Хамба ламанар
VI-дүгээр Бандида Хамба Лама Данзан Чойваан Ешижамсуев 1839-1860
29 августа 2016
12674
Бандида Хамба Данзан Гаваан Ешижамсуевай тагаалал болоходо, 25 наһатай дүү (али зээ) хүбүүниинь болохо Данзан Чойваан Ешижамсуев хамбын шэрээдэ һууба. Тэрэ бүри 13 наһатайһаа Галуута нуурай дасанай гэбгы лама гэгдэжэ, 14-тэйдөө соржын зиндаада хүртэһэн байгаа. Данзан Чойванай намтар орёошог, Д-Ж.Ломбоцыреновэй «Сэлэнгын монгол-буряадай түүхэ” соо тэрэ Данзан Гаваан хамбын эгэшэһээ гараһан, хатагин угай Эрдэниин хүбүүн гэгдэнэ. Бага наһандаа үншэрхэдэнь, нагасань хоёр аханартайнь хажуудаа асаржа үндылгэһэн ха. 1816 оной тоололгын дүнгөөр Чойвааниие бүридэлдэ абахадаа, алдуу гараһан байжа, Гаваан хамба сайд ноёдтой зүбшэжэ, хүбүүе подгородно отогто оруулаад, өөрынгөө дүү гэжэ бэшүүлээ. Гаваан хамбатай сугтаа түрэлэйнь болохо Рабжуур гэжэ хүн Дулма һамгантаяа байлсажа, тэрэ хүбүүдые өөдэнь болголсоһон байна.
1834 оной хабарай дунда һарада V-дугаар Бандида Хамба Данзан Гаваан Ешижамсуев тагаалал болобо. Тэрэнэй дүүнь гэгдэһэн Данзан Чойваан Ешижамсуев хамбын тушаалда дэбжүүлэгдэбэ. Энэ үедэ буряадай будын шажантанай гурбан түбүүд дахин тэмсэлтэ байдалда орожо, өөһэд өөһэдынгөө ламанарые хамбын шэрээдэ зууршалжа байба. Хориин Худанай дасанайхид өөһэдынгөө ахамад лама Тойндол Суванов соржые дэбшүүлжэ, мүн Хамбын хүрээе хориин газар руу зөөлгэхэ гэһэн эрилтэ табиба. Харин Хилгантын дасан Дылачев ламые дурадхажа, тэндэхи ламанар, сэрэгэй дарганар ба баяд ноёдынь хүсэеэ нэгэдхэн хамтаржа байба. Зүгөөр Эрхүүгэй генерал-губернатор Данзан Чойван Ешижамсуевые хамбын шэрээдэ баталжа, хоришуулай ахалагша лама Тойндол Сувановые хамбын туһалагшаар томилһон.
1838 ондо Данзан Чойван Ешижамсуев Зүүн-Сибириин ламын шажантанай ахамад Бандида Хамба Лама гэгдээд, 1855 ондо II Николай хаанай зарлигаар дахин баталагдажа, дипломдо хүртэһэн байна. Тэрэ дээдын хайра бэшэг Забайкалиин хасаг сэрэгэй генерал Запольский гэгшэ зорюута Галуута нуурай дасан ерэжэ, өөрынгөө гараар Хамба лама Чойваан Ешижамсуевта барюулба. Зүүн-Сибириин засаг зургаанай ламын шажантанай дүримүүдэй §12-оор Бандида Хамба лама баталагдаһанайнгаа удаа губернаторай, ламанарай, отог ноёдой үмэнэ үнэн сэхээр дасанай хэрэгтэ алба хэхэб гэжэ тангариглаха ёһотой һэн. Энэ үйлын яажа үнгэрһэн тухай мэдээн монгол бэшэг дээрэ бэшэгдэжэ, Дээдын зүблэл руу (Сенат) ябуулагдаха байгаа.
Данзан Чойваан Ешижамсуевай хамбын шэрээдэ һуужа байһан сагта дасан дугангуудай барилга үсөөрбэшье, будын шажан хүгжэлтынгөө талаар үшөө үндэр шатада гаража байһан. Чойван хамба тон түрүүлэн Цам бүжэглэл буряад дасангуудта бии болгожо, цанид чойрын һургуулинуудые нээжэ эхилһэн габьяатай. Тамчын дасанай оршуулагша, хэдэн хэлэ мэдэхэ Дамба Вамбуев Данзан Чойваан хамбын даабаряар Санкт-Петербург ошожо, Александр Михайлович хаантай бараалхахадаа, буряадай ламын шажантанай тус асуудалнуудые шиидхэжэ ерэһэн. Тэрэ Вамбуев гэгшэ англиин миссионернүүдэй һургуулида 3 жэлэй туршада 9 буряад хүбүүдээр һуража гарахадаа, грек, лата ба англи хэлэ һайн мэдэхэ болоо. Декабрист Бестужевай нүхэр Корнилов гэгшэ Галуута нуур тойрон аяншалхадаа, Хамбын зүбшөөлөөр Вамбуевые дахуулжа ябаад, тэрэ залуу хүнэй өөрэ хурсыень гайхан һайшааһан, тиин Петербург ошожо, хаантай уулзаха хэрэгтэнь туһалһан ха.
1846 ондо Сүүгэл дасанда тон түрүүлэн Гүнчен Жамьян Шадбын заншалта цанид чойрын һургуули нээгдэжэ, үндэр түрэлтэ Лобсан Чойбсон лама буряадай чойрын эрдэм ахалба. Хожомоо ондоо дасангуудта чойрын һургуулинууд хүдэлжэ эхилхэдээ, эшэ үндэһэниинь Сүүгэлэй дасанһаа, мүн Данзан Чойваан бандида хамба ламын эдэбхи үүсхэлһээ бэлэй. 1856 онһоо Галуута нуурай дасан хирпиисээр барижа эхилээд, мааниин хуралнууд үнгэрдэг болоо. Дэрэстэйн, Янгаажанай дасангуудта мүн чойрын һургуулинууд нээгдэжэ, Цамай хурал Юрөөгэй дасанда эхилбэ. Ононой Сүүгэлэй дасаниие хирпиисээр барижа, Бултумурай дасанда шулуун һуури табиха гэжэ шиидхэбэри гараа. Бултумур, Дэрэстэйн дасангуудта түбэд “Ганжуур” залагдаһан. Зүгөөр шажанай номуудые ходо Монгол, Түбэд оронуудһаа асаржа байха гээшэ ехэ хүндэ, үнэ сэнгэй талааршье хүшэр байхадань, буряадай дасангуудта өөһэдын хэблэлтэй болохо асуудалые Чойван хамба эдэбхитэйгээр шиидхэжэ эхилээ. Эгээл түрүүлэн Барай гэртэй боложо, номуудые хэблэһэн дасангууд гэбэл: Тамчын ба Сонгоол дасангууд болоно. Ганса Тамчын дасанда тэрэ үедэ 97 гаршагтай номууд хэблэгдэжэ байгаа. Бартай болохо гээшэ юрын хэрэг бэшэ, тон нарин, удаан хэгдэхэ, тэсэбэри зориг, хүсэл бэлиг хэрэгтэй ажал һэн. Зүгөөр буряад ламанар тэрэ талаараа хэнһээшье дутаагүй, өөһэдынгөө ухаан бодолоор, алтан гараараа, эрэлхэг даамай зангаараа энэ дабаае дабажа, өөһэдын бартай боложо, түбэд, монгол бэшэгтэй номуудые хэблэхэ аргатай болоһон гээшэ. Сэлэнгын 1-дэхи атаган отогой, Дэрэстэйн дасанай соржо лама Шагдаржаб Вампилун модондо һиилэжэ хэб хээд, номуудые хэблэжэ эхилээ гэжэ “Сэлэнгын монгол-буряадай түүхэ” соо хэлэгдэнэ. Эндэ мүн лэ өөрынгөө ламанарай эрдэм шадабарида найдаһан Чойваан хамбын аша үрэнь ехэ.
Буряадай дасангууд тухай һураг суу холуур таража, дээдын ноёд һайд, эрдэмтэд хаа-хаанаһаа иишэ буудаг болоһон. Мэдээжэ хэлэ шэнжэлэгшэ Кастрен, англи яһанай Остен мэтэ зон Тамчын дасан ба Забайкалиин дасангууд руу ерээ. Чойван хамбын байха сагта хаанай захиралтаар генерал-граф Дисанто Алтауента, 1835 ондо генерал-адьютант Чибкин гэдэгүүд шалгалтаар бууһан. 1840 ондо хаанай түлөөлэгшэ генерал Черкасов камер-юнкер Львов хоёр шалгалтаар ерэһэн. Энэ мэтээр буряад зоной һуудал байдалаар, ламын шажанай үзүүлжэ байһан нүлөөгөөр һонирхоһон шалгагшад хойно хойноһоо ерэжэ байгаа. Хамба ламын үүргэдэ эдэ бүгэдые угтажа абаха, ламынгаа шажаниие һайн талаһаань харуулха шадабари хэрэгтэй һэн. Тус уялгаяа Чойваан хамба гүйсэд дүүргэжэ, шажанаа, буряад зоноо шадал соогоо хамгаалжа байһан.
1848 ондо Зүүн-Сибириин ламын шажантанай байдал шалгахаяа сэрэгэй департаментын ноён Левашев гэгшэ ерэжэ, “ламын шажан зондо шалаатай хүндэ бэшэ, тиимэһээ байһан соонь орхижо боломоор, зүгөөр гүрэнэй хилын дүтэ ба хари гүрэнэй будын шажантанай нүлөөтэй байһан ушар” һэжэг түрүүлнэ гэхэшүү, дээшэнь дуулгаа гэхэ. Тиин 1853 оной “Зүүн-Сибириин ламын шажантанай дүримүүд” Чойваан Хамба ламын толгойдо буужа, тон харюусалгатай хүшэр асуудал шиидхэхэ хэрэг тэрэнэй урда табигдаа. 1854 онһоо эхилээд, хамба лама забһаргүй урагша-хойшоо һүндэлэн, бүхы дасангуудаараа ябажа, ламанарайнгаа тоо абажа, штадһаа үлүү гараһануудыень элирүүлхэ даабаритай һэн. Жэшээнь, Баргажан дасан ошоһон тухайгаа тоосоһон мэдээн соонь “53 ламанарай 35-ниинь штат ламанар байһыень, тэдэнһээ оройдоол 8 ламань дасандаа үлөөгдөө” гэгдэнэ. Бүхы наһаяа шажан номдоо үгөөд байтараа, юушьегүй үлэшэһэн ламанар ехээр уйдаһан, гашуудаһан гэхэ. Чойваан хамба энэ мэтые хаража байгаад, дээдын зургаанай даабаряар ламанараа үсөөлжэ байхадаа, ямар ехээр сэдьхэлээ зобожо ябаһаниинь ойлгосотой. Теэд шажанаа саг зуурын гээлтээр гарасалдуулжа ябаһанаа мэдэрэн, саашанхи дэбжэлтэдэнь этигэн найдаһан байха.
Хамба ламын олониитын хэрэгтэ эдэбхитэй хабаадажа байдагынь нэгэнтэ бэшэ губерниин засаг зургаанһаа тэмдэглэгдэн байһан. Улаан-Үдэ, Шэтэ хотонуудай архивуудта “ламын шажантанай ба буса түрэлтэнэй суглуулһан үргэлэй адууһа мал ба мүнгэ зөөри 1848 оной сентябриин 20-до Бээжэн хотодо оршодог ородой шажанай түлөөлэгшэдтэ эльгээгдэбэ; мүн тэмээн – 30, морид – 97 ба бэшэ зөөриие бүхы дасангууд, ламанар ба буса түрэлтэн үргэл бариба” гэжэ тэмдэглэһэн дансанууд байна.
Бандида Хамба Данзан Чойваан Ешижамсуев 21 жэлэй хугасаада шэрээдэ һуужа байтараа, 1859 оной ноябрь һарада Гэгээтэйн Сартуул дасанай хуралда ошохо замдаа, бэень гэнтэ муудажа, Юрөөгэй дасанай шэрээтэ Цэрэнэй Жамбалдоржын гэртэ амаржа байтараа тагаалал болобо. Шарилыень Тамчынгаа дасанда асаржа, багахан сүмэ дотор хадагалаа бэлэй. Хаанта засагһаа Аннын лентэтэй 1-дэхи шатын алтан медаль, мүн эрдэни шулуун шэмэгтэй 2-дохи шатын алтан медаль мэтэ шагналда хүртэһэн. III зэргын кавалер-советник болохоёо байтараа нүгшэһэн байна. Юрэдөө, Бандида Хамба Лама Данзан Чойваан Ешижамсуевай буряадайнгаа будын шажанай хүгжэлтэдэ горитой нэмэри оруулһан хубитань юунһээшье үнэтэй дурасхаал мүн.
1834 оной хабарай дунда һарада V-дугаар Бандида Хамба Данзан Гаваан Ешижамсуев тагаалал болобо. Тэрэнэй дүүнь гэгдэһэн Данзан Чойваан Ешижамсуев хамбын тушаалда дэбжүүлэгдэбэ. Энэ үедэ буряадай будын шажантанай гурбан түбүүд дахин тэмсэлтэ байдалда орожо, өөһэд өөһэдынгөө ламанарые хамбын шэрээдэ зууршалжа байба. Хориин Худанай дасанайхид өөһэдынгөө ахамад лама Тойндол Суванов соржые дэбшүүлжэ, мүн Хамбын хүрээе хориин газар руу зөөлгэхэ гэһэн эрилтэ табиба. Харин Хилгантын дасан Дылачев ламые дурадхажа, тэндэхи ламанар, сэрэгэй дарганар ба баяд ноёдынь хүсэеэ нэгэдхэн хамтаржа байба. Зүгөөр Эрхүүгэй генерал-губернатор Данзан Чойван Ешижамсуевые хамбын шэрээдэ баталжа, хоришуулай ахалагша лама Тойндол Сувановые хамбын туһалагшаар томилһон.
1838 ондо Данзан Чойван Ешижамсуев Зүүн-Сибириин ламын шажантанай ахамад Бандида Хамба Лама гэгдээд, 1855 ондо II Николай хаанай зарлигаар дахин баталагдажа, дипломдо хүртэһэн байна. Тэрэ дээдын хайра бэшэг Забайкалиин хасаг сэрэгэй генерал Запольский гэгшэ зорюута Галуута нуурай дасан ерэжэ, өөрынгөө гараар Хамба лама Чойваан Ешижамсуевта барюулба. Зүүн-Сибириин засаг зургаанай ламын шажантанай дүримүүдэй §12-оор Бандида Хамба лама баталагдаһанайнгаа удаа губернаторай, ламанарай, отог ноёдой үмэнэ үнэн сэхээр дасанай хэрэгтэ алба хэхэб гэжэ тангариглаха ёһотой һэн. Энэ үйлын яажа үнгэрһэн тухай мэдээн монгол бэшэг дээрэ бэшэгдэжэ, Дээдын зүблэл руу (Сенат) ябуулагдаха байгаа.
Данзан Чойваан Ешижамсуевай хамбын шэрээдэ һуужа байһан сагта дасан дугангуудай барилга үсөөрбэшье, будын шажан хүгжэлтынгөө талаар үшөө үндэр шатада гаража байһан. Чойван хамба тон түрүүлэн Цам бүжэглэл буряад дасангуудта бии болгожо, цанид чойрын һургуулинуудые нээжэ эхилһэн габьяатай. Тамчын дасанай оршуулагша, хэдэн хэлэ мэдэхэ Дамба Вамбуев Данзан Чойваан хамбын даабаряар Санкт-Петербург ошожо, Александр Михайлович хаантай бараалхахадаа, буряадай ламын шажантанай тус асуудалнуудые шиидхэжэ ерэһэн. Тэрэ Вамбуев гэгшэ англиин миссионернүүдэй һургуулида 3 жэлэй туршада 9 буряад хүбүүдээр һуража гарахадаа, грек, лата ба англи хэлэ һайн мэдэхэ болоо. Декабрист Бестужевай нүхэр Корнилов гэгшэ Галуута нуур тойрон аяншалхадаа, Хамбын зүбшөөлөөр Вамбуевые дахуулжа ябаад, тэрэ залуу хүнэй өөрэ хурсыень гайхан һайшааһан, тиин Петербург ошожо, хаантай уулзаха хэрэгтэнь туһалһан ха.
1846 ондо Сүүгэл дасанда тон түрүүлэн Гүнчен Жамьян Шадбын заншалта цанид чойрын һургуули нээгдэжэ, үндэр түрэлтэ Лобсан Чойбсон лама буряадай чойрын эрдэм ахалба. Хожомоо ондоо дасангуудта чойрын һургуулинууд хүдэлжэ эхилхэдээ, эшэ үндэһэниинь Сүүгэлэй дасанһаа, мүн Данзан Чойваан бандида хамба ламын эдэбхи үүсхэлһээ бэлэй. 1856 онһоо Галуута нуурай дасан хирпиисээр барижа эхилээд, мааниин хуралнууд үнгэрдэг болоо. Дэрэстэйн, Янгаажанай дасангуудта мүн чойрын һургуулинууд нээгдэжэ, Цамай хурал Юрөөгэй дасанда эхилбэ. Ононой Сүүгэлэй дасаниие хирпиисээр барижа, Бултумурай дасанда шулуун һуури табиха гэжэ шиидхэбэри гараа. Бултумур, Дэрэстэйн дасангуудта түбэд “Ганжуур” залагдаһан. Зүгөөр шажанай номуудые ходо Монгол, Түбэд оронуудһаа асаржа байха гээшэ ехэ хүндэ, үнэ сэнгэй талааршье хүшэр байхадань, буряадай дасангуудта өөһэдын хэблэлтэй болохо асуудалые Чойван хамба эдэбхитэйгээр шиидхэжэ эхилээ. Эгээл түрүүлэн Барай гэртэй боложо, номуудые хэблэһэн дасангууд гэбэл: Тамчын ба Сонгоол дасангууд болоно. Ганса Тамчын дасанда тэрэ үедэ 97 гаршагтай номууд хэблэгдэжэ байгаа. Бартай болохо гээшэ юрын хэрэг бэшэ, тон нарин, удаан хэгдэхэ, тэсэбэри зориг, хүсэл бэлиг хэрэгтэй ажал һэн. Зүгөөр буряад ламанар тэрэ талаараа хэнһээшье дутаагүй, өөһэдынгөө ухаан бодолоор, алтан гараараа, эрэлхэг даамай зангаараа энэ дабаае дабажа, өөһэдын бартай боложо, түбэд, монгол бэшэгтэй номуудые хэблэхэ аргатай болоһон гээшэ. Сэлэнгын 1-дэхи атаган отогой, Дэрэстэйн дасанай соржо лама Шагдаржаб Вампилун модондо һиилэжэ хэб хээд, номуудые хэблэжэ эхилээ гэжэ “Сэлэнгын монгол-буряадай түүхэ” соо хэлэгдэнэ. Эндэ мүн лэ өөрынгөө ламанарай эрдэм шадабарида найдаһан Чойваан хамбын аша үрэнь ехэ.
Буряадай дасангууд тухай һураг суу холуур таража, дээдын ноёд һайд, эрдэмтэд хаа-хаанаһаа иишэ буудаг болоһон. Мэдээжэ хэлэ шэнжэлэгшэ Кастрен, англи яһанай Остен мэтэ зон Тамчын дасан ба Забайкалиин дасангууд руу ерээ. Чойван хамбын байха сагта хаанай захиралтаар генерал-граф Дисанто Алтауента, 1835 ондо генерал-адьютант Чибкин гэдэгүүд шалгалтаар бууһан. 1840 ондо хаанай түлөөлэгшэ генерал Черкасов камер-юнкер Львов хоёр шалгалтаар ерэһэн. Энэ мэтээр буряад зоной һуудал байдалаар, ламын шажанай үзүүлжэ байһан нүлөөгөөр һонирхоһон шалгагшад хойно хойноһоо ерэжэ байгаа. Хамба ламын үүргэдэ эдэ бүгэдые угтажа абаха, ламынгаа шажаниие һайн талаһаань харуулха шадабари хэрэгтэй һэн. Тус уялгаяа Чойваан хамба гүйсэд дүүргэжэ, шажанаа, буряад зоноо шадал соогоо хамгаалжа байһан.
1848 ондо Зүүн-Сибириин ламын шажантанай байдал шалгахаяа сэрэгэй департаментын ноён Левашев гэгшэ ерэжэ, “ламын шажан зондо шалаатай хүндэ бэшэ, тиимэһээ байһан соонь орхижо боломоор, зүгөөр гүрэнэй хилын дүтэ ба хари гүрэнэй будын шажантанай нүлөөтэй байһан ушар” һэжэг түрүүлнэ гэхэшүү, дээшэнь дуулгаа гэхэ. Тиин 1853 оной “Зүүн-Сибириин ламын шажантанай дүримүүд” Чойваан Хамба ламын толгойдо буужа, тон харюусалгатай хүшэр асуудал шиидхэхэ хэрэг тэрэнэй урда табигдаа. 1854 онһоо эхилээд, хамба лама забһаргүй урагша-хойшоо һүндэлэн, бүхы дасангуудаараа ябажа, ламанарайнгаа тоо абажа, штадһаа үлүү гараһануудыень элирүүлхэ даабаритай һэн. Жэшээнь, Баргажан дасан ошоһон тухайгаа тоосоһон мэдээн соонь “53 ламанарай 35-ниинь штат ламанар байһыень, тэдэнһээ оройдоол 8 ламань дасандаа үлөөгдөө” гэгдэнэ. Бүхы наһаяа шажан номдоо үгөөд байтараа, юушьегүй үлэшэһэн ламанар ехээр уйдаһан, гашуудаһан гэхэ. Чойваан хамба энэ мэтые хаража байгаад, дээдын зургаанай даабаряар ламанараа үсөөлжэ байхадаа, ямар ехээр сэдьхэлээ зобожо ябаһаниинь ойлгосотой. Теэд шажанаа саг зуурын гээлтээр гарасалдуулжа ябаһанаа мэдэрэн, саашанхи дэбжэлтэдэнь этигэн найдаһан байха.
Хамба ламын олониитын хэрэгтэ эдэбхитэй хабаадажа байдагынь нэгэнтэ бэшэ губерниин засаг зургаанһаа тэмдэглэгдэн байһан. Улаан-Үдэ, Шэтэ хотонуудай архивуудта “ламын шажантанай ба буса түрэлтэнэй суглуулһан үргэлэй адууһа мал ба мүнгэ зөөри 1848 оной сентябриин 20-до Бээжэн хотодо оршодог ородой шажанай түлөөлэгшэдтэ эльгээгдэбэ; мүн тэмээн – 30, морид – 97 ба бэшэ зөөриие бүхы дасангууд, ламанар ба буса түрэлтэн үргэл бариба” гэжэ тэмдэглэһэн дансанууд байна.
Бандида Хамба Данзан Чойваан Ешижамсуев 21 жэлэй хугасаада шэрээдэ һуужа байтараа, 1859 оной ноябрь һарада Гэгээтэйн Сартуул дасанай хуралда ошохо замдаа, бэень гэнтэ муудажа, Юрөөгэй дасанай шэрээтэ Цэрэнэй Жамбалдоржын гэртэ амаржа байтараа тагаалал болобо. Шарилыень Тамчынгаа дасанда асаржа, багахан сүмэ дотор хадагалаа бэлэй. Хаанта засагһаа Аннын лентэтэй 1-дэхи шатын алтан медаль, мүн эрдэни шулуун шэмэгтэй 2-дохи шатын алтан медаль мэтэ шагналда хүртэһэн. III зэргын кавалер-советник болохоёо байтараа нүгшэһэн байна. Юрэдөө, Бандида Хамба Лама Данзан Чойваан Ешижамсуевай буряадайнгаа будын шажанай хүгжэлтэдэ горитой нэмэри оруулһан хубитань юунһээшье үнэтэй дурасхаал мүн.