Анаа дасан (Гандан Шаддублинг)

Анаа дасанай түрүүшын модон байшангай Анаа гол руу шудхадаг Аалан горхоной зүүн эрьедэ 1975 ондо баригдаһан тухайнь буряадай түүхын һурбалжа бэшэгүүд соо бэшэгдээтэй. Дасанда «Гандан Шаддублинг» гэжэ һахилай түбэд нэрэ олгогдоһон. Тэрэ нэрэнь «Тушитын шажанай номнолой болон бүтээлэй диваажинта оршим» гээд оршуулагдана. Буряадай угай бэшэгүүд соо хэлэгдэһээр, анхан Анаа дасан хориин тайшаа байһан Дамба-Дугар Ринчинэйн (1768-1804) өөрынь хүсөөр баригдаһан, үмсынь уншалгын гэр байгаа ха.

Гэбэшье, он жэлнүүдэй үнгэрһөөр байтар энэ дасан бүхы хори буряадуудай суглардаг мүргэлэй газар болошоһон. Тиигэжэ 1806 ондо хориин тайшаа Галсан Мардайн Эрхүүгэй засаг баригшадһаа дасанай шулуун байшан бариха зүбшөөл эриһэн юм. Тэрэ үедэ наһа бараад байһан Дамба-Дугар Ринчинэйн болон мүнөөнэйнь тайшаа
Галсан Мардайн гэгшэдэй мүнгэ зөөреэр дасан баригдажа эхилээ. Ехэнхи мүнгэ тангань хара зоной – жиндагуудай үгэльгын үрэ һэн. 1808 ондо ехэ Согшин дуган баригдаа. Тэрэ дуганай барилга тухай онсолон хэлэбэл – оньһото барилгын дээдын жэшээ болоо гэхээр. Байшангынь алиш тээшэнь ехэ болгоһон мандалай хэб жэшээ, тарниин эзэнэй шэдитэ ордон мэтэ гэхээр. Гол дуганиинь дүрбэн тээшээ залгагдажа, урдахи залгалаань бэшэнһээ үндэрөөр, ород маягаар бодхоогдоод, һүмэнүүдэй хонхын гонхондол 25,5 метр үндэртэй һэн. Дундахи ехэ дуган дээрэ хажуу бүринь 17 метр, голоороо 10 метр үндэртэй шулуу хаймал түхэреэн бүмбэгэр орой табижа шадаһаниинь, буряадай уран барилгаша мэргэжэлтэдэй сэгнэшэгүй габьяа харуулан, тэдэнэй шадабари дүршэлэй үндэр хэмжээндэ байһые гэршэлнэ. Залгалаануудынь мүн лэ бүмбэгэр оройнуудтай, тэдэнь хоёр дабхар дэнлүүнүүдтэй һэн. Людвиг Минертын хэлэһээр, тус дуганай барилгада урданай олон оройтой һүмэнүүдэй багтаамжа-орон зай гэһэн ойлгосо шулуугаар бэелүүлэгдэн хэрэглэгдээ (Минерт, 1983:137). Инженернэ болон архитектурна талаһаань хаража үзэбэл, Анаа дасанай Согшин дугандал адли барилга Түбэд, Монгол, Россин Байгалай үмэнэхи нютагуудааршье үгы юм.

1811 ондо Анаа дасанай хуушан модон гэр түймэртэ хайлашаһан.

Тэрэнэй хойнотабяад жэлэй үнгэрһэн хойно дасанай хойто ханань гантажа эхилээд, Согшин дуганда ехэ заһабари хэрэгтэй болоо юм. Табан жэлэй туршада Согшин дуган һэльбэн заһагданай удаа танигдахаар бэшэ ондоо түхэлтэй болоһон. Урда талынь үндэр залгалаа нэгэдэхи дабхар хүрэтэр буулгагдаад, бэшэ залгалаануудтаал адли дүрбэн
баханата хушалтануудаар гоёогдоо. Түрүүшынь бүмбэгэр орой дахин бодхоолтогүй гэжэ буряад барилгашад шиидээд, гол дуган дээрэнь дээшээ болохо бүреэ хэмжүүрээрээ бага болоһон хоёр залгалаа дабхасуулба. Тиигэжэ дуган гадаада дүрсынгээ үндэрлэһэн шугамаар тодорхой тодоор харагдажа, ёһотой гурбан хэмжүүртэ мандалын  лойлоной) шэнжэ абаһан юм. Дуганай гурбадахи дабхарынь өөдөө шамаран хятайлдаһан углуунуудтай дүрбэн тээшээ налуу һарабшаар хушагдажа, тэг оройдонь алталмал ганжар тодхогдоо. Энэ мэтээр тон өөрсэ янзаар удхалагдан шэнэлэгдэһэн Анаа дасан хайша хайшаа яг тэгшэ, бүхы барилгань хүрдэ эрьюулһэндэл нэгэ голтой, бүхы шэглэлынь тэрэнээл тойроно, тэрэнһээл дулдыдана. Тус дасан шэнэ түхэлөөрөө түбэд барилгын маягта дүтэлбэшье, ород һүмэнүүдэй болон хитадай дугангуудай шэнжэ элсүүлһэн байбашье, тон буряад үндэһэтэнэй уран барилгын ялас гэмэ жэшээ болон үлэнхэй.

Анаа дасанай дутагдалынь нэрлэбэл тэрэ ехэ багтаамжа багатай байһан. Буряадайдэбисхэр дээрэхи буддын шажантанай мэдээжэ дасангуудай нэгэн байһан энэ дасаниие багтаамжа ехэтэй болгохо асуудал шухала һэн. 1899 ондо ород һүмын хонхын гонходол урдахи залгалаань уужам болгогдон заһабарида ороо. Хайша-хайшаа тэгшэ дүрбэлжэн түхэлтэй урдахи залгалаа модоор баригдаад, хабтагайгаар бүригдэжэ, шэрдэгдэбэ. Уужам салуу энэ залгалаа дотор ламанарай һууха хэдэн зэргэ һууринуудшье, жиндагуудай байха, һууха газаршье багтаамжаяа олоо. Хуушан шулуун дуган бүхыгөөрөө бурхадые тахин һуулгаха сэнтии боложо, Зонхобо бурханай, дасанай сахюусан болохо Махагалын болон бэшэшье олон бурхадай ехэ бага сэргэ дүрсэнүүд тэндэ тахигдаһан байна. ХХ зуун жэлэй эхеэр Анаа дасан ерэһэн Базар Барадийн иигэжэ бэшэһэн: «Эндэхи дасан аргагүй уужам салуугаараа,гое һайхан бурхан тахилаараа илгарма үзэмжэтэй, бүхы дасаниинь залгалаагүйгөөр тахилай таһаг болонги» (55 хууд.).

Согшин дуган болбол Анаа дасанай хамаг барилгын хослолой урдаа хараха шэмэглэлынь байгаа. ХХ зуун жэлэй эхиндэ дасанай үмэнэ ямар нэгэ бурханда тусхайлан зорюулагдаһан 12 тахилай нэрэмжэтэ сүмэнүүд бодхоогдоо. Харин ХIХ зуунай һүүл багаар Анаа дасанай жиндагуудай дунда ехэ хүдэлөөн боложо, наян тохой Майдари бурханай хүрэг бодхоохын тула бүгэдэ арадай үгэльгэ-хандиб үргэлгэн эхилээ. Ерээдүй сагай Будда бурхан бодоод байһан түхэлтэйгээр, шара зэдээр бүтээгдэжэ, 11 метр үндэртэй байхаар хараалагданхай һэн. Тиин энэ хүрэгөө байлгаха багашаг дуганшье баригдаа. Россин зүүн зүг шэнжэлэгшэ А.М.Позднеевэй бэшэһээр, Анаа дасанай  барилгын хослолой таһаршагүй хубинь гэбэл тэрэнэй анхан байһан модон хорой һэлгэн бодхооһон дүрбэн хаалгатай шулуун хашаань болоно. Мүнөө болотор тэрэ хашаагай тойроһон зай хэмжүүр (периметр) 160 метр тухай байһан зандаа.

 

Анаа дасан хүгжэлтынгээ үндэр шатада хүрэхэ сагтаа 600 бүридхэлтэ (комплект) ламанартай, 7 мянга тухай жиндагуудтай Буряадай томо дасангуудай нэгэн һэн. Тус дасан жэл бүри 16 янза бүриин удхатай түбэд ба монгол хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн номуудые барлан гаргадаг өөрын хэблэлтэй, мүн 1613 тоотой барайнгаа хабтагайнуудые хадагалдаг тусхайта байратай һэн. Тэрээнһээ гадуур олон тоото ламанарай байрын болон дасанай ажахын гэрнүүд, мүн бүхыдөө, А.М.Позднеевэй сэгнэлтээр, Анаа дасанай үмэнэ 300 тухай байра байдал тоологдожо байгаа. Тэрэ үеын зоной дурсалгаар олон харгын бэлшэр дээрэ түбхинэһэн энэ дасан үдэр бүриин бурьялма ажабайдалтай, юрэнхыдөө нэгэ багахан хото мэтэ һэн. Анаа дасан ехэ шанга шойрын, мамбын, жүдэй һургуулинуудаараа суурхадаг, хубарагууд, ламанар хаа-хаанаһаа иишэ зорин ерэжэ, эрдэмээ дээшэлүүлдэг бэлэй.

1930-аад онуудай тэнгээр Анаа дасан хаагдажа, тэндэхилама хубарагууд түрмэ, сүлэлгэ руу туугдахань туугдажа, бэшэниинь орогүй үлдүүлээ. Ехэ Согшин дуган нэгэ үедэ энэ-тэрэ хүдэлмэри, ажаябуулгын хэрэгсээхэ гэр болоод байһанаа, саашадаа хаясаанай болон һандарһан юм. Тиибэшье Согшин дуганай хуушанай гурбан дабхар шулуун байшан һандарал үзэбэшье, мүнөө үе хүрэтэр дабхараараа зогсон байһаниинь гайхалтай. 1990-2010 онуудаар Анаа дасанай дахин һэргэн шэнэлэгдэхэ сагынь ерээд, 2011 ондо дасанай урданай шулуун хашаа тойруулан, жиндагуудай хүсөөр 108 субарганууд бодхоогдоо. Эндэ байһан субарга бүхэниинь өөрын онсо дугаартай, барилгыень бэелүүлһэн угуудай, гэр бүлэнүүдэй тусхайта харгалзалгатай. Ехэ дуганда уншалгын байшан залгагданхай. Һаяын жэлнүүдтэ ламанар ба жиндагууд дасанайнгаа гол байшан һэльбэн заһаха түсэб табинхай байнад. Яабашье Анаа дасан буряад арадай түүхэ соёлой гайхамшагта хүшөө гэгдэн хэтэ сагта мүнхэрхэнь дамжаггүй.


В 1990–2010-е годы Анинский дацан постепенно поднимается из руин. В 2011 году вокруг старой каменной ограды на средства верующих буддистов были построены 108 субурганов. Каждый субурган имеет свой уникальный номер и закреплен за конкретными родами и семьями. К руинам главного здания вновь пристроен молитвенный зал. В ближайшие годы прихожане дацана планируют начать реставрацию главного здания дацана. Но уже сегодня Анинский дацан обрел бессмертие как великолепный памятник истории и культуры бурятского народа.