Байгал шадарай дайдаар будын шажанай дэлгэрһэн сагһаа хойшо буряад арадай түүхэдэ тон хүндэтэй лама багшанарай нэгэн – Зүүн-Сибириин ламын шажантанай I Бандида Хамба Лама гэжэ анха түрүүн нэршэһэн Дамба-Даржаа Заягийн мүн байһаниинь арсашагүй. Тэрэниие ара хангай Буряад ороной алишье буланда ажаһуужа байһан буряад зон Заяа Хамбамнай гээд, сэдьхэлдээ абан нэрлэдэг. Буряад орондо түрүүшын дасан байгуулжа, ламын шажаниие хаанта засагай зүгһөө баталуулжа шадаһаниинь тэрэнэй эрдэмэй ба хүн шанарай гайхамшаг илалта гэжэ онсолхоор.
Заяа Хамбын намтарһаа удхалан хэлэбэл: тэрэнэй эсэгэ сонгоол абагад отогой ноён Заяа Сахулагийн гэгшэ гурбан эрдэнидэ шүтэдэг, үзэг бэшэгтэй, бурханай номуудые уншадаг байһан, харин Дэжэд эжынь гэр тойрондоо тухашарбашье, буянша, һүзэгтэй, ядарһан зондо туһалха дэлгэр сэдьхэлтэй эхэнэр һэн. Тэдэнэр XVII зуунжэлэй адагаар, 1694 ондо, Монголой Хүлэ-Сара хушуунһаа гаража, хэдэн ондоо отогуудаар хамжан, Сүхэ ба Сэлэнгэ мүрэнүүдэй эрье тохойгоор оршоһон нютагууд руу нүүжэ ерэһэн. 1702 ондо, 12 рабжунай уһан морин жэлдэ Заяатанай гэр бүлын аадар бороо, сахилгаатай, Очирвани бурханай буудалтай Отсон-хаан уулын хойто талын Нарин-Хүнды гэжэ газарта зөөжэ ерээд байтар, хүбүүн үри түрөө гэхэ. Тэрэ хүбүүниинь нялха нарайһаа онсо шэнжэ харуулан, хүхюун дорюун ургажа, һая жэлтэй болоһон аад, ухаагаараа долоотой үхибүүнтэй тэнсэмээр байһан гэхэ. Тэрэ хүбүүхэнэй багадаа Тодо гэжэ нэрэтэй ябаһаниинь, тодо һонор ухаагынь тэмдэглэһэн ушар байжа болоо. Хүбүүн бүри багаһаа гэртэхиндээ “би Түбэд ябахам” гэжэ ходол дабтан хэлэжэ байгаа. 11 наһатай болоод байтараа, одоол ябахам гэхэдэнь, гэртэхиниинь “тэрэ газар руу ошоод юу хэхэбши” гэжэ, хайшаншье табихагүй янза үзүүлбэ. Тиихэдэнь хүбүүн эдеэлхэ, умдалхаяа таһа арсаад, гэрһээ хулжан гарахын үйлэ үзүүлбэ. Эхэ эсэгэнь ядахадаа, табиха болобо.
Тиин Дамба-Даржаань сугтаа хонидоо адуулдаг байһан 13 наһатай Баатар Бахлай гэжэ хоёр нүхэдөө дахуулаад, Богдын хүрээ тээшэ сэхэ зорин ябашоо. Тэрэ гаража ошолгонь юрын хүдөө талын хүбүүхэнэй агууехэ замайнь эхин бэлэй. Тиихэ сагта хилэ үшөө табигдаадүй байжа, хүбүүдэй Богдын хүрээндэ хубарагта орохоёо ошоходонь, тэндэ Ара Монголой 80-аад хүбүүд һуралсажа байһан гэхэ. Дамба-Даржаа Ехэ хүрээндэ Лобсан Түбдэн Жэгмэд багшатай боложо, шажанай хурал ном ябуулхын ёһо гурим шудалаа. Байтараа тэрээ рүүнь аймшагтай тахал дэлгэржэ, зон амитанда гасалантай саг болоо гэхэ. Богдо-гэгээн лама хубарагуудаа дуудаад, иигэжэ абаралдаба: “ Баруун тээхи дасанда хойто зүгһөө ерэһэн бага наһатай хубараг байна. Тэрэниие мүнөөдэртэнь таһа сохёод, гэдэргээ бусахаар бэшээр үлдэгты!” гэжэ. Гурбан нүхэд һайса наншуулаад, дасанһаа гаража ошохо баатай болоо. Хүбүүдэй ябан сасуунь, гэнтэ тэнгэри баруун-хойноһоо үһээрхээд, хаб хара үүлэд хурмахан зуура суглараад, мүндэртэй, дуутай айхабтар хүсэтэй аадар нижаганаса орожо эхилээ. Гэнтэ ойгуурхи ёсхогор шулуун багана руу аянга буугаад, тэрэниие хаха-бута сохибо. Аадарай үнгэрхэлээр хүн зон “ямар шалтагаанһаа иимэ юумэн болобо гээшэб гэжэ Богдо-гэгээнһээ асууба ха. “Тэрэ хойноһоо ерэһэн хубараг Чойжол сахюусанай хубилгаан байна, тиигээд эндэ һураха һанаатай байһан хадаа, тэрэниие үлдэһэндэмни сухалдаад, намайе хэһээхэ гэбэ” гэжэ тэрэ харюусаа гэхэ.
Тэдэ гурбан хубарагууд гэдэргээ сухарингүй, үшөө саашаа, Түбэд орон руу дабшаба. Амдо аймаг хүрөөд, тэдэ гурбанай харгынь асатажа, Баатарынь (Баатарай шанзадба) Сэцэн-хаанай аймагай нэгэ хиидтэ үлэжэ, зурхайн эрдэм шудалха болобо, Бахлайнь (Дахуулайн рабжамба) Амдогой дасанай чойрын һургуулида оробо. Харин Дамба-Даржаань сэхэ Һаса тээшэ зорижо, “Балдан-Брэйбун” гэжэ шажанай томо бүридэлэй Гоман дасанай цанид чойрын һургуулида ехэнхи сагаа үнгэргөө, мүн Радод дасандашье ном шудалаа. Сүлөөтэй сагтаа Дамба-Даржаа Түбэдэй нангин газарнуудаар ябажа мүргэдэг байһан. Заяагийн 18 жэлэй хугасаада Һасада һуралсаһанай удаа, хэдэн мянган ламанарай дунда 10 эрдэм гүйсэд шудалһанай шалгалта – хатуу гэгшын дамжаа дабажа, габжын зиндаада хүртэһэн. Өөрөө Эрдэни Банчен Богдо гэлүгба шажанай обоодой малгай тэрээндэ үршөөжэ, нютагаа бусахадаа, будын суртаал дэлгэрүүлжэ ябахыень захяа. Харин VII Далай лама Агваан Лубсан Галсан Жамса гэлэнэй һахилда хүртээгээд, Номуун хаанай зэргэ олгожо, “Хамба-бандида” нэрыень саарһан дээрэ тамгалан баталба. Мүн нютагаа бусаха болоходонь, алтан бадма сэсэг бэлэглээд, “энэ сэсэгэй байһан газарта эрдэмтэй ламанар үеын үедэ таһархагүй” гэжэ үреэл табиһан.
1732 ондо, монгол литээр уһан хулгана жэлдэ, Дамба-Даржаа Баатар Бахлай хоёртоёо хамта болоод, нютаг руугаа бусаһан. Баатарынь тарнишан (тантрист), харин Бахлайнь зурхайшан болон мэргэжээ. Тэрэ хоёрынь нэгэн дуугаар хэлэхэдээ: “Бидэ элитэ ехэ нүхэрэйнгээ хажуудань юуншье бэшэбди” – гэжэ онсолдог һэн. Дамба-Даржаа габжа монгол литээр уһан тахяа жэлдэ Отсон-хаан уулын хормойдо эшэгы дуган табиһанай удаа монгол, түбэд, буряад ламанарые суглуулжа, түрүүшын хуралнуудые хуража эхилээ һэн. Тиин лама шажанай гуримаар сугларһан ламанар дундаа цанид чойроор дагсал хаялсажа, Дамба-Даржаа лама илажа гараа. Суутай лама Агваан-Пүнсэг ба бусад хадаг мандала барижа, “Ном уун багша Та мүн” гэһэн хүндын тэмдэг үзүүлһэн. Тииһээр тэрэ эшэгы дуган руу ойро тойроной амитан зон олоороо субажа, Заяа багша өөрөө тэдэ жиндагуудтаа бурхан багшын суртаалай гол удхые ойлгуулхаяа оролдон, арад зоной дунда гэгээрэлэй элшэ сасаруулан, будын шажанай улам дэлгэрхын эшэ үндэһэ тарижа ябаа. Сонгоол дасанай гурим Түбэдэй Балдан Брэйбун дасанай гуримтай адляар байгуулагдан, саг сагай хуралнуудынь, уншалга ёһололнуудынь түбэд янзаар бүтээгдэдэг болоо һэн. Заяа багша дасанда хабаатай шанга дүрим тогтоожо, һамгатай зон лама хубараг болохогүй гэжэ тогтооһон. Жиндагай олошорхо бүри бүгэдыень багтаахаар дасантай болохо тушаа Заяа багша һанаата болон, энэ асуудалаар Манжушри бурханда хандажа, бүтээлдэ һууба. Эндэһээ уламжалан бодоходо, Заяа хамбын байһан газарнууд, табиһан дасангуудынь Очирвани, Манжушри, Арьяабала бурхадтай таһаршагүй холбоотой байһаниинь элирнэ. Тэрэ бүри Түбэдтэ байхадаа ёгоозори түрэлтэ Заяа багша урда түрэлнүүдээ мэдэхэеэ хүсэжэ, энэ асуудалаар Далай лама Банчен Богдо хоёрто нэгэтэ хандаһан. Тэдэнь Гомбо Чойжон сахюусанһаа тодорхой харюу аба гэжэ заажа үгэһэн. Тус сахюусанда хандалгатай бүтээлдэ һуухадань, урда наһанайнь хамаг түрэлнүүд уһанай урдаһандал долгилон ерэжэ харагдаа: түрүүшын 5 түрэлдөө Энэдхэгэй гэгээн гүн ухаата Намтэн Ванбо, махсиддхи Лизава Сэнгэ, гэлэн Балсанбо, хайрын сэдьхэлтэ мэргэн багша Канчен Шираб, эрэлхэг сэсэн Гунга Одчен гээд байба; саашанхи 5 түрэлынь Түбэдтэ уран бэлигтэ Ванзад Дүвчен Дхарма, бодисада Шонну Ниод, дэлгэр буянта Шадби Дорже, зүн бэлигтэ мэдэлшэ Лодой Чогдан, мүн Хайдаб Нима байба. Һүүлшынь Хайдаб Нима гээшэнь түбэдөөр Дамба Даржаа гээд оршуулагдана. Энэ түрэлһөө хойшо I-дүгээр Бандида Хамба Лама Дамба-Даржаа Заягийн түрэл дамжаба. 2-хи түрэлдөө – Лизава Сэнгэ байхадаа, эхэ зургаан зүйл хаман амитанай туһада уналай сэмүүн сагта Замбутибэй ара хойто газарта түрэлөө оложо, Бурхан багшын Ном дэлгэрүүлхэб” гэжэ Будда бурханда тангариглаһан байгаа. Тиин Заяа Хамбын хойно, 12-дугаар түрэлынь Этигэлэй Хамбада дамжан ерээ гээшэл.
Сэлэнгын воеводын түлөөлгөөр дасанай барилгын хэрэг дээшээ дамжуулагдаад, 1733-1735 онуудаар хатан хаан Анна Иоанновнагай зарлигаар дээдын зүбшөөл абтажа, модон дуганай барилга эхилээ һэн. Эргэ Бүргэһээ дасан зөөлгэгдэхэ баатай боложо, Сүхэ мүрэнэй баруун бэеын Хилганта нютагта баригдаха болобо. 1759 ондо дасанай һуури табигдажа, 1766 ондо, монгол литээр гал нохой жэлдэ, барилга түгэсэжэ, зургаадугаар һарын 15-най дүйсэн үдэр Хилгантын дасан рамнайлагдажа, “Балдан Брэйбун” һахилай нэрэтэй боложо сонгоол обогой 11 отог зон олон үдэрэй туршада найрлаһан. Анхан Далай лама Дамба-Даржаа габжада “4 түби тойруулһан Сүмбэр агууладал табан оройтой Самьел дасан” мэтээр дасан барюулбал һайн байха гэжэ һанамжалан, түбэд дасанай түһөө бэлэглээ гэдэг. 1772 ондо П.С.Паллас гэгшын тэмдэглэһээр: “Галуута нуурай дасан харахадам, Гол дуганиинь Балдан Брэйбун Сонгоол дасанай бага дугануудай хэмжүүртэй байна...” гэгдээ. Саашадаа Сонгоол дасан Буряадай будын шажантанай дэгжэхэ гуламта, хаа-хаанахи аймагай хубарагуудые эрдэм номоор дээшэлүүлхэ һургуулинь боложо байһан. Ламанар ба жиндагууд дасанай шэрээтээр Дамба-Даржаа Заяагийн гэгшые һуулгахыень, дээшэнь гуйлта-хандалга ябуулһаниинь, тэрэ хэрэгынь бүтэхэ тээшээ шиидхэгдээ. Лама хубарагуудай тоо 150 хүрэхэдэнь, 150 комплеэд (комплект) лама баталагдаһан. Заяа шэрээтэ шажанай хэрэгтэ үнэнтөөр сэдьхэлээ табин, эмхидхэлэй ехэ ажал ябуулжа байһан. Тэрэ өөрынгөө дасанай лама хубарагуудай эрдэм дээшэлүүлхын тула Түбэдэй, Монголой дасангуудһаа ехэнүүд ламанарые залажа, ном заалгадаг, мүн томо хуралнуудта тэдэ үндэр зиндаатай багшанарые байлгажа, зондоо адис табюулдаг байһан.
1741 ондо Елизавета Петровна хатан хаанай зүгһөө “нүүдэлшэ отогуудай дунда ламын шажан дэлгэрүүлхэ” зүбшөөл хайра буугаа һэн. Тиин 1764 ондо Ород гүрэнэй хаанта засагай шиидхэбэреэр Бандида Хамба Ламанарай дээдын байгууламжа (институд) бии болгогдоод, Сэлэнгын ноёд һайдай гуйлтаар Дамба-Даржаа Заяагийн гэгшэ бүхы Сэлэнгын дасангуудай Бандида Хамбаар томилогдоо. Хилын хүтэлхы зургаанай 1764 оной июниин 24-нэй №610 тогтоолоор “Ганжуурай” 108 ботиин удхые сээжээр мэдэхэ Заяаев лама Бандида Хамбаар баталагдаба” гэгдээ. Мүн Сүхын захиргаанай 1764 оной январиин 10-най №22 тогтоолоор “Дамба-Даржаа Заяев Забайкалиин будын шажантанай шэрээтэ ламанарай дунда Ахалагша ламаар томилогдобо” гэгдээ һэн. Хамба Лама Заяагийн энэ тушаалда байха сагтаа буряад зоной ажабайдалай, олониитын хэрэгтэ эдэбхи үүсхэлтэй, урагшатайгаар хүдэлжэ, хамагай магтаалда хүртэһэн. 1767 ондо Ород гүрэнэй шэнэ хуулиинуудые согсолхо эрхэтэй түлөөлэгшэдэй суглаанда Сэлэнгын буряадай бүлэгэй тоодо “Санкт-Петербург ошолдоһон. 1768-1769 онуудые Петербург хотодо үнгэргэжэ, II Екатерина хатан хааниие бараалхаха үедөө, өөрынгөө Монгол, Балба (Непал), Хитад, Түбэд оронуудаар аяншалһан тухай хөөрэжэ, ехэтэ һонирхуулһан. Екатерина хатан хаан энэ ябаһан тухайгаа бэшэхыень баадхан дурадхажа, Заяа багша буряадай түрүүшын географиин тэмдэглэл болоһон зохёолоо 1768 ондо бэшэжэ сууда гараһан. 1900 ондо “Цонгоол обог-ун лама Бандида Хамба Зая-ин Түбэд газарта ябагсан-у домог” (“Описание путешествия в Тибет”) гэһэн зохёолыень хожомоо мэдээжэ зүүн зүг шэнжэлэгшэ эрдэмтэн А.М.Позднеев эрдэм шэнжэлгын бүтээлнүүдэй тоодо оруулжа, монгол ба буряад уран зохёолой өөрсэ хүшөө гэжэ нэрлээ. Хатан хаанда айлшалалга тухай Вагиндра гэжэ дараа бэшэгшэ иигэжэ тэмдэглээ: “ 1768 ондо, шорой тахяа жэлэй нэгэдүгэр һарын шэнын 11-дэ Оросын ниислэл Петербург хото хүрэжэ ерээбди. Тэндэ байһан бүхы сагтаа хоёр дахин агууехэ хатан хаантай бараалхажа, тэрэнэй һонорто эхэ зургаан хамаг амитанда амар жаргалан түхээдэг Суртаалай һайн һайхан талануудыень магтан дуулгаа. Тиин буряад зоной шажанай ба хара зоной байдалые 22 зүйлдэ хубаажа, хатан хаанда гуйлтатайгаар хандаба. Тэрэ гуйлтынь ехэнхи хуби зүбшөөрэгдэбэ. Хатан хаан Заяа багшада талархалаа үзүүлэн, эрдэниин шулуун шэмэгтэй сээжын тэмдэг-медаль барюулаа”. Хатан хаан: “Таниие Танай хэһэн хэрэгүүдэй түлөө юугээр шагналтайб?” – гэжэ асууба. Заяа хамба урда наһанайнгаа бүхы түрэлнүүдые мэдэхэ байжа, Энэдхэгтэ Бандида байһанаа һанажа, энэ хэргэм олгохыень гуйхадань, хатан хаан дээдын хайраар зүбшөөжэ, I-дүгээр Бандида Хамба Ламын хэргэм олгоһониинь тэрэ. Тиигэжэ Заяа хамбын холые хараха сэсэн мэргэн бодолтой, уран хурса үгэтэй, хэнтэйшье аргаа оложо харилсаха бэлигтэй байһанайхи, буряадай будын шажан, үнэн алдартанай удаа хоёрдохи шажан гэжэ баталагдаһан байна. Хамба лама Екатерина хатан хаанһаа дасан дугануудые дураараа бариха арга боломжо эрижэ, зүбшөөл абаһан. Мүн бүхы ламанараа толгойлхо 5 захирал ламанарые баталгаба. Тэдэнэр ноёдоор адли эрхэ абажа, алба татабариһаа сүлөөлэгдэһэн. Саашадаа будын шажанай бүлгэмүүд Хори, Агаар, хамнигадта, Алайр, Баргажан ба ондоошье аймаг нютагуудаар дэлгэржэ, хамта дээрээ 34 дасангууд баригдаа. Заяа хамба анхан Түбэдтэ агууехэ багшанарай үршөөһэн захяае бүрин түгэс дүүргэжэ ябаа. Анхан Тамчын дасанай баригдаха үеэр Жимбэ Ахалдайн уряалаар Тамчын дасанай һуури бэдэржэ байхадаа, суг ябалсаһан шанзадба Баатарай асууба: “Юундэ бидэ эдэнэй ударидахын тула Ном хайрлаха болоо юмбибди?” гэжэ. Хамба лама тиихэдэнь: “ Бидэ гурбан гансал сонгоол отогойнгоо түлөө бэшэ, харин хамаг буряад зоной тулада Түбэд, Монголоор ябаабди. Тиимэһээ шажанай хүтэлбэри хаана хэрэгтэй болоноб, бидэ тиишэ ошоод лэ, шажанай хэрэг шиидхэлсэхэ ёһотойбди” – гэжэ харюусаа гэхэ. 1774 оной тоосоогоор Байгал шадарай нютагуудта 10 томо ба 6 бага дасангууд бии болонхой, 617 ламанар тоологдожо байгаа. Эдээн сооһоо тон ехэ дасан гэбэл Сонгоол дасан байжа, “Сонгоол дасанда 300 ламанар, харин Галуута нуурай дасанда ноён Зорджи отогой 80 ламанар байна” гэгдэһэн.
1777 ондо Бандида Хамба Лама даяан бүтээлдэ һуужа байһаар, нирваанда болобо. Тиин олон жэлнүүдэй үнгэрһэнэй удаа Бурхан багшын суртаалай гүн удхые ойлгуулжа туһалхаар сагай буухада, XII Бандида Хамба Лама Даша-Доржо Этигэловэй дүрөөр дахин эрьежэ морилоо һэн. Заяа Хамбын анхан ябаха болоходо, Хилгантын дасанай ламанар гэдэргээ бусажа ерэхыень ехэтэ гуйһан байгаа. Тиин эндэхи арадай Шэгэмүниин һургаалые сэдьхэлдээ дүтөөр абажа байхадань, Заяа Хамба бурхан болохо Замые заажа үгэхын туһада буряад зондоо дахинаа бусаба ха юм.
Заяа Хамбын намтарһаа удхалан хэлэбэл: тэрэнэй эсэгэ сонгоол абагад отогой ноён Заяа Сахулагийн гэгшэ гурбан эрдэнидэ шүтэдэг, үзэг бэшэгтэй, бурханай номуудые уншадаг байһан, харин Дэжэд эжынь гэр тойрондоо тухашарбашье, буянша, һүзэгтэй, ядарһан зондо туһалха дэлгэр сэдьхэлтэй эхэнэр һэн. Тэдэнэр XVII зуунжэлэй адагаар, 1694 ондо, Монголой Хүлэ-Сара хушуунһаа гаража, хэдэн ондоо отогуудаар хамжан, Сүхэ ба Сэлэнгэ мүрэнүүдэй эрье тохойгоор оршоһон нютагууд руу нүүжэ ерэһэн. 1702 ондо, 12 рабжунай уһан морин жэлдэ Заяатанай гэр бүлын аадар бороо, сахилгаатай, Очирвани бурханай буудалтай Отсон-хаан уулын хойто талын Нарин-Хүнды гэжэ газарта зөөжэ ерээд байтар, хүбүүн үри түрөө гэхэ. Тэрэ хүбүүниинь нялха нарайһаа онсо шэнжэ харуулан, хүхюун дорюун ургажа, һая жэлтэй болоһон аад, ухаагаараа долоотой үхибүүнтэй тэнсэмээр байһан гэхэ. Тэрэ хүбүүхэнэй багадаа Тодо гэжэ нэрэтэй ябаһаниинь, тодо һонор ухаагынь тэмдэглэһэн ушар байжа болоо. Хүбүүн бүри багаһаа гэртэхиндээ “би Түбэд ябахам” гэжэ ходол дабтан хэлэжэ байгаа. 11 наһатай болоод байтараа, одоол ябахам гэхэдэнь, гэртэхиниинь “тэрэ газар руу ошоод юу хэхэбши” гэжэ, хайшаншье табихагүй янза үзүүлбэ. Тиихэдэнь хүбүүн эдеэлхэ, умдалхаяа таһа арсаад, гэрһээ хулжан гарахын үйлэ үзүүлбэ. Эхэ эсэгэнь ядахадаа, табиха болобо.
Тиин Дамба-Даржаань сугтаа хонидоо адуулдаг байһан 13 наһатай Баатар Бахлай гэжэ хоёр нүхэдөө дахуулаад, Богдын хүрээ тээшэ сэхэ зорин ябашоо. Тэрэ гаража ошолгонь юрын хүдөө талын хүбүүхэнэй агууехэ замайнь эхин бэлэй. Тиихэ сагта хилэ үшөө табигдаадүй байжа, хүбүүдэй Богдын хүрээндэ хубарагта орохоёо ошоходонь, тэндэ Ара Монголой 80-аад хүбүүд һуралсажа байһан гэхэ. Дамба-Даржаа Ехэ хүрээндэ Лобсан Түбдэн Жэгмэд багшатай боложо, шажанай хурал ном ябуулхын ёһо гурим шудалаа. Байтараа тэрээ рүүнь аймшагтай тахал дэлгэржэ, зон амитанда гасалантай саг болоо гэхэ. Богдо-гэгээн лама хубарагуудаа дуудаад, иигэжэ абаралдаба: “ Баруун тээхи дасанда хойто зүгһөө ерэһэн бага наһатай хубараг байна. Тэрэниие мүнөөдэртэнь таһа сохёод, гэдэргээ бусахаар бэшээр үлдэгты!” гэжэ. Гурбан нүхэд һайса наншуулаад, дасанһаа гаража ошохо баатай болоо. Хүбүүдэй ябан сасуунь, гэнтэ тэнгэри баруун-хойноһоо үһээрхээд, хаб хара үүлэд хурмахан зуура суглараад, мүндэртэй, дуутай айхабтар хүсэтэй аадар нижаганаса орожо эхилээ. Гэнтэ ойгуурхи ёсхогор шулуун багана руу аянга буугаад, тэрэниие хаха-бута сохибо. Аадарай үнгэрхэлээр хүн зон “ямар шалтагаанһаа иимэ юумэн болобо гээшэб гэжэ Богдо-гэгээнһээ асууба ха. “Тэрэ хойноһоо ерэһэн хубараг Чойжол сахюусанай хубилгаан байна, тиигээд эндэ һураха һанаатай байһан хадаа, тэрэниие үлдэһэндэмни сухалдаад, намайе хэһээхэ гэбэ” гэжэ тэрэ харюусаа гэхэ.
Тэдэ гурбан хубарагууд гэдэргээ сухарингүй, үшөө саашаа, Түбэд орон руу дабшаба. Амдо аймаг хүрөөд, тэдэ гурбанай харгынь асатажа, Баатарынь (Баатарай шанзадба) Сэцэн-хаанай аймагай нэгэ хиидтэ үлэжэ, зурхайн эрдэм шудалха болобо, Бахлайнь (Дахуулайн рабжамба) Амдогой дасанай чойрын һургуулида оробо. Харин Дамба-Даржаань сэхэ Һаса тээшэ зорижо, “Балдан-Брэйбун” гэжэ шажанай томо бүридэлэй Гоман дасанай цанид чойрын һургуулида ехэнхи сагаа үнгэргөө, мүн Радод дасандашье ном шудалаа. Сүлөөтэй сагтаа Дамба-Даржаа Түбэдэй нангин газарнуудаар ябажа мүргэдэг байһан. Заяагийн 18 жэлэй хугасаада Һасада һуралсаһанай удаа, хэдэн мянган ламанарай дунда 10 эрдэм гүйсэд шудалһанай шалгалта – хатуу гэгшын дамжаа дабажа, габжын зиндаада хүртэһэн. Өөрөө Эрдэни Банчен Богдо гэлүгба шажанай обоодой малгай тэрээндэ үршөөжэ, нютагаа бусахадаа, будын суртаал дэлгэрүүлжэ ябахыень захяа. Харин VII Далай лама Агваан Лубсан Галсан Жамса гэлэнэй һахилда хүртээгээд, Номуун хаанай зэргэ олгожо, “Хамба-бандида” нэрыень саарһан дээрэ тамгалан баталба. Мүн нютагаа бусаха болоходонь, алтан бадма сэсэг бэлэглээд, “энэ сэсэгэй байһан газарта эрдэмтэй ламанар үеын үедэ таһархагүй” гэжэ үреэл табиһан.
1732 ондо, монгол литээр уһан хулгана жэлдэ, Дамба-Даржаа Баатар Бахлай хоёртоёо хамта болоод, нютаг руугаа бусаһан. Баатарынь тарнишан (тантрист), харин Бахлайнь зурхайшан болон мэргэжээ. Тэрэ хоёрынь нэгэн дуугаар хэлэхэдээ: “Бидэ элитэ ехэ нүхэрэйнгээ хажуудань юуншье бэшэбди” – гэжэ онсолдог һэн. Дамба-Даржаа габжа монгол литээр уһан тахяа жэлдэ Отсон-хаан уулын хормойдо эшэгы дуган табиһанай удаа монгол, түбэд, буряад ламанарые суглуулжа, түрүүшын хуралнуудые хуража эхилээ һэн. Тиин лама шажанай гуримаар сугларһан ламанар дундаа цанид чойроор дагсал хаялсажа, Дамба-Даржаа лама илажа гараа. Суутай лама Агваан-Пүнсэг ба бусад хадаг мандала барижа, “Ном уун багша Та мүн” гэһэн хүндын тэмдэг үзүүлһэн. Тииһээр тэрэ эшэгы дуган руу ойро тойроной амитан зон олоороо субажа, Заяа багша өөрөө тэдэ жиндагуудтаа бурхан багшын суртаалай гол удхые ойлгуулхаяа оролдон, арад зоной дунда гэгээрэлэй элшэ сасаруулан, будын шажанай улам дэлгэрхын эшэ үндэһэ тарижа ябаа. Сонгоол дасанай гурим Түбэдэй Балдан Брэйбун дасанай гуримтай адляар байгуулагдан, саг сагай хуралнуудынь, уншалга ёһололнуудынь түбэд янзаар бүтээгдэдэг болоо һэн. Заяа багша дасанда хабаатай шанга дүрим тогтоожо, һамгатай зон лама хубараг болохогүй гэжэ тогтооһон. Жиндагай олошорхо бүри бүгэдыень багтаахаар дасантай болохо тушаа Заяа багша һанаата болон, энэ асуудалаар Манжушри бурханда хандажа, бүтээлдэ һууба. Эндэһээ уламжалан бодоходо, Заяа хамбын байһан газарнууд, табиһан дасангуудынь Очирвани, Манжушри, Арьяабала бурхадтай таһаршагүй холбоотой байһаниинь элирнэ. Тэрэ бүри Түбэдтэ байхадаа ёгоозори түрэлтэ Заяа багша урда түрэлнүүдээ мэдэхэеэ хүсэжэ, энэ асуудалаар Далай лама Банчен Богдо хоёрто нэгэтэ хандаһан. Тэдэнь Гомбо Чойжон сахюусанһаа тодорхой харюу аба гэжэ заажа үгэһэн. Тус сахюусанда хандалгатай бүтээлдэ һуухадань, урда наһанайнь хамаг түрэлнүүд уһанай урдаһандал долгилон ерэжэ харагдаа: түрүүшын 5 түрэлдөө Энэдхэгэй гэгээн гүн ухаата Намтэн Ванбо, махсиддхи Лизава Сэнгэ, гэлэн Балсанбо, хайрын сэдьхэлтэ мэргэн багша Канчен Шираб, эрэлхэг сэсэн Гунга Одчен гээд байба; саашанхи 5 түрэлынь Түбэдтэ уран бэлигтэ Ванзад Дүвчен Дхарма, бодисада Шонну Ниод, дэлгэр буянта Шадби Дорже, зүн бэлигтэ мэдэлшэ Лодой Чогдан, мүн Хайдаб Нима байба. Һүүлшынь Хайдаб Нима гээшэнь түбэдөөр Дамба Даржаа гээд оршуулагдана. Энэ түрэлһөө хойшо I-дүгээр Бандида Хамба Лама Дамба-Даржаа Заягийн түрэл дамжаба. 2-хи түрэлдөө – Лизава Сэнгэ байхадаа, эхэ зургаан зүйл хаман амитанай туһада уналай сэмүүн сагта Замбутибэй ара хойто газарта түрэлөө оложо, Бурхан багшын Ном дэлгэрүүлхэб” гэжэ Будда бурханда тангариглаһан байгаа. Тиин Заяа Хамбын хойно, 12-дугаар түрэлынь Этигэлэй Хамбада дамжан ерээ гээшэл.
Сэлэнгын воеводын түлөөлгөөр дасанай барилгын хэрэг дээшээ дамжуулагдаад, 1733-1735 онуудаар хатан хаан Анна Иоанновнагай зарлигаар дээдын зүбшөөл абтажа, модон дуганай барилга эхилээ һэн. Эргэ Бүргэһээ дасан зөөлгэгдэхэ баатай боложо, Сүхэ мүрэнэй баруун бэеын Хилганта нютагта баригдаха болобо. 1759 ондо дасанай һуури табигдажа, 1766 ондо, монгол литээр гал нохой жэлдэ, барилга түгэсэжэ, зургаадугаар һарын 15-най дүйсэн үдэр Хилгантын дасан рамнайлагдажа, “Балдан Брэйбун” һахилай нэрэтэй боложо сонгоол обогой 11 отог зон олон үдэрэй туршада найрлаһан. Анхан Далай лама Дамба-Даржаа габжада “4 түби тойруулһан Сүмбэр агууладал табан оройтой Самьел дасан” мэтээр дасан барюулбал һайн байха гэжэ һанамжалан, түбэд дасанай түһөө бэлэглээ гэдэг. 1772 ондо П.С.Паллас гэгшын тэмдэглэһээр: “Галуута нуурай дасан харахадам, Гол дуганиинь Балдан Брэйбун Сонгоол дасанай бага дугануудай хэмжүүртэй байна...” гэгдээ. Саашадаа Сонгоол дасан Буряадай будын шажантанай дэгжэхэ гуламта, хаа-хаанахи аймагай хубарагуудые эрдэм номоор дээшэлүүлхэ һургуулинь боложо байһан. Ламанар ба жиндагууд дасанай шэрээтээр Дамба-Даржаа Заяагийн гэгшые һуулгахыень, дээшэнь гуйлта-хандалга ябуулһаниинь, тэрэ хэрэгынь бүтэхэ тээшээ шиидхэгдээ. Лама хубарагуудай тоо 150 хүрэхэдэнь, 150 комплеэд (комплект) лама баталагдаһан. Заяа шэрээтэ шажанай хэрэгтэ үнэнтөөр сэдьхэлээ табин, эмхидхэлэй ехэ ажал ябуулжа байһан. Тэрэ өөрынгөө дасанай лама хубарагуудай эрдэм дээшэлүүлхын тула Түбэдэй, Монголой дасангуудһаа ехэнүүд ламанарые залажа, ном заалгадаг, мүн томо хуралнуудта тэдэ үндэр зиндаатай багшанарые байлгажа, зондоо адис табюулдаг байһан.
1741 ондо Елизавета Петровна хатан хаанай зүгһөө “нүүдэлшэ отогуудай дунда ламын шажан дэлгэрүүлхэ” зүбшөөл хайра буугаа һэн. Тиин 1764 ондо Ород гүрэнэй хаанта засагай шиидхэбэреэр Бандида Хамба Ламанарай дээдын байгууламжа (институд) бии болгогдоод, Сэлэнгын ноёд һайдай гуйлтаар Дамба-Даржаа Заяагийн гэгшэ бүхы Сэлэнгын дасангуудай Бандида Хамбаар томилогдоо. Хилын хүтэлхы зургаанай 1764 оной июниин 24-нэй №610 тогтоолоор “Ганжуурай” 108 ботиин удхые сээжээр мэдэхэ Заяаев лама Бандида Хамбаар баталагдаба” гэгдээ. Мүн Сүхын захиргаанай 1764 оной январиин 10-най №22 тогтоолоор “Дамба-Даржаа Заяев Забайкалиин будын шажантанай шэрээтэ ламанарай дунда Ахалагша ламаар томилогдобо” гэгдээ һэн. Хамба Лама Заяагийн энэ тушаалда байха сагтаа буряад зоной ажабайдалай, олониитын хэрэгтэ эдэбхи үүсхэлтэй, урагшатайгаар хүдэлжэ, хамагай магтаалда хүртэһэн. 1767 ондо Ород гүрэнэй шэнэ хуулиинуудые согсолхо эрхэтэй түлөөлэгшэдэй суглаанда Сэлэнгын буряадай бүлэгэй тоодо “Санкт-Петербург ошолдоһон. 1768-1769 онуудые Петербург хотодо үнгэргэжэ, II Екатерина хатан хааниие бараалхаха үедөө, өөрынгөө Монгол, Балба (Непал), Хитад, Түбэд оронуудаар аяншалһан тухай хөөрэжэ, ехэтэ һонирхуулһан. Екатерина хатан хаан энэ ябаһан тухайгаа бэшэхыень баадхан дурадхажа, Заяа багша буряадай түрүүшын географиин тэмдэглэл болоһон зохёолоо 1768 ондо бэшэжэ сууда гараһан. 1900 ондо “Цонгоол обог-ун лама Бандида Хамба Зая-ин Түбэд газарта ябагсан-у домог” (“Описание путешествия в Тибет”) гэһэн зохёолыень хожомоо мэдээжэ зүүн зүг шэнжэлэгшэ эрдэмтэн А.М.Позднеев эрдэм шэнжэлгын бүтээлнүүдэй тоодо оруулжа, монгол ба буряад уран зохёолой өөрсэ хүшөө гэжэ нэрлээ. Хатан хаанда айлшалалга тухай Вагиндра гэжэ дараа бэшэгшэ иигэжэ тэмдэглээ: “ 1768 ондо, шорой тахяа жэлэй нэгэдүгэр һарын шэнын 11-дэ Оросын ниислэл Петербург хото хүрэжэ ерээбди. Тэндэ байһан бүхы сагтаа хоёр дахин агууехэ хатан хаантай бараалхажа, тэрэнэй һонорто эхэ зургаан хамаг амитанда амар жаргалан түхээдэг Суртаалай һайн һайхан талануудыень магтан дуулгаа. Тиин буряад зоной шажанай ба хара зоной байдалые 22 зүйлдэ хубаажа, хатан хаанда гуйлтатайгаар хандаба. Тэрэ гуйлтынь ехэнхи хуби зүбшөөрэгдэбэ. Хатан хаан Заяа багшада талархалаа үзүүлэн, эрдэниин шулуун шэмэгтэй сээжын тэмдэг-медаль барюулаа”. Хатан хаан: “Таниие Танай хэһэн хэрэгүүдэй түлөө юугээр шагналтайб?” – гэжэ асууба. Заяа хамба урда наһанайнгаа бүхы түрэлнүүдые мэдэхэ байжа, Энэдхэгтэ Бандида байһанаа һанажа, энэ хэргэм олгохыень гуйхадань, хатан хаан дээдын хайраар зүбшөөжэ, I-дүгээр Бандида Хамба Ламын хэргэм олгоһониинь тэрэ. Тиигэжэ Заяа хамбын холые хараха сэсэн мэргэн бодолтой, уран хурса үгэтэй, хэнтэйшье аргаа оложо харилсаха бэлигтэй байһанайхи, буряадай будын шажан, үнэн алдартанай удаа хоёрдохи шажан гэжэ баталагдаһан байна. Хамба лама Екатерина хатан хаанһаа дасан дугануудые дураараа бариха арга боломжо эрижэ, зүбшөөл абаһан. Мүн бүхы ламанараа толгойлхо 5 захирал ламанарые баталгаба. Тэдэнэр ноёдоор адли эрхэ абажа, алба татабариһаа сүлөөлэгдэһэн. Саашадаа будын шажанай бүлгэмүүд Хори, Агаар, хамнигадта, Алайр, Баргажан ба ондоошье аймаг нютагуудаар дэлгэржэ, хамта дээрээ 34 дасангууд баригдаа. Заяа хамба анхан Түбэдтэ агууехэ багшанарай үршөөһэн захяае бүрин түгэс дүүргэжэ ябаа. Анхан Тамчын дасанай баригдаха үеэр Жимбэ Ахалдайн уряалаар Тамчын дасанай һуури бэдэржэ байхадаа, суг ябалсаһан шанзадба Баатарай асууба: “Юундэ бидэ эдэнэй ударидахын тула Ном хайрлаха болоо юмбибди?” гэжэ. Хамба лама тиихэдэнь: “ Бидэ гурбан гансал сонгоол отогойнгоо түлөө бэшэ, харин хамаг буряад зоной тулада Түбэд, Монголоор ябаабди. Тиимэһээ шажанай хүтэлбэри хаана хэрэгтэй болоноб, бидэ тиишэ ошоод лэ, шажанай хэрэг шиидхэлсэхэ ёһотойбди” – гэжэ харюусаа гэхэ. 1774 оной тоосоогоор Байгал шадарай нютагуудта 10 томо ба 6 бага дасангууд бии болонхой, 617 ламанар тоологдожо байгаа. Эдээн сооһоо тон ехэ дасан гэбэл Сонгоол дасан байжа, “Сонгоол дасанда 300 ламанар, харин Галуута нуурай дасанда ноён Зорджи отогой 80 ламанар байна” гэгдэһэн.
1777 ондо Бандида Хамба Лама даяан бүтээлдэ һуужа байһаар, нирваанда болобо. Тиин олон жэлнүүдэй үнгэрһэнэй удаа Бурхан багшын суртаалай гүн удхые ойлгуулжа туһалхаар сагай буухада, XII Бандида Хамба Лама Даша-Доржо Этигэловэй дүрөөр дахин эрьежэ морилоо һэн. Заяа Хамбын анхан ябаха болоходо, Хилгантын дасанай ламанар гэдэргээ бусажа ерэхыень ехэтэ гуйһан байгаа. Тиин эндэхи арадай Шэгэмүниин һургаалые сэдьхэлдээ дүтөөр абажа байхадань, Заяа Хамба бурхан болохо Замые заажа үгэхын туһада буряад зондоо дахинаа бусаба ха юм.