Ород гүрэнэй I Петр хаан 1703 оной март һарада Хориин буряадуудай түлөөлэгшэдтэ тэдэнэй засаг түрын үйлэ хэрэгүүдтэ шударгы хабаадажа байһанайнь, илангаяа, гүрэнэй хилэ табиха, сахиха (Мэгжын харуул) хэрэгтэ жүдхэмжэтэй, габьяатай байһанайнь тула 11 уг һүлдын тугуудые хайрлаһан. Будын шажанай буряад арадай дунда дэлгэрэлгэ хаанта засагһаа өөрын удхатайгаар дэмжэгдэһэн.
XVIII зуун жэлэй адагаар Хориин сагаан талаар будын шажан нэбтэрэн, үмсын һэеышье, модоншье сүмэнүүд байгуулагдажа эхилһэн. 1795 ондо ахамад тайшаа Дамба-Дугар Ринчинэй гэгшэ Худанай дасанһаа амяарлажа, өөрынгөө зөөреэр бишыхан модон дуган Аалан горхоной баруун эрьедэ бодхоогоод, хурал ном бүтээлгэдэг болоһон. Тэндэнь нэгэ нанса лама ба доогуур зиндаагай хэды ламанар байжа, шухала ёһололнуудыень Худанай дасанай шэрээтэ ерэжэ бүтээдэг һэн. 1804 ондо тайшаагай наһа барахада, Шойжод хатаниинь Галсан Мардаевтай зүбшэжэ, Ринчеев тайшаагай дурасхаал мүнхэлэн, шулуун дасан бодхоохо гэлсэбэ. Эрхүүгэй губернатор Трескинэй 1806 оной майн 9-нэй №1661 зарлигаар тус дасан шэнэлэн бариха зүбшөөл абтаһан. Дансын мэдээгээр “Дамбадугар Ринчеевэй – ассигнацяар 33162 түхэригөөр ба тайшаа Галсан Мардаевай – 12103 түх.12 мүнгөөр” шэнэлэн баригдаа гэгдэнэ. “Гандан Шаддублин” Анаа дасан шулуугаар баригдажа, буряадай дэбисхэр дээрэхи тон түрүүшын шулуун дасан болоһон. Олон жэлэй удаа Согшин дуган түймэртэ абтаа, хуушараа, тиин 1860 онһоо 1870 он болотор һэльбэн шэнэдхэгдээ.
Тэрэниие анхан Эрхүүгэй ород барилгашад үнэн алдартанай һүмын түхэл оруулжа бариһан, харин һүүлдэнь буряад дархашуул шэнээр һэльбэхэдээ, будын шажанай дасан барилгын ёһо гурим баримталжа, мүн өөһэдынгөө ухаалһан шэнэ өөрсэ маяг оруулан заһабарилаа. Тиимэһээ Анаа дасанай Согшин дуган дүтэ ойрын орон нютагуудай дасангуудһаа тад ондоо гадаада түхэлтэй, буряадай дархаша урлалые гүйсэд шэнгээһэн одото мандалын ордоншуу шэнжэтэй барилга гэжэ түүхэдэ онсологдоо. Зүүн зүгые жэншэлэгшэ Л.К.Минертын хэлэһээр: “ Анаа дасанай гол дуган буряадай шажанай барилгын гайхамшаг хүшөө болоно. Тэрэ барилгынгаа түсэбөөр ба орон зай-зохёомжоороо юунтэйшье жэшэхээр бэшэ. Тэрэнэй үлэгдэлынь ерээдүйн үенүүдтэ соёл түүхын талаар тон сэнтэй байхань дамжаггүй”. Согшин дуган соо мянган бурхадай сэргэ дүрэнүүд, үрил түрэдэг домогтой Ногоон-Дара Эхэ бурхан, үнэтэ эрдэни шэмэгтэй яшал бүреэ мэтэ гоё һайханаар бүтээһэн шүтөөнүүдһээ гадна хориин 11 эсэгын тугууд ба Сагаан-Дара эхын хубилгаан гэгдэн хүндэлэгдэдэг, анха түрүүн Буряадта Бандида Хамба ламанарай хэргэм бии болгоһон II Екатерина хатан хаанай бюст дүрэнь хубисхалай үе хүрэтэр тахигдаатай байһан. Дасанай хашаа дотор Арьяабалын зүрхэн тарнитай Доншуур мааниин айхабтар томо хүрдэ байһан. Ород гүрэнэй түүхэдэ Анаа дасан буряад дасангууд сооһоо онсо хүндэтэй һуури эзэлһэн. Тэрэ будын шажанай гүн ухаанай, соёл гэгээрэлэй, ном хэблэлэй, түбэд эмшэлэлгын ба уран зурагай түб гэжэ тоологдожо байгаа.
XX зуун жэлэй эхиндэ Анаа дасанда Согшин дуганаа тойроод, 12 бага дуган ба 26 субарганууд үндэрлэнхэй һэн. 1858 ондо тус дасанда шэрээтэ лама Ёндон Дэлэгэй ба Хойто ламхай гэжэ суурхаһан шойрын багша Лубсан Галдан Аюшын хоёрой зүдхэмжөөр Цанид һургуули нээгдэһэн. 1881 ондо Аюша бурханда зорюулһан хоёр дабхар Чойра дуган баригдажа, чойрын һургуули хүдэлжэ эхилээ. Хожомынь мэдээжэ цанид багша Агваан Доржиевай эдэбхеэр дасанай ара талада гүн шойрын һургуулиин хоёрдохи байшан бодхоогдоо. Мүн хуушан Хүрдын дуган шэнэлэгдэн, хоёр дабхар Жүдэй дуган соо “ябаган гонуд һургуули” түбхинэһэн (гонуд - дасанһаа дасанда ябагаар ябажа хуралган). Гонуд һургуулиин шаби байха гээшэ аймшагтай шанга журам тэсэжэ гараха, ородоор хэлэбэл аскедэй шанар хүгжөөхэ эрилтэтэй, хүн бүхэн тус һургуулида орохоёо зүрхэлхэгүй байһан. Гонуд ламанар дугандаа хонон үнжэн байха, хабарһаа намар болотор ондоо дасангуудаар ябажа, хурал ном табихадань, зон олоороо суглардаг һэн ха. 1878 ондо Байгалай үмэнэхи түрүүшын тарниин һургуули бии боложо, шэнэ хоёр дабхар модон Дуйнхор дуган соогоо хубарагууд одо мүшэдые шэнжэлгын болон зурхайн һургуули гаража эхилээ. 1885 ондо Хүрдын сүмэ баригдаа. Мүн Дэмчигэй, Аюшын гэхэ мэтэ дуган сүмэнүүд хойно хойноһоо бодоһон. 1897 оной октябриин 17-до хоёр дабхар Майдари сүмэ баригдажа, рамнайень Тамчын дасанай шэрээтэ лама Б.Е.Доржиев үргэһэн байна. Тэрэ үеын хамаг дасанай бурхадһаа хэмжүүрээр үлүү, 80 тохой үндэртэй, һуугаад байһан алталмал зэд Майдари бурхан (5 сажан 2 аршам (12 метр) бүтээгдэжэ, ордонойнгоо арсалан сэнтиидэ тахигдаба.
Майдари бурхан тахиһан ушар өөрын түүхэ домогтой. 1891 ондо Анаа дасанда хан тайжа (II Николай) морилходонь, хориин буряадууд 80 тохой Майдари бурха модоор бүтээхыень зүбшөөл гуйһан. Ламанар засаг зургаанай газарнуудта Майдари бурхандаа модон сүмэ бариха тухай хандалга ябуулһан, тиин 1894 ондо зүбшөөл үгтэбэ. Теэд хорёорхин сүмэеэ барихаяа яарабагүй, модоор бэшэ зэдээр бүтээхэ гэжэ шиидэбэ ха юм. Урлалай талаар суутай Долоон-Нуур ошожо захил хэбэ. 11000 хитад пүүд шэгнүүртэй үдхөөр алталһан зэд Майдари бурхан бүтэн болобо. 30 мянган лан мүнгөөр худалдажа абаад, хайрсагууд соо хубаажа тааруулаад, 72 тэмээндэ ашажа, 380 үдэрэй туршада ябажа, арайхан Урга хүрэһэн. Мүнгэниинь үшөө дуталдаһыень, Анаа дасанай жиндагууд дахин суглуулжа, Бадмын ба Одомын гэгшэд тэрэ мүнгэеэ абаад замда гараа. Харгыдань дээрмэшэд тонохоёо һанажа зобоогоо. Зүгөөр тэдэ хоёр суутай бэрхэ Абидын гэжэ ангуушаниие абаад ябажа, тэрэнь дээрмэшэдэй нюдэн дээрэ ниидэһэн шубуу таһа харбаһыень, тэдэнь айжа холодоо һэн. Майдари бурханаа асархадань, дуган үшөө бүтөөгүй байжа, бурханайнгаа толгойень зондоо харуулхадань, булта аргагүй баясажа, ажал түргөөр ябажа эхилээ. Бурханай досоохи шүндэ хэхэ зүйлнүүдые асарха хэрэг гаража, мүн аянда мордолгон болоо. Бусахадаа, 7 тэргэ үнгэ бүриин торго, эмэй хүлдэ ородог янзын ургамал ногоо, 12 тэргэ “Ганжуур” ном, мүн 8-дахи Богдо Гэгээн ба Хамба хүрээ багшын бэлэг – 12 боти магтаалай номуудые ашанхайнууд ерээ. Тиин ламанар асарһан номуудай хуудаһан бүхыень наряар шалган, аржагар сэбэр бартай, алдуугүй гэжэ үзэбэ. Арын хүбшэһөө срогшан болохо хуша модо, сагаан ая, ганга сэсэгүүдые зон суглуулжа асараа.
1937 ондо Анаа дасанай хаагдахада, Майдари бурханиие хубинуудайнь хэмжүүршье абангүй, бүридхэнгүй, гэдэргэнь суглуулхаар бэшээр задалжа хаяһанайхинь, хайлуулхаһаа бэшэ арга үгы, досоонь байһан нангин номууд, 9 эрдэниин зүйлнүүд, алта, мүнгэн, бурхадай дүрэнүүд, торго хургы – хамаг баялигынь тоногдоод, үрин тарин иишэ тиишээ тараагдаа. Доронь ородог янза бүриин буунуудынь, жада һэлмэнүүдынь буһалгаанда бэлдэһэн буу зэбсэгтэ тоологдожо, лама хубарагуудынь гэмнэһэн. Тиихэдэ олдоһон зэбсэг бүридхэлгын акт соо: 2 амата дробовиг буу – 3, сахюур һомонууд – 40 штүүг, бердаанха – 1, дробовиг – 8, Смитт револьвернүүд – 4, богони пистоледүүд – 14, янзын патронууд – 12, хуйтай эритэнүүд – 11, хуйгүй эльдэнүүд – 15, кинжалнууд - 2, штыгууд – 4, хамтадаа 106 гал гарадаг буунууд ба хүйтэн эритэнүүд байгаа гэжэ тоосогдоо. Тус сүмэ өөдөө гонзойһон, хажуу тээшээ үргэн бэшэ, доодо дабхарынь дээдэхиһээ һураггүй үндэр, мүргэлшэдэй бурханаа гороолон үнгэрхөөр лэ зайтай һэн. Тиин Анаа дасанда түбэд аргын һургуули нээгдэжэ, хоёр дабхар Мамба дуган баригдаад, Ацагадай ба Сүүгэл дасангуудһаа лама багшанар залагдажа, “Чжуд-ши” сударай дүрбэн боти үндэһэлэн, хэшээлнүүдээ ябуулжа эхилээ.
XX зуун жэлэй эхиндэ Анаа дасан нэгэ томо һуурин тосхоной тухай хэмжээтэй болоод байһан. Тойроод байһан ламанарай гэрнүүд үбэлэй, зунай гээд илгаатай, мүн амбаарнуудынь бахананууд дээгүүр тодхоотой, ехэнүүд үүдэтэйнүүд һэн. 500 шахуу гэр байранууд баруун, зүүн тээшээ 3 ехэ гудамжа, урагша хойшоо 6-7 гудамжанууд жэрылдэжэ байгаа. Дасанһаа 3 модоной газарта, Аалан голой эрьедэ боро бодолой, мяха шүлэнэй “шууюур” ба зүүн урагшаа 3 модо тухай зайда “Хитадай хороон” гэжэ нэрэтэй дэлгүүр байһан. Дасанай гол хубинь гэбэл, хамтын хашаа соо байһан шажан мүргэлдэ хабаатай барилганууд һэн. Түрүүшынь модон харша 1885 ондо 380 метр утатай, 70 см. үргэнтэй шулуун хашаагаар һэлгэгдээ. Дасанай хашаагай гадаадахи дүрбэн таладань аймагуудай дуганууд байһан: Шарбалин дуган – Галзуудай, Шойнхорлин – Хүбдүүдэй, Гэпэрлин – Шарайдай, Бадагарлин – Хуасайн.
Дасан руу хара зон олоороо ябадаг, түбэд эмшэдтэ, зурхайша, тарниша, жоодшо гэхэ мэтэ ламанарта саг үргэлжэ субажал байһан. Үе-үе болоод, ехэ хуралнууд: зундаа “шамагар”, намартаа “сали” гэхэ мэтэ ёһололнууд жэлэй дүрбэн сагта бүтээгдэжэ байха. Буряадай 7 дасанда: Тамчын, Агын, Сээжын, Зугаалайн, Хужартын, Эгэтын ба Анаа дасангуудта Дуйнхорай Цам наадан үнгэрдэг һэн. Анаа дасанда Цамай зүжэг 1907-1908 онуудта анхан табигдаад, ямар үдэр түрүүн эхилээб, тэрэл үдэртөө үнгэргэгдэхэ ёһо байгаа. 1915 ондо Зүүн-Сибириин будын шажаниие дэбшүүлэгшэ Гүшэг хамба Агваан Доржиевай дурадхалаар дасанай хойто зүгтэ цанидай 2-дохи дуган - “Мүнхэ мааниин сүмэ” баригдаа. Чойрын дуган соо гүн шойрын хэшээлнүүд үнгэрдэг һаань, шэнэ дуган соо хаа хаанахи дасангуудай ламанар сугларжа, дагсал хаялсажа, шойро, ламрим, дуйраа дагриг, лориг мэтэ хэшээлнүүдтээ эрдэм мэдэсэеэ гүнзэгырүүлжэ байгаа. Тэрэ үедэ Анаа дасанай цанид шойрын һургуули Сүүгэлэй, Тамчын, Агын дасангуудай шойрын һургуулинуудтай зэргэ холо ойгуур суурхаһан.
Ерээдүйн гайхамшаг лама, XII Бандида Хамба Даши-Доржо Этигэлэй 15-тай эдир наһандаа Янгаажан дасанай хубараг байһанаа, шойрын суута багша Шираб-Нимбуу Захаарай гэгшэдэ шаби орожо, 23 жэлэй туршада Анаа дасанда һуралсаад, гэбшэ, габжын зиндаада хүрэһэниинь мэдээжэ. Этигэлэй хамбын багшанарые нэрлэбэл: гол багшань болоһон, Ламрим ба бэшэ номуудта, 1840 оной Захаарай Шиираб Нимбуу багша; Арьяабалын хубилгаан, Сүүгэл дасанда габжа гараһан, 1930 оной Аюшын Галдан (Хойто ламхай) шэрээтэ; Абида бурханай хубилгаан Баруун ламхай ба Манжушриин хубилгаан Дагба-Жалсан Зодбын багша; хоюулан 1837 оной һэн. 1840 ондо түрэһэн, Ламрим ба хамаг ехэ ехэ номуудта сээжэ; мүн хожомынь 1917-1919 онуудаар XIII Бандида Хамбын шэрээдэ һууһан Намжил Лайдабай гэгшэ 1904 онһоо 1908 хүрэтэр Анаа дасанай шэрээтын уялга даажа ябаа.
Мүн ном хэблэдэг Барай гэр онсо һууритай, согшин дуганһаа баруун-хойно оршодог һэн. 1899 ондо Анаа дасанда хэдэн жэлдэ барлагдаһан номууд бүридхэгдэжэ, гаршагуудайнь янза 100 тоодо хүрэһэн. 1924 ондо Гүшэг хамба Агваан Доржиев Анаа дасанда ехэ суганды татажа, иигэжэ айладхаа: “Мүнөө сагай хуулиин ёһоор болоходоо, та, ламанар, урданай байдалаар хүдөөгэй зоной хүзүүн дээрэ гаража, ажал хэнгүй, наймаа аралжаа хээд һууха саг дүүрэбэ”. Лама бүхэн өөрын хүсөөр ажал хэжэ, эдихэ хартаабхаяа тарижа, бага зэргэ таряа таригты гэхэ мэтын дурадхал элирхэйлээ. Тиин ламанарай дунда ехэ арсалдаан болоһон. Гүшэг хамбые дэмжэгшэд дасандаа үлэжэ, буруушаагшад “нирвангинистнар” нэрэ зүүжэ, дасанда байха эрхэгүй болоһон. Харин дэмжэгшэд “обновленцы” гэгдэбэ. Дасангүй ламанар хамтаржа, ехэ сарай мэтэ дуган баряад, досоонь 2-3 пеэшэн табижа, хуралнуудаа хуража эхилбэ. Энэнь сарайн дуган гэгдээ.
Анаа дасанда шэрээтээр һуугшадые нэрлэбэл: 1.Хара Нохойн Дандар. 2.Түбөөшын Шоймпол. 3. Малын Шиираб –Анаагай. 4. Барын лама – Хэжэнгын. 5.Намжалай Галдан – Мухаршэбэрэй. 6. Дэлэгэй лама – Байсын Эбэрэй. 7. Аюшын Галдан (Хойто ламхай) – Байсын Эбэрэй. 8. Жэмбын Дүлзэн-Дагба – Баруун Бэеын. 9. Зодбын Дагба-Жалсан – Үльдэргын. 10. Захаарай Шиираб-Нимбуу. 11.Лайдабай Намжал – Сэлэнгын. 12. Шагдарай Доржо. 13.Шиирабай Дамби-Нима. 14. Дэмшэгэй лама – Анаагай.
Эдэ тоологдоһон шэрээтэнэр гэбэл, булта шойрын һургуулиин түгэс бэлэдхэлтэй, габжаһаа доошо бэшэ зиндаатай, гэлэн сахилтай ламанар байһан гэжэ багсаахаар, юундэб гэхэдэ ерээдүйн шэрээтэдэ тон тиимэ эрилтэ табигдадаг гурим тэрэ сагта бии байгаа.
1833 оной январиин 1-нэй бэшэлгээр ламанарай тоо иимэ байһан: штат - 1, баталгагүй -1, убаши – 4, хубараг – 81. Жиндагуудай тоо гэбэл: 2524 эрэшүүл, 2604 эхэнэрнүүд. Харин 1863 оной тоололгоор: штат лама – 13, штадһаа гадуур – 56, хубарагууд – 56, хамта – 104. Жиндагһаа 2832 эрэшүүл, 2850 эхэнэрнүүд байһан байна. 1873 ондо Оросын хаан изагуурта гүн тайжа Алексей Романов Анаа дасанда бууһан, Хориин тайшаа байһан Бадма Очиров угтамжа бэлэдхээ.
Анаа дасан тэрэ үеын дасангууд сооһоо субаргануудайнгаа тоогоор булижа байгаа. 26 субаргануудайнь 40-ниинь хашаагай газаа, 4 зүгтэ табигданхай. Бүхы субарганууд ямар нэгэн удха шанартай үйлэ хэрэгүүдтэй холбоотой һэн. Субарга барихада, ород гүрэнэй засагай зүгһөө зүбшөөл хэрэггүй, тиимэһээ архивай дансада ороогүй. Зоной гэршэлһэн үгөөр болобол, хойто 3 субарга 1986 ондо Үльдэргын жиндагууд Да-Римбүүшэ, Хайдан-Римбүүшэ, Жалсан-Римбүүшэ гэгээн ламанарта бодхооһон. хуушан модон дуганай һуурида байһан зүүн-хойто углуугай субарга 1811 оной, Зүгдэр-Намжилма Бурханай субарга – 1904 ондо ород-япон дайнай үедэ баригдаһан. Дүрбэн углуугай субаргануудые дасанай һахюул гэхэ. Арын бооридо байһан 9 субаргануудые ойро тойроной ба Үльдэргын жиндагууд 1986 ондо бодхоогоо. Тэдэнэй урдахи субарга дасанай түрүүшын шэрээтэ ламада зорюулһан, бэшэ 8-ниинь мүн лэ шэрээтэнэрэй дурасхаалай. Баруун хойнонь удхань мэдэгдээгүй 5 субарга байна. 1986 ондо субарганууд заһабарида ороһон.
1937 оной январиин 27-ой БМАССР-эй ЦИК-эй Президиумэй тогтоолоор Анаа дасан хаагдажа, Хориин гүйсэдхэхы хорооной мэдэлдэ оруулагдаһан. Дасанай ламанар буряадай бүхы ламанартай тохёолдоһон сэмүүн сагые: хашалган, хамалган, түрмэ, сүлэлгэ мэтые - дууһыень тэсэжэ гараһан. Жэшээнь, Үльдэргэ нютагай жоодшо гэжэ алдаршаһан, Анаа, Сүүгэл, Агын дасангуудта багшалһан габжа Шойдор Абидын гэгшэ 84 наһандаа өөрөө бэеэ тушаахаяа Улаан-Үдэ руу ябагаар гараһан тухайнь зээ басаганиинь, 90 наһатай Дэжэдмаа Дагбын дурсадаг. Сагаан түрмэдэ ошомсоороо буудуулһан тухайнь мүн тэрэ үедэ тэндэ хаагдаад байһан гэбшэ лама Дамба Галсанай шабинь хожомынь гэршэлһэн. Шэтын тракт мэтэ харгын ажалда болон хамагай хүшэр бэшэшье ажалда хайра гамгүй заруулһан гээшэ.
1990-ээд онуудаар Анаа дасан һэргээгдэжэ, гүрэнэй удхатай түүхын хүшөө гэгдэн баталагдаад, дасан тойроной барилга эхилһэн. Һандарһан хуушан Согчин дасанай хажууда Үльдэргэ нютагай дархашуул багашаг дуган бодхоожо, хуралнууд хурагдажа эхилһэн. Анаа дасанай шэрээтээр эдэбхитэй залуу лама Лэгсэг Дарижабай табигдажа, дасанаа һэргээн бодхоолгын ажал эршэтэйгээр ябуулжа эхилээ. Анаа дасан анхан сагһаа хамаг дасанһаа үлүү олон субаргануудтай һэн. 26 субаргануудынь нютаг бүриин жиндагууд үндэрлүүлжэ байгаа. 2011 ондо Анаа дасанай дүрбэн зүгтэнь Хориин 11 угай үри һадаһадай өөһэдын отогуудай лама хубарагуудта зорюулан бодхооһон 108 субарганууд үндэрлэжэ, Гомбо сахюусанай дээдэ баруун моторой дун сагаан эрхи мэтэ арюунаар харагдана. Субарганууд 1,5х1,5 м. хэмжээнэй, 3,42 м. үндэртэй, бэе бэеһээ 12 м.зайда оршон, Татхагатын найман замай субаргын янзануудые һубарюулан харуулжа, эрхиин толгой мухарюулһандал, дахин дахин дабтагдана. Тус субарганууд 324 метрэй тэбхэлжэн газар эзэлжэ, 9 га талмайнь 9-9 хубида хубаагдажа, саашадаа 17 дуганууд, субаргануудай хажуугаар хүрдэнүүд табигдахаа хараалагданхай. Жэл бүри үнгэрдэг субаргын найрта арад жиндагууд олоороо суглараад, өөр-өөрынгөө субаргануудые тахижа, түрэл гаралайнгаа холбоо бэхилэн, эдир залуу үетэндэ сэдьхэлэй арюун шанар олгон байһаниинь тон удха шанартай гэхээр. Гайхалтай зүйл гэбэл, сэмүүн сагта анхан нюугдаһан сайн сагай 1000 бурхадай олдожо эхилһэниинь. Лэгсэг багша энэ ушарые Анаа дасанай хубараг байһан, эндэ эрдэм олоһон Этигэлэй Хамбатай, тэрэнэй 75 жэлэй хугасаада газар доро даяанда һууһанаа, бусажа ерэһэнтэйнь холбоно. Мүнөө дээрээ 350 бурхад олдоод байна, түрүүн олон зоной бэдэрһэн газарһаа гэнтэ олдошохо шэдитэй байна. Тус хүрэгүүд 10 см. үндэртэй, үнгэ бүрин эрдэс шэрэ будагтай алталмал хүрэл сэргэ бурхад юм. Мүн нюугдаһан, 70 гаран жэлдэ газар доро хэбтэһэн хэдэн олон бурхан шажанай номууд олдоходоо, үмхирһэн, ангаһанай тэмдэггүй, мүнөөнэй эгээл һайн номой сангуудта хадагалуулжа байһандал харагдаа. 1937 ондо Анаа дасанай Зунды лама алтан хүбөөтэй сэнтэй яшал бүреэ Дагба-Доржо Цыренжаповта дасанай дахин бодотор гэжэ дамжуулһыень, гэдэргэнь бусааба. Мүн Цогчин дуганай толи, дасанай урданай ламанарай хубсаһан бусаагдаа. Үрил түрэдэг Дара-Эхэ Ааланай нэгэ айлайда хашалганай үеһөө нюусаар тахигдажа, хадагалагдажа байһанаа, гэдэргэнь асарагдаба. Тиин заһагдажа байһан Согшин дуганай баруун-урда 2015 ондо гоё һайхан Ногоон-Дара эхын сүмэ Хори нютагай шадалтай айлай хүсөөр үндэрлөө. Алталмал гуулин 80 см. үндэртэй 16 сэргэ бурхад айл аймагай һүзэгөөр бүтээгдэжэ тахигдаба. Энэ дэмбэрэлтэй ушараар Анаа дасанда ехэ найр наадан боложо, Хамба-Лама Дамба Аюшын түрүүтэй олон ламанар ерэжэ, рамнай үргөө бэлэй. 100 сая (миллион) Арьяабалын зүрхэн тарниин бэшэгтэй, домогто Доншуур хүрдэшье һэргээгдээ. Хүрдэ соо хэгдэхэ хэдэн рүлөөн онсо саарһан дээрэ һүзэгтэйшүүл маанинуудые өөһэдөө бэшээ юм. Холын хараатай, хүтэлхы бэлигтэй шэрээтэ Лэгсэг лама Анаа дасанайнгаа дотоо, гадаа ехэ ажал ябуулхаһаа гадна, арад зониие ударидан, ойро тойроной нютагуудаар, хада гүбээ, гол замай захааршье будын шажанай һалбаржа байһан тэмдэгүүдые: шодон субаргануудые хойно хойноһоонь үндэрлүүлэн байдагынь баясамаар.
XVIII зуун жэлэй адагаар Хориин сагаан талаар будын шажан нэбтэрэн, үмсын һэеышье, модоншье сүмэнүүд байгуулагдажа эхилһэн. 1795 ондо ахамад тайшаа Дамба-Дугар Ринчинэй гэгшэ Худанай дасанһаа амяарлажа, өөрынгөө зөөреэр бишыхан модон дуган Аалан горхоной баруун эрьедэ бодхоогоод, хурал ном бүтээлгэдэг болоһон. Тэндэнь нэгэ нанса лама ба доогуур зиндаагай хэды ламанар байжа, шухала ёһололнуудыень Худанай дасанай шэрээтэ ерэжэ бүтээдэг һэн. 1804 ондо тайшаагай наһа барахада, Шойжод хатаниинь Галсан Мардаевтай зүбшэжэ, Ринчеев тайшаагай дурасхаал мүнхэлэн, шулуун дасан бодхоохо гэлсэбэ. Эрхүүгэй губернатор Трескинэй 1806 оной майн 9-нэй №1661 зарлигаар тус дасан шэнэлэн бариха зүбшөөл абтаһан. Дансын мэдээгээр “Дамбадугар Ринчеевэй – ассигнацяар 33162 түхэригөөр ба тайшаа Галсан Мардаевай – 12103 түх.12 мүнгөөр” шэнэлэн баригдаа гэгдэнэ. “Гандан Шаддублин” Анаа дасан шулуугаар баригдажа, буряадай дэбисхэр дээрэхи тон түрүүшын шулуун дасан болоһон. Олон жэлэй удаа Согшин дуган түймэртэ абтаа, хуушараа, тиин 1860 онһоо 1870 он болотор һэльбэн шэнэдхэгдээ.
Тэрэниие анхан Эрхүүгэй ород барилгашад үнэн алдартанай һүмын түхэл оруулжа бариһан, харин һүүлдэнь буряад дархашуул шэнээр һэльбэхэдээ, будын шажанай дасан барилгын ёһо гурим баримталжа, мүн өөһэдынгөө ухаалһан шэнэ өөрсэ маяг оруулан заһабарилаа. Тиимэһээ Анаа дасанай Согшин дуган дүтэ ойрын орон нютагуудай дасангуудһаа тад ондоо гадаада түхэлтэй, буряадай дархаша урлалые гүйсэд шэнгээһэн одото мандалын ордоншуу шэнжэтэй барилга гэжэ түүхэдэ онсологдоо. Зүүн зүгые жэншэлэгшэ Л.К.Минертын хэлэһээр: “ Анаа дасанай гол дуган буряадай шажанай барилгын гайхамшаг хүшөө болоно. Тэрэ барилгынгаа түсэбөөр ба орон зай-зохёомжоороо юунтэйшье жэшэхээр бэшэ. Тэрэнэй үлэгдэлынь ерээдүйн үенүүдтэ соёл түүхын талаар тон сэнтэй байхань дамжаггүй”. Согшин дуган соо мянган бурхадай сэргэ дүрэнүүд, үрил түрэдэг домогтой Ногоон-Дара Эхэ бурхан, үнэтэ эрдэни шэмэгтэй яшал бүреэ мэтэ гоё һайханаар бүтээһэн шүтөөнүүдһээ гадна хориин 11 эсэгын тугууд ба Сагаан-Дара эхын хубилгаан гэгдэн хүндэлэгдэдэг, анха түрүүн Буряадта Бандида Хамба ламанарай хэргэм бии болгоһон II Екатерина хатан хаанай бюст дүрэнь хубисхалай үе хүрэтэр тахигдаатай байһан. Дасанай хашаа дотор Арьяабалын зүрхэн тарнитай Доншуур мааниин айхабтар томо хүрдэ байһан. Ород гүрэнэй түүхэдэ Анаа дасан буряад дасангууд сооһоо онсо хүндэтэй һуури эзэлһэн. Тэрэ будын шажанай гүн ухаанай, соёл гэгээрэлэй, ном хэблэлэй, түбэд эмшэлэлгын ба уран зурагай түб гэжэ тоологдожо байгаа.
XX зуун жэлэй эхиндэ Анаа дасанда Согшин дуганаа тойроод, 12 бага дуган ба 26 субарганууд үндэрлэнхэй һэн. 1858 ондо тус дасанда шэрээтэ лама Ёндон Дэлэгэй ба Хойто ламхай гэжэ суурхаһан шойрын багша Лубсан Галдан Аюшын хоёрой зүдхэмжөөр Цанид һургуули нээгдэһэн. 1881 ондо Аюша бурханда зорюулһан хоёр дабхар Чойра дуган баригдажа, чойрын һургуули хүдэлжэ эхилээ. Хожомынь мэдээжэ цанид багша Агваан Доржиевай эдэбхеэр дасанай ара талада гүн шойрын һургуулиин хоёрдохи байшан бодхоогдоо. Мүн хуушан Хүрдын дуган шэнэлэгдэн, хоёр дабхар Жүдэй дуган соо “ябаган гонуд һургуули” түбхинэһэн (гонуд - дасанһаа дасанда ябагаар ябажа хуралган). Гонуд һургуулиин шаби байха гээшэ аймшагтай шанга журам тэсэжэ гараха, ородоор хэлэбэл аскедэй шанар хүгжөөхэ эрилтэтэй, хүн бүхэн тус һургуулида орохоёо зүрхэлхэгүй байһан. Гонуд ламанар дугандаа хонон үнжэн байха, хабарһаа намар болотор ондоо дасангуудаар ябажа, хурал ном табихадань, зон олоороо суглардаг һэн ха. 1878 ондо Байгалай үмэнэхи түрүүшын тарниин һургуули бии боложо, шэнэ хоёр дабхар модон Дуйнхор дуган соогоо хубарагууд одо мүшэдые шэнжэлгын болон зурхайн һургуули гаража эхилээ. 1885 ондо Хүрдын сүмэ баригдаа. Мүн Дэмчигэй, Аюшын гэхэ мэтэ дуган сүмэнүүд хойно хойноһоо бодоһон. 1897 оной октябриин 17-до хоёр дабхар Майдари сүмэ баригдажа, рамнайень Тамчын дасанай шэрээтэ лама Б.Е.Доржиев үргэһэн байна. Тэрэ үеын хамаг дасанай бурхадһаа хэмжүүрээр үлүү, 80 тохой үндэртэй, һуугаад байһан алталмал зэд Майдари бурхан (5 сажан 2 аршам (12 метр) бүтээгдэжэ, ордонойнгоо арсалан сэнтиидэ тахигдаба.
Майдари бурхан тахиһан ушар өөрын түүхэ домогтой. 1891 ондо Анаа дасанда хан тайжа (II Николай) морилходонь, хориин буряадууд 80 тохой Майдари бурха модоор бүтээхыень зүбшөөл гуйһан. Ламанар засаг зургаанай газарнуудта Майдари бурхандаа модон сүмэ бариха тухай хандалга ябуулһан, тиин 1894 ондо зүбшөөл үгтэбэ. Теэд хорёорхин сүмэеэ барихаяа яарабагүй, модоор бэшэ зэдээр бүтээхэ гэжэ шиидэбэ ха юм. Урлалай талаар суутай Долоон-Нуур ошожо захил хэбэ. 11000 хитад пүүд шэгнүүртэй үдхөөр алталһан зэд Майдари бурхан бүтэн болобо. 30 мянган лан мүнгөөр худалдажа абаад, хайрсагууд соо хубаажа тааруулаад, 72 тэмээндэ ашажа, 380 үдэрэй туршада ябажа, арайхан Урга хүрэһэн. Мүнгэниинь үшөө дуталдаһыень, Анаа дасанай жиндагууд дахин суглуулжа, Бадмын ба Одомын гэгшэд тэрэ мүнгэеэ абаад замда гараа. Харгыдань дээрмэшэд тонохоёо һанажа зобоогоо. Зүгөөр тэдэ хоёр суутай бэрхэ Абидын гэжэ ангуушаниие абаад ябажа, тэрэнь дээрмэшэдэй нюдэн дээрэ ниидэһэн шубуу таһа харбаһыень, тэдэнь айжа холодоо һэн. Майдари бурханаа асархадань, дуган үшөө бүтөөгүй байжа, бурханайнгаа толгойень зондоо харуулхадань, булта аргагүй баясажа, ажал түргөөр ябажа эхилээ. Бурханай досоохи шүндэ хэхэ зүйлнүүдые асарха хэрэг гаража, мүн аянда мордолгон болоо. Бусахадаа, 7 тэргэ үнгэ бүриин торго, эмэй хүлдэ ородог янзын ургамал ногоо, 12 тэргэ “Ганжуур” ном, мүн 8-дахи Богдо Гэгээн ба Хамба хүрээ багшын бэлэг – 12 боти магтаалай номуудые ашанхайнууд ерээ. Тиин ламанар асарһан номуудай хуудаһан бүхыень наряар шалган, аржагар сэбэр бартай, алдуугүй гэжэ үзэбэ. Арын хүбшэһөө срогшан болохо хуша модо, сагаан ая, ганга сэсэгүүдые зон суглуулжа асараа.
1937 ондо Анаа дасанай хаагдахада, Майдари бурханиие хубинуудайнь хэмжүүршье абангүй, бүридхэнгүй, гэдэргэнь суглуулхаар бэшээр задалжа хаяһанайхинь, хайлуулхаһаа бэшэ арга үгы, досоонь байһан нангин номууд, 9 эрдэниин зүйлнүүд, алта, мүнгэн, бурхадай дүрэнүүд, торго хургы – хамаг баялигынь тоногдоод, үрин тарин иишэ тиишээ тараагдаа. Доронь ородог янза бүриин буунуудынь, жада һэлмэнүүдынь буһалгаанда бэлдэһэн буу зэбсэгтэ тоологдожо, лама хубарагуудынь гэмнэһэн. Тиихэдэ олдоһон зэбсэг бүридхэлгын акт соо: 2 амата дробовиг буу – 3, сахюур һомонууд – 40 штүүг, бердаанха – 1, дробовиг – 8, Смитт револьвернүүд – 4, богони пистоледүүд – 14, янзын патронууд – 12, хуйтай эритэнүүд – 11, хуйгүй эльдэнүүд – 15, кинжалнууд - 2, штыгууд – 4, хамтадаа 106 гал гарадаг буунууд ба хүйтэн эритэнүүд байгаа гэжэ тоосогдоо. Тус сүмэ өөдөө гонзойһон, хажуу тээшээ үргэн бэшэ, доодо дабхарынь дээдэхиһээ һураггүй үндэр, мүргэлшэдэй бурханаа гороолон үнгэрхөөр лэ зайтай һэн. Тиин Анаа дасанда түбэд аргын һургуули нээгдэжэ, хоёр дабхар Мамба дуган баригдаад, Ацагадай ба Сүүгэл дасангуудһаа лама багшанар залагдажа, “Чжуд-ши” сударай дүрбэн боти үндэһэлэн, хэшээлнүүдээ ябуулжа эхилээ.
XX зуун жэлэй эхиндэ Анаа дасан нэгэ томо һуурин тосхоной тухай хэмжээтэй болоод байһан. Тойроод байһан ламанарай гэрнүүд үбэлэй, зунай гээд илгаатай, мүн амбаарнуудынь бахананууд дээгүүр тодхоотой, ехэнүүд үүдэтэйнүүд һэн. 500 шахуу гэр байранууд баруун, зүүн тээшээ 3 ехэ гудамжа, урагша хойшоо 6-7 гудамжанууд жэрылдэжэ байгаа. Дасанһаа 3 модоной газарта, Аалан голой эрьедэ боро бодолой, мяха шүлэнэй “шууюур” ба зүүн урагшаа 3 модо тухай зайда “Хитадай хороон” гэжэ нэрэтэй дэлгүүр байһан. Дасанай гол хубинь гэбэл, хамтын хашаа соо байһан шажан мүргэлдэ хабаатай барилганууд һэн. Түрүүшынь модон харша 1885 ондо 380 метр утатай, 70 см. үргэнтэй шулуун хашаагаар һэлгэгдээ. Дасанай хашаагай гадаадахи дүрбэн таладань аймагуудай дуганууд байһан: Шарбалин дуган – Галзуудай, Шойнхорлин – Хүбдүүдэй, Гэпэрлин – Шарайдай, Бадагарлин – Хуасайн.
Дасан руу хара зон олоороо ябадаг, түбэд эмшэдтэ, зурхайша, тарниша, жоодшо гэхэ мэтэ ламанарта саг үргэлжэ субажал байһан. Үе-үе болоод, ехэ хуралнууд: зундаа “шамагар”, намартаа “сали” гэхэ мэтэ ёһололнууд жэлэй дүрбэн сагта бүтээгдэжэ байха. Буряадай 7 дасанда: Тамчын, Агын, Сээжын, Зугаалайн, Хужартын, Эгэтын ба Анаа дасангуудта Дуйнхорай Цам наадан үнгэрдэг һэн. Анаа дасанда Цамай зүжэг 1907-1908 онуудта анхан табигдаад, ямар үдэр түрүүн эхилээб, тэрэл үдэртөө үнгэргэгдэхэ ёһо байгаа. 1915 ондо Зүүн-Сибириин будын шажаниие дэбшүүлэгшэ Гүшэг хамба Агваан Доржиевай дурадхалаар дасанай хойто зүгтэ цанидай 2-дохи дуган - “Мүнхэ мааниин сүмэ” баригдаа. Чойрын дуган соо гүн шойрын хэшээлнүүд үнгэрдэг һаань, шэнэ дуган соо хаа хаанахи дасангуудай ламанар сугларжа, дагсал хаялсажа, шойро, ламрим, дуйраа дагриг, лориг мэтэ хэшээлнүүдтээ эрдэм мэдэсэеэ гүнзэгырүүлжэ байгаа. Тэрэ үедэ Анаа дасанай цанид шойрын һургуули Сүүгэлэй, Тамчын, Агын дасангуудай шойрын һургуулинуудтай зэргэ холо ойгуур суурхаһан.
Ерээдүйн гайхамшаг лама, XII Бандида Хамба Даши-Доржо Этигэлэй 15-тай эдир наһандаа Янгаажан дасанай хубараг байһанаа, шойрын суута багша Шираб-Нимбуу Захаарай гэгшэдэ шаби орожо, 23 жэлэй туршада Анаа дасанда һуралсаад, гэбшэ, габжын зиндаада хүрэһэниинь мэдээжэ. Этигэлэй хамбын багшанарые нэрлэбэл: гол багшань болоһон, Ламрим ба бэшэ номуудта, 1840 оной Захаарай Шиираб Нимбуу багша; Арьяабалын хубилгаан, Сүүгэл дасанда габжа гараһан, 1930 оной Аюшын Галдан (Хойто ламхай) шэрээтэ; Абида бурханай хубилгаан Баруун ламхай ба Манжушриин хубилгаан Дагба-Жалсан Зодбын багша; хоюулан 1837 оной һэн. 1840 ондо түрэһэн, Ламрим ба хамаг ехэ ехэ номуудта сээжэ; мүн хожомынь 1917-1919 онуудаар XIII Бандида Хамбын шэрээдэ һууһан Намжил Лайдабай гэгшэ 1904 онһоо 1908 хүрэтэр Анаа дасанай шэрээтын уялга даажа ябаа.
Мүн ном хэблэдэг Барай гэр онсо һууритай, согшин дуганһаа баруун-хойно оршодог һэн. 1899 ондо Анаа дасанда хэдэн жэлдэ барлагдаһан номууд бүридхэгдэжэ, гаршагуудайнь янза 100 тоодо хүрэһэн. 1924 ондо Гүшэг хамба Агваан Доржиев Анаа дасанда ехэ суганды татажа, иигэжэ айладхаа: “Мүнөө сагай хуулиин ёһоор болоходоо, та, ламанар, урданай байдалаар хүдөөгэй зоной хүзүүн дээрэ гаража, ажал хэнгүй, наймаа аралжаа хээд һууха саг дүүрэбэ”. Лама бүхэн өөрын хүсөөр ажал хэжэ, эдихэ хартаабхаяа тарижа, бага зэргэ таряа таригты гэхэ мэтын дурадхал элирхэйлээ. Тиин ламанарай дунда ехэ арсалдаан болоһон. Гүшэг хамбые дэмжэгшэд дасандаа үлэжэ, буруушаагшад “нирвангинистнар” нэрэ зүүжэ, дасанда байха эрхэгүй болоһон. Харин дэмжэгшэд “обновленцы” гэгдэбэ. Дасангүй ламанар хамтаржа, ехэ сарай мэтэ дуган баряад, досоонь 2-3 пеэшэн табижа, хуралнуудаа хуража эхилбэ. Энэнь сарайн дуган гэгдээ.
Анаа дасанда шэрээтээр һуугшадые нэрлэбэл: 1.Хара Нохойн Дандар. 2.Түбөөшын Шоймпол. 3. Малын Шиираб –Анаагай. 4. Барын лама – Хэжэнгын. 5.Намжалай Галдан – Мухаршэбэрэй. 6. Дэлэгэй лама – Байсын Эбэрэй. 7. Аюшын Галдан (Хойто ламхай) – Байсын Эбэрэй. 8. Жэмбын Дүлзэн-Дагба – Баруун Бэеын. 9. Зодбын Дагба-Жалсан – Үльдэргын. 10. Захаарай Шиираб-Нимбуу. 11.Лайдабай Намжал – Сэлэнгын. 12. Шагдарай Доржо. 13.Шиирабай Дамби-Нима. 14. Дэмшэгэй лама – Анаагай.
Эдэ тоологдоһон шэрээтэнэр гэбэл, булта шойрын һургуулиин түгэс бэлэдхэлтэй, габжаһаа доошо бэшэ зиндаатай, гэлэн сахилтай ламанар байһан гэжэ багсаахаар, юундэб гэхэдэ ерээдүйн шэрээтэдэ тон тиимэ эрилтэ табигдадаг гурим тэрэ сагта бии байгаа.
1833 оной январиин 1-нэй бэшэлгээр ламанарай тоо иимэ байһан: штат - 1, баталгагүй -1, убаши – 4, хубараг – 81. Жиндагуудай тоо гэбэл: 2524 эрэшүүл, 2604 эхэнэрнүүд. Харин 1863 оной тоололгоор: штат лама – 13, штадһаа гадуур – 56, хубарагууд – 56, хамта – 104. Жиндагһаа 2832 эрэшүүл, 2850 эхэнэрнүүд байһан байна. 1873 ондо Оросын хаан изагуурта гүн тайжа Алексей Романов Анаа дасанда бууһан, Хориин тайшаа байһан Бадма Очиров угтамжа бэлэдхээ.
Анаа дасан тэрэ үеын дасангууд сооһоо субаргануудайнгаа тоогоор булижа байгаа. 26 субаргануудайнь 40-ниинь хашаагай газаа, 4 зүгтэ табигданхай. Бүхы субарганууд ямар нэгэн удха шанартай үйлэ хэрэгүүдтэй холбоотой һэн. Субарга барихада, ород гүрэнэй засагай зүгһөө зүбшөөл хэрэггүй, тиимэһээ архивай дансада ороогүй. Зоной гэршэлһэн үгөөр болобол, хойто 3 субарга 1986 ондо Үльдэргын жиндагууд Да-Римбүүшэ, Хайдан-Римбүүшэ, Жалсан-Римбүүшэ гэгээн ламанарта бодхооһон. хуушан модон дуганай һуурида байһан зүүн-хойто углуугай субарга 1811 оной, Зүгдэр-Намжилма Бурханай субарга – 1904 ондо ород-япон дайнай үедэ баригдаһан. Дүрбэн углуугай субаргануудые дасанай һахюул гэхэ. Арын бооридо байһан 9 субаргануудые ойро тойроной ба Үльдэргын жиндагууд 1986 ондо бодхоогоо. Тэдэнэй урдахи субарга дасанай түрүүшын шэрээтэ ламада зорюулһан, бэшэ 8-ниинь мүн лэ шэрээтэнэрэй дурасхаалай. Баруун хойнонь удхань мэдэгдээгүй 5 субарга байна. 1986 ондо субарганууд заһабарида ороһон.
1937 оной январиин 27-ой БМАССР-эй ЦИК-эй Президиумэй тогтоолоор Анаа дасан хаагдажа, Хориин гүйсэдхэхы хорооной мэдэлдэ оруулагдаһан. Дасанай ламанар буряадай бүхы ламанартай тохёолдоһон сэмүүн сагые: хашалган, хамалган, түрмэ, сүлэлгэ мэтые - дууһыень тэсэжэ гараһан. Жэшээнь, Үльдэргэ нютагай жоодшо гэжэ алдаршаһан, Анаа, Сүүгэл, Агын дасангуудта багшалһан габжа Шойдор Абидын гэгшэ 84 наһандаа өөрөө бэеэ тушаахаяа Улаан-Үдэ руу ябагаар гараһан тухайнь зээ басаганиинь, 90 наһатай Дэжэдмаа Дагбын дурсадаг. Сагаан түрмэдэ ошомсоороо буудуулһан тухайнь мүн тэрэ үедэ тэндэ хаагдаад байһан гэбшэ лама Дамба Галсанай шабинь хожомынь гэршэлһэн. Шэтын тракт мэтэ харгын ажалда болон хамагай хүшэр бэшэшье ажалда хайра гамгүй заруулһан гээшэ.
1990-ээд онуудаар Анаа дасан һэргээгдэжэ, гүрэнэй удхатай түүхын хүшөө гэгдэн баталагдаад, дасан тойроной барилга эхилһэн. Һандарһан хуушан Согчин дасанай хажууда Үльдэргэ нютагай дархашуул багашаг дуган бодхоожо, хуралнууд хурагдажа эхилһэн. Анаа дасанай шэрээтээр эдэбхитэй залуу лама Лэгсэг Дарижабай табигдажа, дасанаа һэргээн бодхоолгын ажал эршэтэйгээр ябуулжа эхилээ. Анаа дасан анхан сагһаа хамаг дасанһаа үлүү олон субаргануудтай һэн. 26 субаргануудынь нютаг бүриин жиндагууд үндэрлүүлжэ байгаа. 2011 ондо Анаа дасанай дүрбэн зүгтэнь Хориин 11 угай үри һадаһадай өөһэдын отогуудай лама хубарагуудта зорюулан бодхооһон 108 субарганууд үндэрлэжэ, Гомбо сахюусанай дээдэ баруун моторой дун сагаан эрхи мэтэ арюунаар харагдана. Субарганууд 1,5х1,5 м. хэмжээнэй, 3,42 м. үндэртэй, бэе бэеһээ 12 м.зайда оршон, Татхагатын найман замай субаргын янзануудые һубарюулан харуулжа, эрхиин толгой мухарюулһандал, дахин дахин дабтагдана. Тус субарганууд 324 метрэй тэбхэлжэн газар эзэлжэ, 9 га талмайнь 9-9 хубида хубаагдажа, саашадаа 17 дуганууд, субаргануудай хажуугаар хүрдэнүүд табигдахаа хараалагданхай. Жэл бүри үнгэрдэг субаргын найрта арад жиндагууд олоороо суглараад, өөр-өөрынгөө субаргануудые тахижа, түрэл гаралайнгаа холбоо бэхилэн, эдир залуу үетэндэ сэдьхэлэй арюун шанар олгон байһаниинь тон удха шанартай гэхээр. Гайхалтай зүйл гэбэл, сэмүүн сагта анхан нюугдаһан сайн сагай 1000 бурхадай олдожо эхилһэниинь. Лэгсэг багша энэ ушарые Анаа дасанай хубараг байһан, эндэ эрдэм олоһон Этигэлэй Хамбатай, тэрэнэй 75 жэлэй хугасаада газар доро даяанда һууһанаа, бусажа ерэһэнтэйнь холбоно. Мүнөө дээрээ 350 бурхад олдоод байна, түрүүн олон зоной бэдэрһэн газарһаа гэнтэ олдошохо шэдитэй байна. Тус хүрэгүүд 10 см. үндэртэй, үнгэ бүрин эрдэс шэрэ будагтай алталмал хүрэл сэргэ бурхад юм. Мүн нюугдаһан, 70 гаран жэлдэ газар доро хэбтэһэн хэдэн олон бурхан шажанай номууд олдоходоо, үмхирһэн, ангаһанай тэмдэггүй, мүнөөнэй эгээл һайн номой сангуудта хадагалуулжа байһандал харагдаа. 1937 ондо Анаа дасанай Зунды лама алтан хүбөөтэй сэнтэй яшал бүреэ Дагба-Доржо Цыренжаповта дасанай дахин бодотор гэжэ дамжуулһыень, гэдэргэнь бусааба. Мүн Цогчин дуганай толи, дасанай урданай ламанарай хубсаһан бусаагдаа. Үрил түрэдэг Дара-Эхэ Ааланай нэгэ айлайда хашалганай үеһөө нюусаар тахигдажа, хадагалагдажа байһанаа, гэдэргэнь асарагдаба. Тиин заһагдажа байһан Согшин дуганай баруун-урда 2015 ондо гоё һайхан Ногоон-Дара эхын сүмэ Хори нютагай шадалтай айлай хүсөөр үндэрлөө. Алталмал гуулин 80 см. үндэртэй 16 сэргэ бурхад айл аймагай һүзэгөөр бүтээгдэжэ тахигдаба. Энэ дэмбэрэлтэй ушараар Анаа дасанда ехэ найр наадан боложо, Хамба-Лама Дамба Аюшын түрүүтэй олон ламанар ерэжэ, рамнай үргөө бэлэй. 100 сая (миллион) Арьяабалын зүрхэн тарниин бэшэгтэй, домогто Доншуур хүрдэшье һэргээгдээ. Хүрдэ соо хэгдэхэ хэдэн рүлөөн онсо саарһан дээрэ һүзэгтэйшүүл маанинуудые өөһэдөө бэшээ юм. Холын хараатай, хүтэлхы бэлигтэй шэрээтэ Лэгсэг лама Анаа дасанайнгаа дотоо, гадаа ехэ ажал ябуулхаһаа гадна, арад зониие ударидан, ойро тойроной нютагуудаар, хада гүбээ, гол замай захааршье будын шажанай һалбаржа байһан тэмдэгүүдые: шодон субаргануудые хойно хойноһоонь үндэрлүүлэн байдагынь баясамаар.