Хамба ламанар

II-дугаар Бандида Хамба Лама Содномпил Хэтэрхеев (1777-1797)

29 августа 2016

12346

     1777 ондо I-дүгээр Бандида Хамба Лама Дамба-Даржаа Заяевай тагаалал болоходо, тэрэнэй дүүгэй хүбүүн Содномпил Хэтэрхеев ашань Бандида Хамбын шэрээ залган абаба. Тэрэнэй эдир залуу наһанай намтарһаа тодорхой мэдээн үгы шахуу. Гансал тэрэнэй эсэгэ, Заяа хамбын дүү хүбүүн Дэлэг Заяагийн гэгшэ хоёр хүбүүтэй байһан гэгдэнэ: ехэнь Содномпил, багань Гүнчиб гэжэ нэрэнүүдтэй һэн ха.

     Содномпил хүбүүн бага наһанһаа дасанда хубарагаар орожо, Дамба-Даржаа абгадаа байжа, будын шажанай эрдэм шудалһан. Гол багшань болоһон Дамба-Даржаа абгань эбеэлтэйгээр аша хүбүүндээ хандажа, хайшаашье өөрөө ошобол, ходо дахуулаад, шажанда хабаатай бүхы хэрэг үйлэтэй танилсуулжа ябаһан. Содномпил номдоо һүбэлгэн һонор, хадуумжа һайтай, хурса хурдан хубараг байгаа. Заяа багша шабидаа түрүүлэн Судар ба Тарниин нюусануудые дамжуулаа. Хубарагынь тон оролдосо абьяас ехэтэйгээр чойроһоо гадна даяан бүтээлээр забһаргүй һорилго гаража, Майдари бурханай суртаал болон Парченгаар дээдын мэргэжэл олоод, чойрын удхаар болодог тэмсээн-дагсал хаялсахадаа, үргэн мэдэсэ, хурса хэлэ, мэргэн бодол харуулан, сууда гаража байгаа. Хэтэрхэйн лама Херуки (Дэмчиг), Ямандага, Хаянхирва (Дамдин) идамуудай ваанда хүртэһэн, “Манжушриин нэрэнүүдые тоололго” (Жамбал Санжид) мэтэ олон номуудые сээжэ мэдэхэ болоһон. Тиимэһээ Заяа багша Содномпилой эрдэм бэлиг шуналтай шудалха зуураа хүн шанарай эрхим һайн шэнжэнүүдые харуулжа ябахыень харахадаа, һанаандаа урмашан, өөрынгөө халаан болохо, ажал хэрэгынь үргэлжэлүүлхэ хүниие этигэл найдалтайгаар бэлдэжэ байгаа гэжэ хэлэхээр. Хамагые алад саашань хараха шадалтай Заяа багша ерээдүйн сагта Сангхада хёмороотой саг боложо магад байһыень таажа мэдэһэн байха. Тиимэһээ Бурхан багшын суртаал унагаангүй, үшөө дээшэнь үргэхэ найдамтай хүн хожомой сагта хэрэгтэй һэн.

     Заяа хамба өөрынгөө жэшээ дээрэ дасанай һуудал байдалай асуудалнуудые наряар шүүбэрилэн, нэн түрүүн ламын шажанай дүрим алдангүй баримталха тухай Содномпилдо харуулжа, заажа ябаа. Тиин Содномпил Хэтэрхэйн дасанайнгаа соржо ламын уялга даажа абахадаа, энэ хэрэг гүйсэд харюусалгатайгаар дүүргэжэ ябаһан. Тэрэ соржо байхадаа, ламанарай журамаа алдаха, Дхармын удхые хазагайруулха, ёһололнуудые дутуу-буруу бүтээхэ үйлэнүүдые шангалан сарадаг байгаа. Дамба-Даржаа Заяев тэрэниие мүн Сангхын ударидахы ажалнуудта саг үргэлжэ хабаадуулдаг һэн. 1767 ондо шажанай хэрэг гуримшуулгын талаар Ород гүрэнэй засаг зургаанай зарлаһан тусхай суглаанда хабаадахаяа Заяа хамба Москва хото ошоходоо, Содномпил Хэтэрхеев соржо ламые абаад ошоһон байна. Тиигэжэ Бандида Хамба Дамба-Даржаа Заяев нирваанда ошоходоо, хойноо хэрэгынь үргэлжэлүүлхэ тон найдамтай хүниие орхижо шадаһан гээшэ. 

     II-дугаар Бандида Хамба Содномпил Хэтэрхеев буряадай Сангхын ударидалгада ерээд байхадаа, дасан дугангуудай саашдаашье баригдаха хэрэгые үргэлжэлүүлһэн байна. 1780 ондо Эрхүүгэй губернатор Кличка гэгшэ Хэтэрхеев хамбада ламанараа комплеэдтэ (комплект) оруулаад, үлүү гарагшадыень ламанарай тооһоо гаргажа, алба татабари түлүүлдэг болохо тухай, мүн дасанда шэнээр орогшодые сүүдэй тогтоолоор баталха гэһэн һанамжануудые дурадхаа. Зүгөөр Содномпил хамба энэ дурадхалыень эрид буруушаажа, “тэдэнэй (ламанарай) этигэл ба хуулиин ёһоор ламынгаа сан амидыгаар гээжэ байнхаар, үхөө һаань дээрэ” болодог гэжэ ойлгуулба. Тиин буряадуудай дунда хүлгөө татахагүйн тулада ондоо шиидхэбэри абтаба: штадһаа гадуур ламанар санһаа һалангүй, дасанда һууха һууриин гарабал ламаар орожо боломоор гэгдээ һэн. 1782 ондо Нэршүүгэй захиргаанай (воеводствын) мэдэлдэ 150 ламанарые баталха тухай Дээдэ-Үдын воевода ноён Владимир Бутековэй тогтоол гараба.

     Буряад ламанараа тэрэ тодхортой сагта аршалжа шадаһыень, II-дугар Бандида Хамба ламаяа зон мүнөө хүрэтэр мартаагүй. Тэрэ үнэн зүрхэнһөө буряадайнгаа будын шажаниие сахижа, үргэжэ, Заяа хамбын найдал гүйсэд бэелүүлжэ ябаал. 

     Эрхүүгэй губерниин захиргаанай 1774 оной мартын 24-нэйм №850 тогтоолоор, Содномпил Хэтэрхеев депутадай нэрэ зүүһэн. Тус ажалдаа эдэбхи үрэ ехэтэйгээр хүдэлһэнэй тула хаанта засагай зүгһөө алтан медаляар шагнагдаа юм. Хэтэрхеев хамба буряадай хасаг сэрэг байгуулха хэрэгтэ онсо анхаралаа хандуулжа байгаа. Хитадай Цин гүрэнтэй хилэ татаха хэрэг тэрэ үедэ Ород гүрэнэй урдаа хараха зорилгонуудай нэгэн һэн. Буряад хүнүүд ухаансар һэргэг, оршон тойроноо нэбтэ шэнжэлдэг хёрхо нюдэтэй, ямаршье бэрхэшээлһээ тунхарихаар бэшэ, бэеын хатуужалтай байһанайхи, хилын харуулда тон таарамжатай байһан: хэн тэдээнһээ һайнаар морёор гүйлгэхэб, номоор харбахаб, тэдэ түрэхын бэлэдхэлтэй сэрэгшэд, хазаар моритон гээшэл. Хамба лама Хэтэрхеев буряад хүбүүдтээ һаналаа табижа, хаанай зарлигаар холын газараар, хайшаашье гарахаяа байһан эндэхи сэрэгшэдээ адислажа, үреэлжэ табигша һэн. Сэлэнгын комендант, генерал-майор Якобитай хамба лама уулзажа, зорюута хилэ сахиха сэрэгшэдэй нэгэдэл бии болгохо тухай хэлсэһэн. Тиигэжэ хилын харуулай сэрэг анхан бии болгогдоод, Сэлэнгын 16 эсэгэнэрэй отогууд 2400 хүниие мори хара, зэбсэгтэйнь, тэдэнээ хаража, зонхилжо ябаха һунгамал дарганартайгаарнь дамжуулаа һэн. Мүн 142 тусхайта ламанар тэдэ полкнуудтай хамжан ябалсаха болоо. 600 сэрэгшэтэй 4 полкнууд эмхидхэгдээд, эндэһээ зүүлжээ, Шиилхэ Энгидэйн уулзуур хүрэтэр хилэ сахиха болобо. Тиин Содномпил Хэтэрхеевэй холын бодолоор бии болгогдоһон Сэлэнгын хасагуудай полкнууд 1917 оной хубисхал хүрэтэр гүрэн түрэдэ үнэн сэхээр алба хэжэ ябаһаниинь бэе, сэдьхэлынь заһажа, Хэтэрхеев хамбын зууршалгаар хажуудань ябалсаһан лама багшанарай аша туһаһаа дулдыдаашье гэбэл алдуугүй.

     1782 оной тоололгоор Бандида Хамба Ламаар Хэтэрхеевэй һууһан сагта ламанарай тоо хэды дахин олон болоһон, шэнэ дасангууд баригдаһан байгаа. Илангаяа хилэһээ холуур, Галуута нуурай захаар амгалан түбхинэһэн Тамчын дасан һалбаран хүгжэһэн. Хамба лама ламанарай тооень ганса олошоруулаад байха бэшэ, мүн тэдэнэйнгээ эрдэм бэлигэйнь хүгжэлтэ, шанарые дээшэлүүлхын тула ходол оролдожо байһан. Монгол, Түбэд оронуудһаа “Ганжуур”, “Данжуурай” дүүрэн ботинуудые, ондоошье судар номуудые тамуужан дабуулан асаржа байгаагүйдэ аргагүй һэн. Тамчын дасанда цанид шойрын һургуули нээгдэжэ, буряадай бүхы аймагуудһаа лама хубарагууд ерэжэ, эрдэмээ дээшэлүүлжэ байһан. Сүүгэл дасанда мүн чойрын һургуули хүдэлжэ эхилһээр, холо ойгуур суурхаа. Тэрэ һургуули эмхидхэһэн Дандарай шэрээтэ анхан сагта Хэтэрхеев хамбын шаби байһан, тиимэһээ Сүүгэл дасанай чойрын һургуулиин һураг сууда Содномпил Хэтэрхеев багшынь хуби байнгүй яахаб. 

     Тииһээр байтар,  Ахалдайн шэрээтээр һууһан Тамчын дасан хүсэндөө орон, өөрынгөө дасаниие түб дасан болгохо һэдэлгэ хэжэ эхилээ. Сэлэнгын зүүн эрьеын: атаган, хатагин, сартуул, 1-дэхи табангууд, булагадай 6 эсэгын отогуудта хабаатай табан дасангууд Содномпил Хэтэрхеевэй мэдэлһээ гаража, Тамчын дасанай приходто орожо, будын шажантанай хоёр түб бии болошоо. Нэгэтэ Хамба лама Хэтэрхеевтэ Заяа багшань зүн бэлигээрнь үзэгдөөд, Сонгоол дасанда байһан Хамбынгаа хүрээ Галуута нуурай дасан руу зөөлгэхэ саг ерээ гэжэ хэлэһэн мэтэ болоо. Буряад дайдын тэгэндүүр түб дасан байбал, зондошье туһатай ба шажанай хойто зүг руу дабхихадань урагшатай байһыень Хэтэрхеев хамба ойлгожо, захиралайнгаа зарим зүйлнүүдые Тамчын дасан руу Жимбэ Ахалдаевта ябуулжа захалаа һэн. Зүгөөр тус ябуулгань Сонгоол дасанай хэдэн ламанарта зохисогүйгөөр һанагдан, Ахалдаевай хамбын шэрээдэ дүтэлһэн ушараар дураа гутаһан зон бии болоо. 

     Энэ арсалдаата хэрэг тэмсээ хёморооной һүжэрөөдүйдэ шиидхэхын тулада губерниин засаг зургаан Хэтэрхеев Ахалдаев хоёрые Эрхүү хото руу дуудаба. Сонгоолнууд Содномпил Хэтэрхеевые бүхы буряад будын шажантанай Хамба ламаар һунгахыень ябуулга хэбэ. Харин Галуута нуурай дасанай түлөөлэгшэд Жимбэ Ахалдаевтаа Бандида Хамбын зэргэ олгуулжа шадаба. Засаг лама Галсан Гомбоевой дансада Үдын провинциальна канцеляриин тогтоолнуудай хуулбаринууд байһан. Тэндэнь: “Хоёр талынхидта аб адли тамгатай саарһан үгтэжэ, хэниинь түрүүн Сэлэнгын конторо ерэжэ дамжуулнаб, тэрэнь баталагдаа гэжэ тоологдохо” гэжэ зарлиглаһан гэхэ. Тиин зүүн эрьеын табан дасангууд Жимбэ Ахалдайн гар доро орожо, Сонгоол обогтоной табан дасангууд Содномпил Хэтэрхэйн мэдэлэй болон үлэһэн түүхэтэй.

     Бэлиг, зоригоор түгэлдэр, өөрын онсо хараатай II-дугаар Бандида Хамба Лама Содномпил Хэтэрхеевэй угсаата зонойнгоо байдал дээшэнь дэбжүүлхэеэ оролдожо, буряад дайдаараа бурхан багшын гэгээн суртаал наһан соогоо дэлгэрүүлжэ ябаһан аша габьяань хэзээдэ дурсагдан үлэхэл.