ юм гү, би юрэдөө энэ ушарые шэнжэлхэ, шүүмжэлхэ гээгүйб». Хамба ламын ямаршье хари, танигдаагүй зондо, мүн ондоо арадуудай шажан мүргэлнүүдтэ тэсэбэри ехэтэйгээр хандадаг байһаниинь, тэрэнэй гүнзэгы ухаан бодолтой, үргэн хараатай байһыень гэршэлээ. Тэрэ шажанайнгаа номуудһаа гадна элдэб янзын сэтгүүл, уран зохёол ба эрдэм шэнжэлгын номуудые, олоор уншадаг, илангаяа Лев Толстойн зохёолнуудые ород хэлэн дээрэнь уншаха дуратай байһан. Дасандаа тэрэ хари гүрэнһөө, ородой элдэб газарнуудһаа бууһан айлшадые хүндэмүүшээр угтажа абадаг, европейскэ эдеэ ундаар хүндэлдэг, баян номой сангаараа һонирхуулдаг байһан.

Тэрэнэй дүү хүбүүн Найдан Бестужевэй басага һамга абаһаниинь мэдээжэ. Найдан (Николай) Гомбоевтоной бүлэ олон жэлдэ Хитадта байжа, удамынь дэлхэй дүүрэн хари гүрэнүүдээр таранхай. Харин Чомпол хүдөөгэй лама байжа, аша гушань нютаг дээрээ үнэржэһэн түүхэтэй.



XIX зуунжэлдэ будын шажанда хабаатай номуудые Монгол, Хитад, Түбэд оронуудһаа асардаг байһан. Тэрэ номууд тон үнэтэй, олон үхэр малай, алта мүнгэнэй сэнтэй, хилын саанаһаа тэдэниие асарха гээшэ хүшэр хэрэг һэн. Тиигээдшье өөрынгөө гүрэнһээ гадуур ехэ эд баялиг гаргахые болюулжа, мүн хилын аюулгүйе хаража, ном асаралга хоригдожо эхилээ. Дампил Гомбоев тэрэнэй харюуда Тамчын, Анаагай, Чесаанын, Хохюуртын, Эгэтын, Цоолгын дасангуудта дээдын зургаанай зүбшөөлөөр Барай гэрнүүдые нээһыень, ламанарта ба хара зондошье хэрэгтэй номууд нютаг дээрээ хэблэгдэжэ захалаа. Тиигэжэ лама хубарагуудай эрдэм дээшэлжэ, арад зоной дунда үзэг бэшэгтэй хүнүүд олошороо. Будын шажаниие улам дэлгэрүүлжэ байһанай түлөө Монголой Джебзун Дамба хутагтын зарлигаар Майдари ногоон хагаанай нэрэ солодо хүртөө.

Мүн олониитын нигүүлэсхы хэрэгүүд руу оролсон, үгэльгын эзэн болодог байһаниинь мэдээжэ. Шэтын хүүгэдэй гэртэ, шархатаһан ба үбшэлһэн сэрэгшэдтэ Хамба ламын уряагаар бүхы дасангуудай ламанар мүнгэ зөөри суглуулдаг байһан буянта үйлэ хэрэгүүдынь тоогүй. 1890 ондо Д. Гомбоев өөрынгөө мүнгөөр «Буряадай домогууд» гэһэн аман зохёолой суглуулбари хэблүүлһэн юм. Шэтэдэ эхэнэрнүүдэй гимнази, бүһэтэйшүүлэй дунда һургуулида ехэ мүнгэ һан оруулһыень, тус һургуулинууд нээгдэһэн, зүгөөр нэгэшье буряад һурагшад тиишэ ороогүйнь харамтай. Ородой императорска географическа бүлгэмэй гэшүүнээр һунгагдаһан ушарынь мүн хоморой үйлэ байһан гээшэ аабза. 1888 ондо Ород гүрэн соо бэшэ хаанашье үгы, Парижай музейһээ үлүү гоё, дүүрэн бүридэлэй будын шажанда хабаатай эд хэрэгсэлнүүдые Эрхүүгэй Географиин таһагта дамжуулһан байна. Мүн будын шажанай номуудай комплект Санкт-Петербургын дээдэ һургуулида бэлэглэжэ, университедэй дипломоор шагнагдаа. Шэтэ хотодохи ремесленнэ тусхайта дунда һургуулиин бии бололгодо 1000 түхэриг хайрлаһан. 

Энэ бүхы үйлэ хэрэгүүдэйнгээ түлөө Гомбоев хамба «христиан шажантанһаа буса зондо хайрлагдадаг гэгээн Станиславай 3-хи зэргын» орденоор шагнагдаһан. Тус шагналда хүртэһэн ушарынь хамба ламада нэгэнтэ бэшэ айлшаар бууһан, хүндэдэнь һайса хүртэһэн Эрхүүгэй архиепископ Вениаминай дурыень ехээр гутааба: «Барон Корф ламын шажантаниие өөгшөөжэ бүри хэтэрбэ. Галуута нуурай дасанай бурханда хоёр дэнгэй углуур (канделябр) бэлэглээд, мүнөө ябуулга хэжэ, Хамба Гомбоевто орден үгүүлбэ. Онгон шүтөөндэ алба хэгшэ Христосой хэрээһэ зүүбэ. Сентябрь соо Галуута нуурай дасан ошохо һэм, зүгөөр орден зүүһэн хамба ламын баяртай шарайе харахаб гэжэ һанахадаа, тиишэ ошохо һүзэгни буураа,» — гэжэ тэрэ бэшээ. Хүнэй атаа мэеэн, муу һанаан хэзээдэшье дундаршагүй гээшэ юм гү?



X-дугаар Бандида Хамба Дампил Гомбоев хүн түрэхын шанар шэнжээрээ үргэн хараа бодолтой, сэдьхэлэй нарин байгуулгатай байһан гэхээр. Бэе махабодой талаар элүүр энхэ байбашье, һанаагаа зобонги, гансаарданги байдалтай байһан гэдэг. Тиимэһээ тэрэнэй хүнһээл һаа ондоошог, таабаритайхан дүрэнь мүнөөшье үедэ хүнэй һанаан бодол татана. Дампил Гомбоевой хуби заяан ёһотой драма шэнги орёо, нэгэ тээһээнь ород санаартан будын шажанаа урагшатай дэлгэрүүлжэ байхадань, дураа гутаха, дээшэнь зарга ябуулха. Мүн хаантанайшье ямар нэгэн дурасхаалта үйлэ хэрэгүүдтэ ород гүрэнэй урда яһала габьяатай Хамба лама Дампил Гомбоевые юундэшьеб уридаггүй байһан. Нүгөө талаһаань баруунай зониие үлүүсэ хүндэлнэ, шажанай хоморой хэрэгсэлнүүдые үрин-тарин бэлэглэнэ гэжэ зарим ламанар дурагүйдэхэ. Хоёр талын хашабари хёмороонһоо сэдьхэлынь хүндүүлхэй байжа болоо. «Бүрин хаанай обоодо Хамба лама морилһон аад, ябаха дээрээ тэргэтэй моридоо эгсэ газарта байлгаад, арад зондоо «ябаха сагни ерэбэ» гээд, моридоо сохижо, саашаа халиһан юм гэжэ арадай дунда хэлсэдэг. Үнэн, үнэн бэшэнь түүхын манан соо шэнгэнхэй.

Хэрэглэгдэһэн номууд, зурагууд: «Институт Пандито Хамбо Лам», Г.Г. Чимитдоржин, 2004; «Буддизм в Забайкалье», 2008 г.; сахим сүлжээн.