Галуута нуурай дасан

Галуута нуурай дасан тон олон түүхэтэ нэрэ алдартай байха юм. Түбэд һахилта нэрэнь – «Гандан Даржалинг» иигэжэ оршуулагдана: «Буддын Номнол дэлгэрүүлэгшэдэй Тушита нэрэтэ жаргалай орон». Хүл нуур гэһэн нуурай буряад нэрэһээ дулдыдан, Хүлүн нуурай дасаншье гэгдэһэн. Тамча гэжэ оршоһон газарайнгаа нэрээр Тамчын дасан гү, али Хамбын хүрээ – Хамба ламын үргөө гээдшье нэрлэгдэнэ.

Түүхын һурбалжа бэшэгүүдэй мэдээгээр 1741 ондо анха түрүүн томо һэеы гэр табигдажа, Сэлэнгын баруун эрьедэхи ламанар тэндэ хурал хурадаг байһан.

Тэрэ үедэ тоологдожо байһан зуу гаран ламанарай ахалагшаар хатагинай отог эсэгын хүбүүн, монголой Урга хотодо ламын һургуули гараһан Жимбэ Ахалдайн гэгшэ томилогдоһон. Жимбэ Ахалдайн нютагаа бусажа ерэһээр, Сэлэнгын нүгөө эрьедэ өөрынгөө дасан барихаһаа урид, Байгалай үмэнэхи дасангуудай гол дасан болохо Сонгоол дасанда һуугаа. Шэнэ дасанай һууриень түрүүшын Хамба лама Дамба-Даржаа Заяагай олоһон байна. Хэдэн жэлэй үнгэрһэн хойно тэрэ газартань модон дасанай һуури табигдаһан юм. Хамба лама Заяагай дэгдэхэдэ, Жимбэ Ахалдайн эрмэлзэл зориг үзүүлэн, Зүүн Сибириин буддын шажантанай түбые Сонгоол дасанһаа Галуута нуурай дасанда зөөлгэжэ шадаһан. ХVIII зуун жэлэй адагаар Эрхүүгэй генерал-губернаторай Галуута нуурай дасанай түрүүлхэ үүргые зүбшөөтэр, тэрэ арсалдаата хэрэг хэдэн арбаад жэл соо үргэлжэлһэн аад, саашадаа 1937 ондо хаагдатараа түб дасан нэрэеэ даажа байгаа.

Галуута нуурай дасан түб дасан гэгдэбэшье, гадаада барилгынгаа түхэлшарайгаар тэрэ үндэр нэрэдээ хүрэмэгүйшэг байгаа гэжэ эрдэмтэд Пётр Симон Паллас, А.Кастрен, А.Мартос болон бэшэшье тэрэ үеын зон тэмдэглэһэн. Энэ дасан олон шэглэлээр Сонгоолой, Агын ба Сүүгэлэй дасангуудта булигдамаар һэн. Зүгөөр 1856 ондо Согшин дуганай шулуун дуган баригдажа, Галуута нуурай дасаниие буряадай шажанай барилгын гайхамшагта хүшөөнүүдэй зэргэдэ оруулаа. Барилгын тон харюусалгатай батаар ябуулагдаһые аяар 30 жэлэй туршада ажаллагдаһан ушарынь харуулна. Тэрэ дуган Воронин гэжэ Сэлэнгын ород хүнэй ударидалга доро нэрэтэй, үнэндөө буряад барилгашадай өөһэдынь арга шадалаар бодхоогдоһон. Дотоодын хэрэгэй яаманай эрилтээр дасанай барилгада заатагүй ямар нэгэн «ород куратор» байха ёһотой һэн, зүгөөр тэрэ юрэл тоологдоод дүүрэдэг аабза.

Согшин дуган барилгынгаа түхэлөөр дээшэ болохо бүридөө шобхогор пирамидамэтээр зай хэмжүүрынь агшаагдаһан гурбан дабхар байшан. Доодо дабхарайнь һунамал дүрбэлжэн (прямоугольник) баруун тээһээ зүүлжээ (30х25 метр тухай) гонзойнги һэн. Хабһан ханануудтаа зургаа-зургаан сонхонуудтай, харин урагшаа хараһан хоёр сонхо ба гурбан үүдэтэй. Дуганай урда зүгтэнь хоёр-хоёроор зэргэлүүлһэн шулуун баханануудтай бүтүү һарабша (поортиг) бии һэн. Дасанай архитекторнууд энэ талаараа нээмэл поортигуудые хэдэг байһан түбэд-монгол ба хитадай буддын шажанай дуган барилгын гуримһаа хэмгүй зайлажа, тон өөрын хараа баримталһаниинь эли. Гэхэ зуура поортигой иимэ түхэл Европыншье барилгада харагдахагүй. Тиимэ дээрэһээ манай уран барилгашад поортигые гадаада оршон тойронһоо амяарлаха зуураа, нэгэ доро тэрэнтэй холбожошье амжаад, тон өөрсэ маяг шэнээр бии болгоо гэхэдэ алдуугүй. Миннертын һанамжаар, ехэ дуганай үүдэн талынь байгуулга соо гансата олон түрэлэй уран барилгын заншалнууд золгон эбсэжэ, онсо һонин үрэ дүн үгөө гэлтэй. 

Дуганай хоёрдохи дабхарынь түхэреэн модоор баригдаад,хабтагайгаар бүригдэнхэй. Багахан сонхонуудынь тойроод, гороо хэхэдэ зохисотой байхаар хараалагдаһан модон баханануудтай доорохи поортиг руу харанхайнууд. Гурбадахи дабхар гэбэл 11х8 метр хэмжүүрэй багашаг танхим юм. Тэрэ мүн лэ түхэреэн модоор баригдажа, хабтагайгаар бүригдэһэн, үшөө урагшаа гараха балконтой. Хоёрдохи, гурбадахи дабхарнуудынь зүүн зүгэй маягаар хятайлгаһан углуунуудтай гоёмсор хушалтатай.

Галуута нуурай Ехэ дуган буддын шажанта Азиин даруу түбшэниие, ходо гарама зоригые өөрсэ барилгадаа элсүүлэн харуулаа. Буряад барилгын мэргэжэлтэд мандалын заншалта бүридэлдэ Европын уран барилгын али боломоор зүйлнүүдые шэлжүүлэн абаа. 1880, 1960, 2000 онуудаар дасаниие бага зэргээр хубилган шэнэдхэбэшье, буряад барилгашадай олгоһон анханайнь шэг алдуулаагүй, Галуута нуурай Согшин дуган зуун табин жэлэй саана байһандаал адли, һүр жабхалантайгаар, гое һайханаар мүнөөшье харагдаһан зандаа.

Гэбэшье Согшин дуган хэды голлоһон һууритайшье һаа, Галуута нуурай дасанайбүгэдэ барилгын нэгэл хубинь аабза. Тойроод байһан 18 бага дугангуудынь янза бүриин сахюусан бурхадта гү, али нангин сударнуудта зорюулагданхай һэн. Тэдэнэй ехэнхи хубинь манай саг хүрэтэр ерэжэ шадаагүй, гансал Майдари бурханай сүмэ үлэнхэй. Энэ сүмэ соо анхандаа 13 метр үндэртэй, шара зэдээр шудхууланхай, хайламал алтаар шэрээгдэһэн ерээдүй сагай тэрэ бурхан зогсон байгша бэлэй. Мүн Сухавадиин жаргаланта орондо зорюулһан сүмэ һандарал гаталан мүнөөдэ хүрөө. Тэрэ сүмэ Байгалай үмэнэхи арадуудай үзэсхэлэнэй хуби болон Этнографиин музейн дэбисхэр дээрэ оршоно. ХХ-дохи зуун жэлэй гай гасаланта сагуудые амжан, ХIХ зуун жэлэй дунда бодхоогдоһон Чойрын ба Аюшын сүмэнүүд мүнөө үе хүрэтэр бүтэн үлэжэ шадаа.

Галуута нуурай дасан засагһаа зүбшөөлтэй өөрынгөө гансахан шойрын һургууляар алдаршаһан. Тэрэ һургуулидань бүхы буряадай алиш тээһээ хубарагууд ерэжэ һуралсадаг, саашадаа хаа-хаанахи дасангуудаар тарадаг байгаа. Дасанай ном хэблэлгэ мүн лэ суутай, зарим мэдээгээр 97 нэрэ гаршагта номууд түбэд, монгол хэлэнүүд дээрэ барлагдан гарадаг һэн ха. Жэл бүри дасанда Цам гэжэ бурхадай дүрэ харуулһан багуудтай, һүртэй гоё хубсаһатай ламанарай хабаадалгатай шажанай зүжэглэмэл бүжэг наадан үнгэргэгдэдэг байгаа. Тус найрта бүгэдэ буряадай нютаг бүриһөө зорижо ерэһэн һүзэгтэн сугларагша бэлэй. Тэрэ үедэ дасанай хорой соо 1000 гаран ламанар ажаһуудаг тоотой һэн, тиимэһээ тэрэ Зүүн Сибириин тон томо дасангуудай тоодо орожо байгаа.

Галуута нуурай дасан мүнөө үень Россин буддын шажанай заншалта Сангхын бүридэлдэ хүдэлжэ байһан дасангуудай тоодо оронхой. Тус дасан федеральна удхатай түүхын ба архитектурын хүшөө гэһэн хуулита нэрэ зэргэтэй юм.