Чесанын дасанай Согчин дуганай равнай

XIX зуунжэлэй хорёод онуудаар Худанай (Хэжэнгын) дасанай унзад лама Лубсан Гунга Сундуйн ба шанзодба лама Лубсан Һүндэб Балсанбо гэгшэдэй һанаашалгаар, мүн отог ноёдой дэмжэлгээр тус дасанһаа таһаржа, нютагтаа дүтүүр дасан бариха ябуулга гаргаба. Тэдэнэр дасанаа бодхоохо газар һунгахын тула мянга гаран хонидые урдаа туужа, тэдэнэйнгээ зогсожо хургаһан түхэреэндэ һуурииень табиха гэлсээ. Будын шажанай жаяг заршамаар газар уһыень шэнжэжэ, арын түшэг хадатай, аршаан булаг элбэгтэй үргэн нэмжээ талын дунда, Чесана голой һалаа болохо Үлзытэ горхоной эрьедэ дасанаа бариха болобо. Дасанай түсэбыень анхан Худанай, удаань Чесанын дасанай шанзодба байһан, хожомынь Сүүгэл дасан бии болгожо, тэндэ шэрээтээр һууһан суута Лубсан Гунга Балсанбо — Дандарай лама зохёоһон.



Хэжэнгын зүүн голоорхин дасантай болохо болоһондоо ехэтэ баярлажа, нютаг нугадаа хүндэтэй сагаангууд угай толгойлогшо Шагдарай Бобын гэгшэдэ барилгын ажал даалгаа. Тиихэдээ Ород гүрэнэй засаг зургаанай талаһаа зүбшөөл эрингүй барижа эхилээ гэдэг. Чесанын дасанай барилга дүүрэжэ, Эрхүүгэй граждан губернаторай 1832 оной декабриин 10-най тогтоолоор засагай зүгһөө дасан баталагдаа һэн. Тэрэ үедэ Бандида Хамба байһан Данзан Гыван Доржо Ешижамсуев ((1809-1839) шэнэхэн Чесанын дасаниие мэдэлдэнь байһан сонгоол, сэлэнгэ, хори дасангуудай тоодо оруулаа. 

1828 ондо Худанай дасанай шэрээтэ лама Тойндол Суваанай гэгшэ Чесанын дасанда Даша Чарбаб равнай үргэжэ, Номой хаалга сэлигдэһэн юм. Дандарай лама түрүүтэй лама жиндагууд шорой хулгана жэлдэ Монголой Хорчид гэгээнэй туһаламжаар Панчен богдо ламада үргэл хүргэжэ нэрэ гуйһыень, «Гандан Чоймполинг» (Түшээтын Ном дэлгэрхын хиид) гэһэн һахилай нэрэ үршөөгөөд, Балдан Һама Максарма сахюусаниие дасанай хамгаалагшаар баталхадаа, «Шасаана (Чесана) дасан бурхан багшын нангин һургаалые үргэнөөр дэлгэрүүлхэ» гэжэ айладхаһан. 



Һахилай нэрэ, сахюусатай болоһон дасан саг сагай хурал уншалгануудаа гуримшуулжа, дасанаа хоройлжо, лама хубарагуудтаа байра түхеэржэ түбхинүүлһэн. Дуган сүмэнүүдтэнь хүнэй тухай үндэртэй, эм домтой шабараар баригдаһан Майдари бурхан, тохойн шэнээн Ногоон Дара эхэ бурхан, XVI зуунай үеэр бүтэһэн, хожом хуулбари хэгдэһэн 8 наһатай үхибүүнэй тухай бодоод байһан дүрсэтэй, алтаар сардамал хүрэл Зандан-Жуу бурхан (энэ бурханай 12 хуулбариин нэгэн Эрмитажда байдаг). Юһэн сахюусадаар тойруулһан Ямандага, арбан зургаан Найдангуудай тэлэг дүрэнүүд, Зүгдэр Намжилма, дүрбэн зүгэй сахюусад 4 Махараджа, Сүүгэл дасанһаа Дандарай ламын асарһан Бурхан багшын сэргэ дүрэ гэхэ мэтэ бурхад тахигдажа байгаа. Монгол, түбэд бэшэгтэй, үнэтэй шэмэглэлтэй «Ганжуур», «Данжуур», хара саарһан дээрэ мүнгөөр бэшэһэн «Жадамба», хоёр комплект «Юм» гэхэ мэтэ. «Ганжуур» ном ондоо номуудтал мүн лэ хаягдаха туйлда байһыень, буряадай элитэ зохёолшон Хоца Намсараев (1889-1959) Буручкомдо хүдэлдэг байжа, 1929 оной актаар Чисаанын дасанһаа «Ганжуур» ном абажа, Улаан-Үдэдэ хадагалуулһан.

1880 ондо, Бандида Хамба Дампил Гомбоевой үедэ, Чесанын дасан 8 дасанай (Хүлэн нуурай, Анаа, Агын, Сүүгэл, Хохюуртын, Эгэтын, Суулгын) тоодо өөрын барай гэртэй боложо, 30 янзын номуудые хэблэхэ эрхэтэй болоһон. 1841 ондо Чесанын дасанда 35 ламанар, 7 гэлэн, 14 гэсэл, 8 бага зиндаатай ламанар тоологдожо, ламанар комплеэд болоодүй байһан. Гэлэн лама 253 хорюул сахиха ёһотой, гэсэл — 36, банди — 9, тиин ламанарай тушаал зэргые жиндагууд, хориин дасангуудай ахалагша лама, тайшаа, Байгалай үмэнэхи сэрэгэй губернатор гээд томилхо эрхэтэй һэн. 



Ламанарай тушаалнууд иимэ байһан: лацаб лама шэрээтын орлогшо; жидба — дасан дугангууд соо болоһон үйлэ хэрэгэй түлөө харюусаха; гэбгы — хуралай үедэ дасан соошье, гадаашье ламанарай журам сахиха; засаг лама — шанзодбын туһамарша, дасанай ажахы, ажалшад хүдэлмэришэдые, дасанай мал, хээрын ажал шалгажа, ударидажа байха; даа-лама эмэй ном, эмэй ургамал багшалха; нанса — зурхайша, зурхай заагша; нярба — дасанай зөөри, мүнгэ баригша; унзад — хурал уншалга дахуулан уншаха; гэик лама — хуралай үедэ журам баригша; тахилша, дуганша — тахил бэлдэжэ табиха, ариг сэбэр сахиха; жама — эдеэ хоолой газар эрхилэгшэ; чобомба — балин түхеэрдэг; цойбо (чойбо) — шэрээтын дэргэ байжа, штад ламанараа харалсаха хүн. Эрдэмтэ ламанар дасанай албан хэрэг, ажахын ажалда оролсодоггүй, эмшэ лама эмээ бэлдээд, эм заагаад байха; зурхайша лама зурхай зураха, жэлэй литэ гаргаха; бэлигтэ лама түбэд монгол хэлэ бэшэг һайн мэдэхэ, номой оршуулга хэхэ, хинаха; бэшээшэ лама — дасанай түүхэ (летопись), ламанарай намтар бэшэхэ; гүрэмшэ — шажанай гол удха тайлбарилха, бузар баршад, үбшэн гэтэлгэхэ тарни маани уншаха, таримдаха гүрэмдэхэ; үлзытэ ба эрхэтэ ламанар ахамад ламанартаа хамһалсаха; дархан лама — хүүдинсын ажал хэдэг гээд илгардаг һэн.

Чесанын дасанай хуушан, шэнэ сагай шэрээтэнэр гэбэл:
1. Лубсан Гунга Сүндуев (1828-1861)
2. Жамса Шобогоров (1861-1866)
3. Вампил Адушиев (1866-1882)
4. Цеван Сэнгэ Номчиев (1882-1892)
5. Ринчин Чойван Эрдынеев (1892-1904)
6. Будажаб Борбоцаев (1904-1905)
7. Ринчин Агван Зургадаев (1905-1911)
8. Абида Шираб Намсараев (1911-1912)
9. Будажаб Борбоцоев (1912-1917)
10. Рабжой Добчин Павлов (1917-1919) — шэрээтэ байһан аад, «шэнэлэгшэдээр» (обновленцы) Шулуутын дасан ябашоо һэн.
11. Бальжар Ямпилов (1919-1920) — Рабжой ламын шэнэлэгшэдтэ ябаһанай удаа шэрээтын уялга дүүргэжэ байгаа.
12. Гуробазар Нимаев — (1920-1935) гэгдэбэшье, хүсэд мэдэгдээгүй.
13. Тогмит Дабаев (1935-1938)
14. Дашанима Содномдоржиев (1991-1993)
15. Цыдендамба Базаров (1993-2004) — үбдэхэ сагтань Жаргал Ешижалсанов шэрээтын уялга даажа ябаһанаа, Дээдэ-Онгостойн дасан руу ябаһан.
16. Жаргал Баиров (2004 — мүнөө хүрэтэр)

Чесанын дасанай жиндагуудай тоодо Яруунын аймагай Баруун Үльдэргын, Шэтэ можын Байгалай үмэнэхи хизаарай Хёлгоһоо зүүлжээ Хяла ба Арын нуур, Могзон Сохондо хүрэтэр, Жэбхээһэн голоор, Шулуута, Заха, Дундата, Үлзытэ, Хуурай Хүнды, Ехэ Хүнды, Хүреэтэ, Һараантай, Хагдануур, Харьяа, Сөөрэм, Хүльхисөөн, Больтируу; баруун захаар Худан Могсохон, Хуурайн шэлээр ажаһуудаг буряадай 7 угай зон орожо байгаа: зүүн-хүбдүүд, зүүн харгана, хальбан, батнай,сагаангууд, галзууд, худай. Эдэ зоной олонхинь зүүн хүбдүүд, зүүн харгана, хальбан угаархин һэн. 



Чесанын дасан Буряадай 36 дасангуудай томо дасангуудай тоодо орожо байһан. Мүн бусад дасангуудтал Агваан Доржиевай дурадхалаар байгуулһан гонууд һургуулиин, шугы соо дагсал хаялсаха гурим абаһан. Буряадай үсөөн дасанда хурагдадаг байһан «Жүд» хуралтай һэн. Эндэ мүргэлэй хоёр дабхар Шойрын, Сахюусанай, Домой, Диваажанай (Ангад), Дандар хуралай — табан дугангууд байгаа. 1831 он хүрэтэр юһэн сүмэнүүд үндэрлэһэн: Хүрдын, Майдариин, Гүнригэй, Дэмчигэй, Арьяабалын, Очирваниин, Отошиин, Табан-хаанай гээд. Чесанын дасан түбэд-монгол бэшэг, шажанай ном дэлгэрүүлхэһээ гадна һургаалай удхатай, түүхэ зурхай, хэлэ бэшэгтэ хабаатай номуудые хэблэн тараадаг байгаа.



Эндэхи нютагуудай ноёд һайд, арад жиндагай эдэбхи үүсхэлээр зургаан жэлэй туршада Согчин дуганаа шэнээр барюулха хэрэг ябуулагдажа, 1874 оной январь һарада Дотоодын хэрэгэй яаманай зүгһөө зүбшөөл абтажа, барилга захалһан. 1889 оной тоосоогоор дасанай приходто: эрэшүүл — 1400, эхэнэрнүүд — 1443, хамта — 2843 хүн байһан. Чесанын дасанда анха түрүүн чойрын һургуули ба хурал тогтооһон хүниинь гэбэл Цеваан Номчын шэрээтэ юм. Харин Жүдэй һургуули хуралтайнь суг гэгээн лама, шэрээтэ Ринчин Чойваан Эрдэниин байгуулһан.
Тэрэ үеэр 12 баталгата ламанар хурал ном хуража, хожомынь, дасанай һалбарһан бараг һайн сагта, 17 сүмэ дуганууд, номой сан, хэбэй ба хамһууриин хэдэн гэр гэхэ мэтэ барилганууд олон, мүн хурал номоо хуража һууһан лама хубарагууд 600 гаран тоодо хүрэһэн гэхэ. Тэдэнэй дунда онсо бэлигтэй, хубилгаан шэнжэтэй, эмшэ домшо, шойрошо, жоодшо, абаралша гэхэ мэтын эрдэм түгэс санаартан олон һэн. Очирваниин хубилгаан Эрдэниин ламхай Сабдаг уулые ба лама Римбүүшые согдомдохо, харин Арьяабалын хубилгаан Зургаадай багша Арьяабалын зүрхэн тарниие зургаан доншуур хүргэһэн, газар тобшолдог (агшаадаг) һүүшэтэй, ерээдүй сагые уридшалан хэлэхэ шэдитэй, ядерна зэбсэг, атомна-водородно боомбонуудай бии болохые («галаар улаабхяа һаа, галаб эрьехэ, түүдэгээр уняартаа һаа, түби тэһэрхэ») гэжэ тухайлан хэлэһэн байдаг. II Николай хаанай басаган ехээр үбшэлжэ, ородойшье, хари гүрэнэйшье докторнуудай 2-3 жэл соо аргалжа шадаагүй байхадань, Агваан Доржиев Чесанын дасанай эмшэ, һудалша Дампил ламые Санкт-Петербург залажа абаашаһан. Дампил лама нэгэ һарын туршада түбэд аргаар домножо, хаан хүүхэниие хүл дээрэнь гаргаа гэхэ. Дандарай Лубсан гэдэг Бадан Тураахинай түрэлэй лама эрдэм номоороо амитан зониие гайхуулдаг һэн. Ямпилай Бальжар шэрээтэ Ямандагын хубилгаан, ёгоозори (сиддхи) байгаа. Бадмацыренэй Бальжан хооһон шанар олоһон хубилгаан, Оодой тарниша гэбшэ лама орон зай агшааха, һунааха, аман соогоо мүнгэ (серебро) хайлуулха шэдитэй һэн. Дандарай Дугар гэбшэ хүнэй нюдэндэ мана һуугаад байхада, хутагаар хюһадаг, скальпельгүйгөөр мухар гэдэһэнэй үбшэ аргалдаг байһан. Жамбын Шойроб габжа жагты табижа, саа үбшэ сараха шадалтай байһан гэхэ. Эдэ мэтын эрдэм бэлиг ехэтэй, риди хубилгаатай, үндэр зиндаатай ламанар Чесанын дасанай һандаралай урдахи зуунжэлэйнь түүхэдэ саг сагтаа байһан юм. 

1930-аад онуудай хамалган хашалганай үеэр олон ламанар гэмтэнэй тоодо орожо, түрмэ түдэгэдэ хаагдаа, сүлэлгэдэ ябуулагдаа, буудуулаашье. БМАССР-эй ЦИК-эй Президиумэй тогтоолоор 1938 оной июлиин 31-нэй үдэр Чесанын дасан хаагдаба гэгдээ. 1938 ондо хоёр дуганиинь задалагдаад, Михайловка, Дээдэ-Худанай багшанарай байра болгогдоһон. Энэл жэлдэ Чесанын МТС байгуулагдажа, дасанай сүмэнүүдынь хүнүүдэй байра, амбаар болоод, үнэтэй шухаг номууд жанша, хобтонуудһаа гаргагдаад, талаар дүүрэн таража гү, али бүд һадай хоморто трактор, комбайнуудай тоһо торхируугай аршуул боложо һалаа. Ганжуурай 108 ботиин 2 бүридэл, Данжуурай 226 ботиин 2 бүридэл, мүн бэшэшье 12-15 мянган хэһэг номууд, сэргэ ба захата хэдэн мянган бурхадай дүрэнүүд, гуулин, мүнгэн сүгсэ наһатанууд, бүмбэ хүрдэ, хонхо дамааринууд гэхэ мэтэ тоогүй ехэ мүнгэ һангай зөөри зөөшэ гам хайрагүй усадхагдаа. Жүдэй дуган соо клуб, номой сан, аптекэ нээгдээ. 1970-аад онуудаар һүүлшынь дуган задалагдаад, зарим хубинь айлнуудаар тараа. Хашалган соогуур ламанарые гэбшын зиндааһаа эхилээд гэмнэдэг байһан хадань ехэ ламанарынь доогуурхиндаа һанаагаа зобон, «таанар дасанһаа гаража, хара зоной тоодо орогты» гэжэ зааһан гэдэг.


Тиин саг нэгэтэ эрьежэ, 1980-аад онуудаар совед гүрэн унажа, шэнэ демократис засаг шажан мүргэл һэргээбэ. 1991 оной июлиин 19-нэй үдэр Хэжэнгын аймагай гүйсэдхэхы хорооной суглаанда Дашанима Содномдоржиев, Ешидоржо Шойнзонов, Цыдендамба Базаров гурбан ламанар байжа, Чесанын дасаниие бодхоохо түүхэтэ тогтоол абалсаа. Тиин дасанай барилга ударидаха эдэбхитэдые һунгахадаа, Базаров Цыдендамба, Дондоков Будаширэ, Дашиев Балдан-Доржо, Раднаев Цыренжап, Нимаев Аюша, Санжиев Базарсада, Шойнжонов Еши, Бороев Найдан, Шойнжонов Ешидоржо, Лхасаранов Зунды гэгшэдые нэрлэжэ, түрүүлэгшээрнь Шойнжонов Ешидоржо Дымбрылович заагдаба. Урданайнь дасан Чесан тосхоной дунда орошоод, тэндэ дахин бариха аргагүй байба. Дасан анхан талада баригдабашье, МТС болоходонь, зон зөөжэ ерэһээр, тосхон болошоо. Тиимэһээ үлэһэн һуурииень хэмжээд, ондоо газар бэдэрэлгэн болоо. Олон зурхайшадай хэлэһээр тосхоной баруун-хойно һайн гэгдэбэ. Хүнэй абяанай дуулдахаар зайда дасан баригдаха ёһотой гэдэг. Тон түрүүн табигдаһан Сахюусан дуганиинь анхан Шулуутын дасан ябашаһан шэрээтын гэр байжа, эндэ-тэндэ зөөгдэжэ байһанаа, дасандаа бусаһаниинь гайхалтай. 

1991 оной июлиин 27-до Чесанын дасанай рамнай XI-дугаар Бандида Хамба Лама Мүнхэ Цыбиков үргэжэ, түрүүшын хурал ном хурагдажа эхилһэн. Шэнэ дасанай түрүүшын шэрээтээр Дашанима Содномдоржиев һунгагдаад байтараа, 3 жэлэй удаа Россиин Сангхын дид-хамбын тушаалда дэбжүүлэгдээ. 1993 онһоо 2004 он болотор Базаров Цыдендамба ламхай шэрээтээр һуужа, эдэбхитэй ажал ябуулаа. Чесанын дасанһаа һургуулида эльгээгдэһэн лама хубарагууд: Бадма-Доржо Жамбалов 1954-1967 онуудаар, Нима Жапов гэбшэ 1976-198-онуудаар шэрээтээр һуужа, унзад лама, гэбшэ Чойжол (Няней лама), эрдэмтэ гэбшэ Самдан лама гэгшэд Ивалгын дасанда хүдэлһэн. Монголдо, Түбэдтэ хэдэн хүбүүд шажанай эрдэм эрхимээр шудалжа, бултадаа баталгата ламанар болоһон. 2004 онһоо эхилээд, мүнөө болотор Чесанын дасанай шэрээтээр Жаргал Баиров лама амжалтатай хүдэлжэ, томо дуганаа бодхоохо хэрэгтэ шармайн ороһон.



2013 оной июлиин 17 үдэр хуушан Согчен дасанай түрүүшын дугантай хэмжүүрээр тухай хэгдэхэ болобо: утаашаа −20 метр, үргэниинь — 19, үндэрынь — 16 метр (3 дабхарай). Анханай дуганда ороходоо, доодо дабхарынь хирпиисээр хэгдэбэ. Шэнэ дуганай архитектор Ринчин Ракшаевич Ракшаев, конструктор — Должидма Намсараевна Жигжитова, энэ хэрэгтэ мүнгэ һан оруулһан үгэльгын эзэн — мэдээжэ уран барималшан Дашанима Бальжанович Намдаков. Урда сагһаа Чесанын дасанай жиндагуудай тоодо ородог Байгалай үмэнэхи хизаарай Үхэриг нютагай эсэгэтэй, Загаһатын зүүн тээхи Хүлэрэгтын эжытэй хүбүүн байжа, Даша Намдаков дасанай һуури (фундамент) шудхалгын түлбэри дааба, 3 саята гунгарбаада хубитаяа оруулжа, голлон зогсохо, алхалһан шэнжэтэй Шэгэмүни («Идущий Будда») бурханай алталмал хүрэл дүрсэ өөрөө бүтээжэ үргэбэ. Гунгарбаа соогоо мянган бурхагүй дасан рамнайлагдадаггүй хадань, нютагай жиндаг Данзан Дампилович Намнанов мүнгэ зөөри суглуулжа, Хитадһаа 1000 бурхадай сэргэ дүрсэнүүдые асаруулаа. Яруунын аймагай мэдээжэ тамиршан, ВАРК-н юрэнхылэгшын орлогшо Жамса Дашиев Аюша бурханай хүрэг үргэбэ. Олзын хэрэг эрхилэгшэ Арсалан Жалсанов хамаг хэрэгтэ оролсожо туһалдаг. «Бест-плюс» гэһэн барилгын нэгэдэлэй захирал Вячеслав Байминов ехэ хирпиис үргэбэ, мүн олзын хэрэг эрхилэгшэ Владимир Жалсараев 3 Камаз хирпиис асаржа буулгаа. Аюша бурханай хүрэл хүрэг Максим Цыбикдоржиевтанай бүлэ; дуган соохи гоё лаагдаһан һандалинуудые Базар Жалсановтанай бүлэ; ламанарай һууха жабдангуудые Виктор Намжилов; дуганай үүдэнүүдэй уран шэмэглэл Эрдэни Жамсаранов ба Булад Цыбиков хоёр дархалжа бүтээжэ үгөө, энэ мэтээр дасанда юушьеб хэжэ бүтээжэ, элдэб эдлэлнүүдые бүтээжэ үргэдэг жиндагууд тоогүй олон юм; мүнгэ танганай талаар Буряад Уласай засаг зургаан аргагүй ехээр туһалаа; барилгада хэрэгтэй хамаг саарһа дансыень Буддын шажанай заншалта Сангха Бандида Хамба Лама Дамба Аюшеев ба дид-хамба Дагба Аюшеев түрүүтэй бүтээжэ үгэһэн гээшэ. Дасанай барилгын хамаг ажалнуудые эхинһээнь һүүл хүрэтэр ойро дүтын, мүн холо хаагууршье байһан арад түмэнэй, үгэльгын эзэдэй, хэһэн бүтээһэн ажал хэмжүүргүй ехэ! 

Эгээ мүнөө Чесанын дасанай равнайн болохоо байхада, хэдэн дасангуудай гэлэн ламанар морилжо ерээд, бүтээлдэ һууба ха юм. Тус үйлэ хэрэг энэ нютагта, энэ дайдаар Буда бурханай ном дэлгэржэ байна гэжэ харуулна гээшэл. Бурхан багшын захяагаар ламанар жэлэй нэгэ дахин 45 үдэр даяанда һуужа, бэе хэлэ сэдьхэлэй хатуужал барин, масаглажа, ухаан бодолоо ургалжа, боди мүртэ оруулна. Гурбадахи жэлээ Чесанын дасанда һуудаг гэлэн Жалсан ламын уряалаар үнгэрдэг Яр Хайлан хурал хурагдана. Мүнөө зун дасанай равнайн үетэй тохёолдожо, дүрбэн гэлэн ламанар даяанда һууба: 1) Анаа дасанай соржо Булат гэлэн 2) Агын дасанай гэлэн Жаргал лама 3) Ивалгын дасанай гэлэн Түмэн лама 4) Чесанын дасанай унзад, гэлэн Жалсан лама. Эдэмнай шажанай журамай (винаиин) 253 һахил (дашаа тангариг) абаһан гэлэн ламанар дасанай хоройһоо холо ошохогүй, ехэдээл һаа, 1-2 модоной газарта ошохо эрхэтэй гэхэһээ баримталдаг хорюулынь олон аабза. Гэлэнгүй дасан дасан бэшэ гэжэ урдандаа хэлэдэг байһан. Хуралда нэрээ оруулха, нэгэ удэрэй хоол ламанарта шанаха хүсэлтэй хүнүүд тус дасандаа оторо байдаг Жалсан ламатай холбоо барижа, манжа шанажа буян олодог, тиихэдээ үглөөнэй ба үдын хоолой удаа ламанар үглөөдэр болотор эдеэлэнгүй масагладаг. Урда сагай гэгээнтэн Эрдэнийн, Зургаадай ламанарай убдис дамжуулха ламанар ургажал байһаниинь дэмбэрэлтэй.



2024 оной июлиин 27-до үглөөнэй 10 сагта Чесанын дасанай Согчин дуганай равнайн хурал эхилбэ. Ород уласай Заншалта Буддын шажанай сангхын XXIV-дугаар Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев түрүүтэй буряадай бүхы шахуу дасангуудай шэрээтэнэр, хамта 81 ламанар һүрөөтэй һайханаар, сан хэнгэрэгэй абяан доро равнай хуража, мандал үргэбэ. Дасанай хашаа хоройн досоо газаагуур дүүрэн зон ерэнхэй, һайндэрэй халима шэнжэтэй оршон байдал тогтонхой. Хуралай һүүлээр амаршалганууд хэлэгдэбэ. Эндэхи нютагуудһаа гарбалтай Жаргал Бадмаев, Эдуард Ванзатов, Вера Шобосоева гэгшэд ирагуу гоёор дуулажа, мүн һайн дуранай зүжэгшэд, бүжэгшэд дуугаа хангюурдаа, хатараа. Загаһата нютагай .Солбон Шойнжоновой " Сэнхир дэлхэй" гэһэн дуун зоной халуун альга ташалганда хүртөө Могсохоной эдир хатаршад уян нугархайгаа гайхуулаа. Дасанай урдахи талмай дээрэ Эрын гурбан наадан эршэ абан, арад түмэнэй һонирхол татажа эхилээ. Заншалта мори урилдаан, һурхарбаан, бүхэ барилдаанһаа гадна, буряад зоной хэр угһаа эрхилжэ ябаһан һээр шаалган ба шагай наадан хоёр нэмэгдэжэ, харагшад хэдэн тээшээ үрдилдэн хаража, хүн бүхэн, нютаг бүхэн өөһэдынгөө тамиршадай түлөө сэдьхэлээ хүдэлгэн, нэгэ баясажа, нэгэ урмаа таһаржа байгаа. Бүхэ барилдаанда ехэ һонирхолтой үзэгдэл гаража, нэрэтэй солотой ахамад барилдаашадые мүнгөөрһэн залуу гэхээр үетэн гэнэдхээн унагаажа, зоной магтаалда хүртөө. 50 наһандаа дүтэлжэ ябаһан суутай барилдаашан Батор Цыренов залуу һүрэгтэ бүри мүхөөгөө үгтэнгүй барилдаха юм. Үхибүүд сооһоо мэдээжэ тренер Ринчин Будажанаевай шаби Очир Цыденов (Эгэтын дасан) абсолютна чемпионой нэрэ зэргэдэ хүртэбэ, томошуул сооһоо суутай барилдаашан ябаһан Нима Нимаевай шаби, залуу барилдаашан Аюр Нимаев абаргын солодо хүртэбэ, удаадахи һуурида алдарта барилдаашан Батор Цыренов (Баргажан дасан) эзэлбэ. Һур харбалганда 55 мэргэшүүл хабаадажа, Ага, Зугаалайн, Анаа, Түгнын дасанай түлөөлэгшэд мэргэн годлиин эзэд байһанаа харуулаа. 65 наһанһаа дээшэ наһатай ветерануудай дундаһаа Ринчинов Дарма (Ага), Магаков Цырендоржо (Зугаалай), Дугаров Бабу-Доржо (Ага), мүн 55 наһанһаа дээшэ Сосорова Лыгжима (Ага), Лыгденова Гэрэлма (Хэжэнгэ), Галсанова Любовь (Ага) гэгшэд гайхуулаа. Ласти мэргэнэй солодо Ногмитов Болод (Ага) хүртэбэ. Һээр шаалганда Захааминай хүбүүд оншынь оложо сохидогоороо шалгараа. Мори урилдаанда Хэжэнгын Чесанын Балдан Брэйбун дасангуудай зүгһөө урилдаһан морид зээрэн хурдан байжа, мориной солодо хүртэбэ.

Хэд бэ гэбэл: 
2400 м.эмээлтэй жороо: Марбаев Бато, Гектор, эзэн Файзулин Александр, Хэжэнгэ; Хороших Иван, Тэфи, эзэн Дармаев Бэлиг, Балдан Брэйбун; Гуржапов Баир, Падишах, эзэн Дармаев Бэлиг.
4800 м. буряад үүлтэрэй: Балжиров Жамсо, Соохор шулуун, эзэн Балжиров Жамсо, Хэжэнгын дасан; Марбаев Бато, Бургэд, эзэн Сампилов Аюр, Хэжэнгын дасан; Михайлов Мэргэн, Линкольн, эзэн Михайлов Мэргэн, Чесанын дасан.



1600 м. холимол үүлтэрэй: Марбаев Бато, Хээр, Сампилов Аюр, Хэжэнгын дасан; Хороших Иван, Экзотика, эзэн Гуржапов Баир, Балдан Брэйбун; Файзулин Нима, Набат, эзэн Файзулин Александр, Хэжэнгын дасан.
Шагай нааданда үхибүүд хабаадалсажа, буряад арадай эрхим нааданда шадамар бэрхээр һуража байһанаа элирүүлжэ, һайн шагналда хүртэжэ урмашабад.

Эндэ сугларһан үй түмэн һүзэгшэдые халуун сайгаар, амтан эдеэгээр хооллуулһан Загаһата, Михайловка, Хүльхисөөн, Чесан ба бусад тосхонуудай тоһон гартай эжынэртэ баяр хүргэмөөр. Эхэнэр тогоогоороо буян олодог гээшэ энэл даа!

Балдан Һама сахюусантай, мянган бурхадай адистай, дэлхэйдэ суутай уран барималша Даша Намдаковай хэһэн бурханай үзэсхэлэнтэй, хооһон шанар олоһон урданай ехэ ламанарайнгаа дүрэнүүдые ханаар дүүрэн тахинхай Чесанын дасамнай буян хэшэг дэлгэрүүлжэ, арад жиндагтаа абарал үршөөжэ, Арьяабалын сэсэгүүдээр һалбаран хэтэ сагта оршимой!

Хэрэглэһэн номууд, гэрэл зурагууд: «Историко-культурный атлас Бурятии», Москва, 2001 г.; Д.Д. Намнанов, «Чесанский дацан. История и современность», Улан-Удэ, изд-во БГУ, 2018 г.; Ц-Д. Чимитов, «Ундэр солотон бии һэн», «Буряад Үнэн», № 243, 21 декабря 1993 г.; Б.Н. Жанчипов «Зургаадай багша», «Буряад Үнэн», 1999 он.