Агын дасан XIX зуунжэлэй эхеэр Ага голой зүүн бэедэ анханай эшэгы дуганай һуури дээрэ үндэрлэһэн. 1810 ондо Хориин тайшаа Галсан Мардайн Ага руу ерэхэдээ, түбэд барай “Юм” ном, мүн 100 пүүд түмэр шэнэ дасанай барилгада гэжэ бэлэглээ. Ерэһэн һүниндөө тайшаа һонин зүүдэ хараба: хаанашьеб нэгэ тээ хурал ном хурагдан, сан хэнгэрэг наяржа, хубарагуудай энеэлдээн, нохойнуудай хусалдаан дуулдана гэжэ. Тайшаагай зүүдэнэй удхань дасан барилгын ёһо гуримтай тааралдажа, үндэрлэхэ дасанай һууринь Булагтада гэжэ элирээ. Агын аглаг талын түрүүшын шулуун дасан - Согшин дуганиие Хоридо Анаа дасан бариһан ород дархашуул барихадаа, үнэн алдартын һүмын түһөө оруулһан. 1816 ондо Дэрэстэйн дасанай шэрээтэ Ринчин Салугин Агын дасанай рамнай (рабнай-түб.) үргэхэдөө, өөрынгөө дасанай “Лхундоблин Дэчен” нэрыень “Дэчен Лхундоблин” болгоод дамжуулһан. Агын дасанай идам гэбэл, Жамсаран ба Һама сахюусанууд.
Хоёр дабхар шулуун Гол Согшин дуганаа тойроод, түрүүшээр дүрбэн аймагай дуган байһан: Чойра (Дара-Эхын, 1811 оной), Дуйнхор (1811 оной), Манла (1816 оной), Гүнриг (1816 оной) гээд. Хожомынь үшөө табан дуган бии болоһон: Аюша, Дэмчиг, Абида, Майдари, Арьяабала. Арьяабалын бүтээл үдэр бүри дүрбэ дахин хурагдадаг, уншалгада дасанай бүхы ламанар хабаададаг заншалтай һэн. Агын дасанай хамаг хурал, уншалгануудынь Зүүн-Түбэдэй цанид-шойрын багшанараар суутай Лавран хиидэй “шалда” (шадда) шэглэл анханһаа баримталжа байһан. 1861 ондо эндэ Түгэлдэрэй шэрээтэ тус шэглэлэй цанид һургуули дасандаа нээһэн. Дасанай ламанар бултадаа цанид шойро заагүй үзэдэг, хожомынь цанид шудалаад, мүн 10 жэлэй туршада гэлэнэй санваар шанга барибал, дасанай захиралда дэбжэгдэхэнь дамжаггүй һэн. 1880 ондо Жүдэй, 1884 ондо Манба дуганда түбэд аргын һургуули, 1906 ондо Дуйнхорай һуралсалай таһагууд хүдэлжэ эхилээ. Ага руу түрүүшын ламанар XVIII зуунжэлэй адагаар, хориин 11 эсэгын 8 угай таһарха сагаар Анаа дасанай ламанарай тооһоо гаража ерэлсээ. Түрүүшын шэрээтээр харгана угай Түгнэ-Галтайн дасанай унзад лама Ригден Пагбын һууба, зүгөөр Агын зон эндэхи ламынгаа шэрээтээр һуубал дуратай байгаа. 1858 ондо Агын талын дүүмын тайшаа, хуасай угай Түгэлдэр Тобойн хүбүүн Галсан-Жимбэ Түгэлдэрэй Агын дасанай шэрээтэ болоо. Тэрэ Монголдо габжа гаража ерэһэн, тон ехэ эрдэмтэй лама байһан. Галсан-Жимбэ габжа зурхайн “Одо мүшэдэй үндэһэ һуури” ба оршуулгын “Хэлэ бэшэгэй удха ойлгуулхын гэрэл” гэжэ номуудые бэшэһэн, тэрэ түбэд-монгол толинь Буряадай түрүүшын түбэд-монгол толи һэн. 1889 оной тоосоогоор Агын дасанай жиндагуудайнь тоо - 17496 хүн, эрэшүүл – 8997, эхэнэрнүүд – 8499 гээд байха дээрээ, бүхы буряад дасангууд сооһоо эгээл олон жиндагтай дасан байһан.
Агын дасанай хуушанай сагай шэрээтэнэрые нэрлэбэл:
1. Ригден Пагбын (1816-1819)
2. Сультим Мүнхын (1819-1820)
3. Галсан-Нима Раднын (1820-1821).
4. Жамьян Зунды Шэригунэй (1821-1858)
5. Галсан Жэгмэд Түгэлдэрэй (1858-1872)
6. Галсан Чоймпол Пушигейн (1872-1878)
7. Лубсан-Доржо Жэгмэд Данжинай (1878-1901).
8. Галсан-Чойдан Сундарай (1901-1910).
9. Ц.Е.Бадлын, гэлэн, шэрээтын орондо байгша (1910-1911)
10. Вампил Намсарай Цыдэбэй (1911-1914)
11. Дамби-Жалсан Жамсаранай (1914-1924).
12. Дамби Жамса Норбын (1924-1932).
13. Шираб Нимбу Доржиин – 1932 онһоо дасанай хаагдатар.
XIX зуунжэлдэ шэнэ Согшин дуган бариха тухай хэлсээн баталагдажа эхилээ. Забайкалиин сэрэгэй губернаторай нэрэ дээрэ 1865 оной декабриин 24-дэ №118-хи “онсо хандалга-доклад” орожо, хуушан дасанай ехээр үмхирһэн тухай хэлэгдээ. Зүгөөр харюугүй үлөөд, дахин хандаха баатай болоо. Тиин аяар арбан хоёр жэл үнгэрһэнэй удаа 1874 оной декабриин 14-дэ Шэтын округой исправнигай одоол шэрээтэ Пушигеевэй доклад баталһанай удаа дасанай ламанар шэнэ дасанай барилга зүбшөөхэ тухай гуйлта бэшээ. 1875 оной июлиин 6-да Агын дасанай лама жиндагууд суглаа татажа, удаадахи тогтоол абтаба:
1. Дасанай барилгада мүнгэ зөөри татагдахагүй, жэл бүриин § 56-хи “Ламын олзо оршын дүрим” баримталан сугларһан 7938 түхэриг тус барилгада хэрэглэгдэхэ.
2. Шэнэ дасан Агын зондо тон хэрэгтэй байһаниинь элитэ.
3. Баригдаха дуганай доодо хоёр дабхарынь шулуун байха, дээдэ гурбадахи дабхарынь модоор хэгдэхэ. Доодо дабхарынь утаашаа 14 сажан, гадаа талаһаа үргэниинь - 12 сажан.
4. Шэнэ дасанай барилгада суглуулһан 7938 түх. дээрэ нэмэри 8062 түх. зоной үгэльгөөр суглараад байна.
Тиин хандалгынгаа доро шэнэ дасанай түһөө бэелүүлхэ архитекторые эльгээхыень гуйхадань, тэрэнь жэл хахад үнгэрһэнэй удаа ерэжэ, захяаень дүүргээ. 1875 оной Зүүн-Сибириин 34 дасанай приходой хубаарал” гэһэн данса соо Агын дасанай хилэ тодоруулан заагдаа. 1881 ондо Жалсарай Зоригтын тайшаа, Ёнзон шэрээтэ, Тарба ба Дара Очирой зүблэгшэдэй (заседатель), Сүүгэл дасанай Шойбон, Сэрэнжаб ламанарай эдэбхи хүсөөр дасан баригдаха гэһэн тогтоол абтаба. Ага, Хори, Хэжэнгын нютагуудаар бадар татагдажа, хүн зон ехээр үргэл хэһэн: 1300 хони, 624 бодо мал, 70 морид, 3000 түх.мүнгэн, 6 пүүд мүнгэн (серебро) г.м. хандибта ороо. Дасанай барилга бэелүүлхэеэ Сэлэнгын Дээдэ Оронгоһоо уран дархан Раднын Цэжэб уригдажа, арбан туһалагшадые абаад ерээ. Тэдэ дархашуул ажалайнгаа түлөө 18000 түхэриг эриһэн. 1887 ондо дасанай рамнай найр наадагүйгөөр үнгэрһэн. 1886 ондо гурбан дабхар шулуун Согшин дуган баригдажа, шара үнгэтэй ханатай хадаа Шара дасан гэжэ арад зоной дунда нэрлэгдээ. Дуганай үндэрынь 20 метр, талмайнь 800 кв.метр (30,08х25,8) хэмжүүртэй һэн. Урда талаһаа угалза һиилэмэл үүдэнүүдтэй, 6 сагаан баханата поортигтой, хятагар хушалтынгаа оройгоор алталмал ганжар, жалсан, боди гүрөөһэд, сагай хүрдэ мэтэ һүлдэ тэмдэгтэй зурагтал һайхан дасан үндэрлөө бэлэй. 1887 оной январиин 1-нэй тоололгоор дасанай дуган сүмэнүүдэй досоохи эд зөөри шэмэглэлынь бурхадайнгаа дүрэ болон ном сударнуудтаяа хамта дээрээ 19 606 түхэриг сэндэ хүрэжэ байгаа. Һүүлдэнь Сибириин энциклопеди соо Агын дасанай зөөри 1 сая (миллион) алтан түхэриг мүнгэтэ гэжэ сэгнэгдээ һэн. 1875 онһоо 1886 он хүрэтэр дасанай барилга үргэлжэлһэн. Тэрэ үеэр буряад дархашуулнай дасангуудые барихадаа, эгсэ түбэдэйшье гэхээр бэшэ, харин хитад, ород барилгын түһөөгэй зарим хубинуудые өөршэлэн, хушалта, углуугайнь гоёолто шэмэгээр зүүнэй барилгын шэнжэ оруулан, өөрсэ түхэлэй, шэнэ, тон буряад арга дүршэлэй барилга эрхилдэг болоһон. 1897 оной архивай мэдээгээр, дасанай түмэр хушалта заһабарида орожо, 1915 ондо углуунуудайнь ба бүхы байһан модон шэмэглэлынь һэльбэгдээ. Хойто жэлынь ламанар ба жиндагууд дасанайнгаа заһабарилха, мүн хашаа хорёо барюулха хэрэгтэ 7000 түхэриг хандиблаһан.
1876-1897 онуудаар, дасанай 7-хи шэрээтээр суута Ёнзоной (Д-Ж.Данжинов) багшын байха сагта, Агын дасан тон үндэр хүгжэлтынгөө шатада хүрөөд байһан. Энэ үедэ түрүүшын буряад хубилгаан – Ганжарвын гэгээн (Долооннуурай Ганжарвын хойто түрэл) Сүүгэл дасанай мэдэлэй газарта олдожо, Сүүгэл дасанай гэбгы лама байһан Ёнзон багша залуухан Ганжарвын (Сумаагай) гэгээндэ ном судар заадаг багшань болоо. Удаань Ганжарвын гэгээн чойрын һургууляар суутай Бадгар дасанда һуралсахадань, Данжинов багшань хажуудань ябалсаа. Ганжарвын гэгээн 1880 онуудаар Сүүгэл дасанай шэрээтээр һуужа, 1888 ондо тагаалал болоһон. Харин Ёнзон багша 1878 ондо Агын дасанай шэрээтээр томилогдоод, Сүүгэл дасанһаа ябаба. Ёнзон багша Ринчин-Самбу эмшэ лама дүүтэеэ хамһажа, Агын дасанда Манбын һургуули нээжэ, Сүүгэл дасанай эмэй багша Чой-манрамбын зохёоһон түсэбөөр хэшээлнүүдээ ябуулаа. Шэрээтэ лама Данжанай хоёр дасанда түбэд эмнэлгын һургуули, аргын бии болохо хэрэгэй үндэһэ һуури табяа. Ёнзон багшын Агын дасанда урижа залаһан Чой манрамба буряад ламанарта үбшэнтэниие аргалхада онсо туһатай Отошо-Манла (Бхайүшаджьягүрү) бурханда зорюулһан хоморой мүргэлэй эрдэм заажа, янза бүриин ёһололнуудыень яагаад үнгэргэхэб гэжэ заажа үгэһэн. Тиигэжэ Сүүгэлэй, Агын дасангуудта эмэй һургуули мүндэлжэ, Байгалай үмэнэ хойно хойноһоо бии боложо эхилһэн Мамба дасангуудта һуралсал ябуулхын жэшээ болоо. Тиин Агын дасанда 60 эмшэ ламанар ажаллажа, эмэй һургуули гүйсэд хүдэлжэ эхилээ. Энэ дасанда һураһан бүхы эмшэ ламанар Ёнзон багшын шабинар, хожомоо өөһэдөө бэрхэ эмшэд боложо алдаршаһан. Ринчин-Самбу Данжинай эмчи-багша анха түрүүн залалгын эмүүдэй жор тааралдуулжа, үнэтэй түбэд, монгол эмүүдтэ ородог зүйлнүүдые Байгал шадарай нютагуудай ургамалаар һэлгэн, арад зондо арга туһаламжа үргэнөөр олгохо хэрэг хүнгэдхэһэн. Хожомой сагта Агын дасанда жэл бүри аха дүү Данжиновуудта зорюулһан, дасанай хэрэгтэ тэдэнэй сэгнэшэгүй ехэ хубитаяа оруулһанайнь түлөө баяр баясхалангай “ламын согшод” үргэгдэдэг. 1810-1873 онуудаар Сультим Бадмаев Сүүгэл дасанай эмшэ лама ба Агын дүүмын түбэд эмэй аргашан байһан. Тэрэнэй дүү Жамсаран Бадмаев мүн лэ Агын дасанда дүршэл олоод, Санкт-Петербургын зүүн-зүгэй таһаг дүүргэжэ, медикэ-хирургическэ академи түгэсхэһэн. Мүн 1861 онһоо Агын дасанда цанид-шойрын һургуули байгуулагдаһан. 1896 ондо Дуйнхор сүмэ баригдажа, түрүүшын Дуйнхорай Цамай зүжэг монгол ламын найруулгаар табигдаа. Энэ дасанда гэбшын зиндаа абажа гараһан ламанар саашадаа Бандида Хамбанарай шэрээдэ һууһан габьяатай: XIX Бандида Хамба Жамбал-Доржо Гомбын (1897-1982), XX Жимба-Жамса Эрдэниин (1907-1990) гэгшэд бүгэдэ буряадай будын шажантанай алтан түүхэдэ ороһон. Агын дасанай эрдэм ехэтэй ламанар шажан дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ хэмжүүргүй аша туһаяа элсүүлээ. 1908 ондо габжа лама Лубсан Бальжар “Онцар шелжи мелон” (“Аригуун болор толи”) гэһэн түгэс бүрин шэнжэлгэтэй зурхайн ном бэшэһыень, тэрэнь мүнөө хүрэтэрөө буряад, монгол ламанарай хэрэглэдэг “Зурхайн” дүримэй эшэ үндэһэн болонхой. 19015 ондо тус “Болор толидо” зурхайша лама Чойпаг габжа нэмэлтэ хэблүүлээ. Мүн Агын дасанай цанид һургуули дүүргэжэ гараһан Лобсан-Осор Сэрэнэй, Найдан-дооромбо, Золтын-һаарамба, Данзан-Жамса Цыбигэй, Галсан Хайдабай, Бадгар дасанай чойрын һургуули дүүргэн Содном-Жамса Жэгжэдэй ба бусад гүн гүнзэгы эрдэмээрээ олондо мэдээжэ болоһон, олон шаштир номуудые бэшэһэн, хаа-хаанахи ламанарай дурсалгатай багшанарынь байһан.
Агын дасанай Барай сүмэдэ ном хэблэхэ талаар туйлай ехэ ажал хэгдэжэ, хамта дээрээ 47525 янза бүриин гаршагтай номууд барлагдажа байгаа. Энэ талаараа Агын дасан холо ойгуур суурхаһан. Буддын гүн ухаанай, түбэд аргын, одо мүшэдые шэнжэлгын, зурхайн, тантрын номнолой номууд, янзын толи, тайлбариин номууд монгол хэлэн дээрэ олоор барлагдан гаража байһан. Тус дасанай барай номуудые мэргэжэлтэд шэнжэлхэдээ, хэбэйнь эрхим шанарые, жэрбэгэр тэгшэ үзэг тамгыень үндэр хэмжээндэ сэгнээ. Эндэ хэблэгдэһэн судар номууд дэлхэйн зүүн зүг шэнжэлгын һантай олон номой сангуудта хадагалагдан, омогорхол, баялигынь болодог. Буряадай хилэһээ холо гадуур түбэд, монгол хэлэн дээрэ хэблэгдэдэг, хамта дээрээ 47525 барай модотой типографи тухай һураг суу гаража байһан. Барай гэрэй хүсөөр Агын дасанай ламанарай оюун ухаанай ажал: гүн шойрын, түбэд аргын, зурхайн, одо мүшэ шэнжэлгын, ухамай ухаанай, һургаалай, толинууд гэхэ мэтэ буряад, монгол, түбэд хэлэн дээрэ барлагдаһан номуудынь будаадын шажантай оронуудаар таража байһан. 30-аад онуудта эрдэм ухаанай, шажанай, гэгээрэл болбосоролой энэ ехэ түб сүм һалгаагдаһан юм.
XX зуунжэлэй эхеэр гүрэн түрын байдалда шэнэ һэбшээн үлеэжэ, Агын дасандашье һанагдаагүй үйлэ хэрэгүүд һуурияа олоһон. Гүшэг хамба Агваан Доржиевай үүсхэлээр “шэнэлэгшэдэй” ба “хуушан заршамайхинай” гэһэн урасхалнууд бии боложо, лама хубарагууд халбагаа хахаран, хоёр ондоо бүлэг боложо хубаараа. Тиимэһээ будын шажантанай ехэ ламанар хёмороо дараха арга боломжо бэдэржэ, Согшин дуганай хажууда 22 метр үндэртэй эблэрэлгын “Юндэн Шодон” баригдажа үндэрлэһэн.
Будын шажантанда һүйдхэл асарһан 30-аад онуудта эрдэм ухаанай, шажанай, гэгээрэл болбосоролой энэ ехэ түб сүм һалгаагдаһан юм. Буряадай дэбисхэр дээрэхи хамаг дасангууд хаагдажа, лама хубарагуудынь гүрэнэй гэмтэд гэгдэн хардуулжа, ядарал зоболон гээшые бэе дээрээ һайса үзэһэн гээшэ. Дуган сүмэнүүд һандаргаагдажа гү, али иишэ тиишэнь абаашагдаа. Жэшээнь, Согшин дуган соо уушханай ханяадатанай санатори байһан. 1940 ондо эндэ, дуган сүмэнүүд соохи эдлэлэй байһан мүртэ, сэрэгэйхид саг зуура байрлаа. Дасанай эд зөөри хаясаанда орожо, тон үнэтэй сэнтэй эдлэлнүүдынь Москва, Ленинград мэтэ хотонуудаар тараагдаһан. Жэшээнь, арад жиндагай хэдэн үеын нангин шүтээн болоһон 60 тохой болор Майдари бурханиие хоёр шабинарайнь сэргэ хүрэгүүдтэйгээр задалагдажа, Ленинград хото абаашагдаа.
1946 ондо Агын дасан дахин нээгдэжэ, гансал Диваажин дуган соо 20 ламанар хуралаа хуража захалһан. Хажуудахи Согшин, Жүд, Дуйнхор дуганууд һандаралда оронги, заһабари хэрэгтэй һэн, зүгөөр тус дуганууд дасанай мэдэлдэ бэшэ байһан. 1990 ондо арад жиндагай эрилтээр согшин дуган бусаагдаа. Санкт-Петербург хотоһоо Майдари бурхан ба дасанай 250 хэрэгсэлнүүд гэдэргэнь үгтэбэ. 1991 ондо баян түүхэтэй Агын дасанда XIV-дүгээр Тензин Гьятцо (Данзан-Жамса) Далай-лама морилходоо, мүн рамнай үргэһэн. 1993 ондо эрдэм ехэтэ эмшэ лама, Агын тойрогой соёл гэгээрэлэй габьяата ажалшан Бабуу ламын (В.Л.Чимитдоржиевай) хүсөөр Агын дасанда түбэд эмэй һургуули нээгдээд, удангүй Энэдхэгэй Дармасаладахи түбэд эмшэлгын Дээдэ һургуулиин таһагай зэргэдэ хүртөө юм. Мүн Агын Буддын шажанай дээдэ һургуули нээгдэжэ, мүнөө академи болонхой, хубарагуудые эндээ һургажа байнхай. Гайхалтайнь гэхэдэ, Агын дасанай рамнай үргэжэ, һахилайнь нэрэ Зэдын ламын үршөөһэн хадань, Зэдэһээ хүбүүд оторо ерэжэ һуралсажа байдаг, зуунжэлнүүдшье үнгэрэг - нангин холбоонь таһаршагүйл. Тус шажанай һургуулиие мэдээжэ гэгээрүүлэгшэ Бабуу лама толгойлжо байһан. Тэрэ юрэнхы дунда һургуулида будын шажанай эхин ойлгосо дамжуулха ном зохёоһон. Мүнөөнэй Агын дасанай ламанар эрхим һайн шажанай һургуули Монголдо, Түбэдтэ, Энэдхэгтэ гаража ерэһэн. 1993 ондо дасанда Дондуб Галсан гэжэ будын шажанай гүн ухаанай эрдэмые түгэс шудалһан багша ерэжэ, түбэд хэлэ бэшэгэй хэшээл үнгэргэнэ. 2000 онһоо Агын дасанай шэрээтээр гэбшэ лама Бадма Цыбигэй (Дашигалсанович) һуужа, аша үрэ ехэтэйгээр дасанайнгаа ажал ябуулжа байна. 2004 ондо, 70 жэл соо уншагдаагүй үнгэрһэн хуралнууд һэргээгдэн, Согшин дуганай заһабариин 10 жэлэй удаа түрүүшынхиеэ хурагдажа, ехэ баяр болоһон. 2005 ондо Б.Б.Жамсуев түрүүтэй Агын тойрогой захиргаанай дэмжэлгэ туһаар урданай “Юмдэн Шодон” субарга шэнээр хэгдэжэ үндэрлөө. Зула дуган баригдажа дүүргэгдээ, Бурхан багшын найман мүрэй нангин субарганууд бодхоогдоо. 2014 оной май һарын 27-до гол дуган галай аюулда абтажа, дээрэхи хоёр дабхарынь хайлаа. Мүнөө дахин баригдана. Агын дасанай дайнай һүүлээрхи үенүүдэй шэрээтэ ламанар гэбэл:
1. Намхай-Самбуу Жэгжэдэй (1946-1953), Хориин
2. Базар Цыбигэй (1953-1956), Хориин
2. Жамбал-Доржо Гомбын (1956-1963), XIX-хи Бандида Хамба лама (1963-1982)
3. Галсан-Жимбэ Гончигой (1963-1973), хуасай угай
4. Лүндэг Дэлэгэй (1973-1976), Яруунын
6. Даша Цыгмидэй (1976-1980)
7. Гомбо Цыбигэй (1980-1987), Яруунын
8. Золто Дармабазарай (1987-1992), Далай Ламын Агын дасан морилхо хэрэг эмхидхэһэн.
9. Жанчиб Лыгденэй (1992-1993)
10. Цырен Дондугбайн (1994-2000), БТСР-эй Агын тойрогоор Дид Хамба
11. Бадма Цыбигэй (2000 онһоо), рабжамба, будын шажанай эрдэмэй доктор, Агын тойрогой дүүмын 3-дахи, 4-дэхи зарлалай депутат. 2010 ондо Агын дасанай шэрээтэ Бадма Цыбигэй лама Эб найрамдалай орденоор шагнагдаа. 2011 ондо “Дэчен Лхундоблин” дасанай 200 жэлэй ойн баяр үргэнөөр тэмдэглэгдээ. 2012 ондо дасанай ламанарай ударидалгаар Ононой аймагай Шэнэ Толон һууринда дуган баригдаба. 2013 оной намарай һайхан сагта нангин Алхана уулын хормойдо агууехэ ёгоозори Намнанай багшада зорюулһан “Жанчуб” ба “Чойпрул” гэһэн хоёр субарга бодобо. Субаргануудай рамнай Бандида Хамба Лама Дамба Аюшын түрүүтэй Буряадай заншалта Сангхын ламанар үргэһэн байна. Хоёр зуунжэлэй туршада ая-гангата Агын талада ашатын буян түхээжэ, мүнөө гурбадахи зуунжэлэйнгээ хаяа даран үндэрлэгшэ Агын дасан хэтэ сагта мандажа байхань дамжаггүй.
Хоёр дабхар шулуун Гол Согшин дуганаа тойроод, түрүүшээр дүрбэн аймагай дуган байһан: Чойра (Дара-Эхын, 1811 оной), Дуйнхор (1811 оной), Манла (1816 оной), Гүнриг (1816 оной) гээд. Хожомынь үшөө табан дуган бии болоһон: Аюша, Дэмчиг, Абида, Майдари, Арьяабала. Арьяабалын бүтээл үдэр бүри дүрбэ дахин хурагдадаг, уншалгада дасанай бүхы ламанар хабаададаг заншалтай һэн. Агын дасанай хамаг хурал, уншалгануудынь Зүүн-Түбэдэй цанид-шойрын багшанараар суутай Лавран хиидэй “шалда” (шадда) шэглэл анханһаа баримталжа байһан. 1861 ондо эндэ Түгэлдэрэй шэрээтэ тус шэглэлэй цанид һургуули дасандаа нээһэн. Дасанай ламанар бултадаа цанид шойро заагүй үзэдэг, хожомынь цанид шудалаад, мүн 10 жэлэй туршада гэлэнэй санваар шанга барибал, дасанай захиралда дэбжэгдэхэнь дамжаггүй һэн. 1880 ондо Жүдэй, 1884 ондо Манба дуганда түбэд аргын һургуули, 1906 ондо Дуйнхорай һуралсалай таһагууд хүдэлжэ эхилээ. Ага руу түрүүшын ламанар XVIII зуунжэлэй адагаар, хориин 11 эсэгын 8 угай таһарха сагаар Анаа дасанай ламанарай тооһоо гаража ерэлсээ. Түрүүшын шэрээтээр харгана угай Түгнэ-Галтайн дасанай унзад лама Ригден Пагбын һууба, зүгөөр Агын зон эндэхи ламынгаа шэрээтээр һуубал дуратай байгаа. 1858 ондо Агын талын дүүмын тайшаа, хуасай угай Түгэлдэр Тобойн хүбүүн Галсан-Жимбэ Түгэлдэрэй Агын дасанай шэрээтэ болоо. Тэрэ Монголдо габжа гаража ерэһэн, тон ехэ эрдэмтэй лама байһан. Галсан-Жимбэ габжа зурхайн “Одо мүшэдэй үндэһэ һуури” ба оршуулгын “Хэлэ бэшэгэй удха ойлгуулхын гэрэл” гэжэ номуудые бэшэһэн, тэрэ түбэд-монгол толинь Буряадай түрүүшын түбэд-монгол толи һэн. 1889 оной тоосоогоор Агын дасанай жиндагуудайнь тоо - 17496 хүн, эрэшүүл – 8997, эхэнэрнүүд – 8499 гээд байха дээрээ, бүхы буряад дасангууд сооһоо эгээл олон жиндагтай дасан байһан.
Агын дасанай хуушанай сагай шэрээтэнэрые нэрлэбэл:
1. Ригден Пагбын (1816-1819)
2. Сультим Мүнхын (1819-1820)
3. Галсан-Нима Раднын (1820-1821).
4. Жамьян Зунды Шэригунэй (1821-1858)
5. Галсан Жэгмэд Түгэлдэрэй (1858-1872)
6. Галсан Чоймпол Пушигейн (1872-1878)
7. Лубсан-Доржо Жэгмэд Данжинай (1878-1901).
8. Галсан-Чойдан Сундарай (1901-1910).
9. Ц.Е.Бадлын, гэлэн, шэрээтын орондо байгша (1910-1911)
10. Вампил Намсарай Цыдэбэй (1911-1914)
11. Дамби-Жалсан Жамсаранай (1914-1924).
12. Дамби Жамса Норбын (1924-1932).
13. Шираб Нимбу Доржиин – 1932 онһоо дасанай хаагдатар.
XIX зуунжэлдэ шэнэ Согшин дуган бариха тухай хэлсээн баталагдажа эхилээ. Забайкалиин сэрэгэй губернаторай нэрэ дээрэ 1865 оной декабриин 24-дэ №118-хи “онсо хандалга-доклад” орожо, хуушан дасанай ехээр үмхирһэн тухай хэлэгдээ. Зүгөөр харюугүй үлөөд, дахин хандаха баатай болоо. Тиин аяар арбан хоёр жэл үнгэрһэнэй удаа 1874 оной декабриин 14-дэ Шэтын округой исправнигай одоол шэрээтэ Пушигеевэй доклад баталһанай удаа дасанай ламанар шэнэ дасанай барилга зүбшөөхэ тухай гуйлта бэшээ. 1875 оной июлиин 6-да Агын дасанай лама жиндагууд суглаа татажа, удаадахи тогтоол абтаба:
1. Дасанай барилгада мүнгэ зөөри татагдахагүй, жэл бүриин § 56-хи “Ламын олзо оршын дүрим” баримталан сугларһан 7938 түхэриг тус барилгада хэрэглэгдэхэ.
2. Шэнэ дасан Агын зондо тон хэрэгтэй байһаниинь элитэ.
3. Баригдаха дуганай доодо хоёр дабхарынь шулуун байха, дээдэ гурбадахи дабхарынь модоор хэгдэхэ. Доодо дабхарынь утаашаа 14 сажан, гадаа талаһаа үргэниинь - 12 сажан.
4. Шэнэ дасанай барилгада суглуулһан 7938 түх. дээрэ нэмэри 8062 түх. зоной үгэльгөөр суглараад байна.
Тиин хандалгынгаа доро шэнэ дасанай түһөө бэелүүлхэ архитекторые эльгээхыень гуйхадань, тэрэнь жэл хахад үнгэрһэнэй удаа ерэжэ, захяаень дүүргээ. 1875 оной Зүүн-Сибириин 34 дасанай приходой хубаарал” гэһэн данса соо Агын дасанай хилэ тодоруулан заагдаа. 1881 ондо Жалсарай Зоригтын тайшаа, Ёнзон шэрээтэ, Тарба ба Дара Очирой зүблэгшэдэй (заседатель), Сүүгэл дасанай Шойбон, Сэрэнжаб ламанарай эдэбхи хүсөөр дасан баригдаха гэһэн тогтоол абтаба. Ага, Хори, Хэжэнгын нютагуудаар бадар татагдажа, хүн зон ехээр үргэл хэһэн: 1300 хони, 624 бодо мал, 70 морид, 3000 түх.мүнгэн, 6 пүүд мүнгэн (серебро) г.м. хандибта ороо. Дасанай барилга бэелүүлхэеэ Сэлэнгын Дээдэ Оронгоһоо уран дархан Раднын Цэжэб уригдажа, арбан туһалагшадые абаад ерээ. Тэдэ дархашуул ажалайнгаа түлөө 18000 түхэриг эриһэн. 1887 ондо дасанай рамнай найр наадагүйгөөр үнгэрһэн. 1886 ондо гурбан дабхар шулуун Согшин дуган баригдажа, шара үнгэтэй ханатай хадаа Шара дасан гэжэ арад зоной дунда нэрлэгдээ. Дуганай үндэрынь 20 метр, талмайнь 800 кв.метр (30,08х25,8) хэмжүүртэй һэн. Урда талаһаа угалза һиилэмэл үүдэнүүдтэй, 6 сагаан баханата поортигтой, хятагар хушалтынгаа оройгоор алталмал ганжар, жалсан, боди гүрөөһэд, сагай хүрдэ мэтэ һүлдэ тэмдэгтэй зурагтал һайхан дасан үндэрлөө бэлэй. 1887 оной январиин 1-нэй тоололгоор дасанай дуган сүмэнүүдэй досоохи эд зөөри шэмэглэлынь бурхадайнгаа дүрэ болон ном сударнуудтаяа хамта дээрээ 19 606 түхэриг сэндэ хүрэжэ байгаа. Һүүлдэнь Сибириин энциклопеди соо Агын дасанай зөөри 1 сая (миллион) алтан түхэриг мүнгэтэ гэжэ сэгнэгдээ һэн. 1875 онһоо 1886 он хүрэтэр дасанай барилга үргэлжэлһэн. Тэрэ үеэр буряад дархашуулнай дасангуудые барихадаа, эгсэ түбэдэйшье гэхээр бэшэ, харин хитад, ород барилгын түһөөгэй зарим хубинуудые өөршэлэн, хушалта, углуугайнь гоёолто шэмэгээр зүүнэй барилгын шэнжэ оруулан, өөрсэ түхэлэй, шэнэ, тон буряад арга дүршэлэй барилга эрхилдэг болоһон. 1897 оной архивай мэдээгээр, дасанай түмэр хушалта заһабарида орожо, 1915 ондо углуунуудайнь ба бүхы байһан модон шэмэглэлынь һэльбэгдээ. Хойто жэлынь ламанар ба жиндагууд дасанайнгаа заһабарилха, мүн хашаа хорёо барюулха хэрэгтэ 7000 түхэриг хандиблаһан.
1876-1897 онуудаар, дасанай 7-хи шэрээтээр суута Ёнзоной (Д-Ж.Данжинов) багшын байха сагта, Агын дасан тон үндэр хүгжэлтынгөө шатада хүрөөд байһан. Энэ үедэ түрүүшын буряад хубилгаан – Ганжарвын гэгээн (Долооннуурай Ганжарвын хойто түрэл) Сүүгэл дасанай мэдэлэй газарта олдожо, Сүүгэл дасанай гэбгы лама байһан Ёнзон багша залуухан Ганжарвын (Сумаагай) гэгээндэ ном судар заадаг багшань болоо. Удаань Ганжарвын гэгээн чойрын һургууляар суутай Бадгар дасанда һуралсахадань, Данжинов багшань хажуудань ябалсаа. Ганжарвын гэгээн 1880 онуудаар Сүүгэл дасанай шэрээтээр һуужа, 1888 ондо тагаалал болоһон. Харин Ёнзон багша 1878 ондо Агын дасанай шэрээтээр томилогдоод, Сүүгэл дасанһаа ябаба. Ёнзон багша Ринчин-Самбу эмшэ лама дүүтэеэ хамһажа, Агын дасанда Манбын һургуули нээжэ, Сүүгэл дасанай эмэй багша Чой-манрамбын зохёоһон түсэбөөр хэшээлнүүдээ ябуулаа. Шэрээтэ лама Данжанай хоёр дасанда түбэд эмнэлгын һургуули, аргын бии болохо хэрэгэй үндэһэ һуури табяа. Ёнзон багшын Агын дасанда урижа залаһан Чой манрамба буряад ламанарта үбшэнтэниие аргалхада онсо туһатай Отошо-Манла (Бхайүшаджьягүрү) бурханда зорюулһан хоморой мүргэлэй эрдэм заажа, янза бүриин ёһололнуудыень яагаад үнгэргэхэб гэжэ заажа үгэһэн. Тиигэжэ Сүүгэлэй, Агын дасангуудта эмэй һургуули мүндэлжэ, Байгалай үмэнэ хойно хойноһоо бии боложо эхилһэн Мамба дасангуудта һуралсал ябуулхын жэшээ болоо. Тиин Агын дасанда 60 эмшэ ламанар ажаллажа, эмэй һургуули гүйсэд хүдэлжэ эхилээ. Энэ дасанда һураһан бүхы эмшэ ламанар Ёнзон багшын шабинар, хожомоо өөһэдөө бэрхэ эмшэд боложо алдаршаһан. Ринчин-Самбу Данжинай эмчи-багша анха түрүүн залалгын эмүүдэй жор тааралдуулжа, үнэтэй түбэд, монгол эмүүдтэ ородог зүйлнүүдые Байгал шадарай нютагуудай ургамалаар һэлгэн, арад зондо арга туһаламжа үргэнөөр олгохо хэрэг хүнгэдхэһэн. Хожомой сагта Агын дасанда жэл бүри аха дүү Данжиновуудта зорюулһан, дасанай хэрэгтэ тэдэнэй сэгнэшэгүй ехэ хубитаяа оруулһанайнь түлөө баяр баясхалангай “ламын согшод” үргэгдэдэг. 1810-1873 онуудаар Сультим Бадмаев Сүүгэл дасанай эмшэ лама ба Агын дүүмын түбэд эмэй аргашан байһан. Тэрэнэй дүү Жамсаран Бадмаев мүн лэ Агын дасанда дүршэл олоод, Санкт-Петербургын зүүн-зүгэй таһаг дүүргэжэ, медикэ-хирургическэ академи түгэсхэһэн. Мүн 1861 онһоо Агын дасанда цанид-шойрын һургуули байгуулагдаһан. 1896 ондо Дуйнхор сүмэ баригдажа, түрүүшын Дуйнхорай Цамай зүжэг монгол ламын найруулгаар табигдаа. Энэ дасанда гэбшын зиндаа абажа гараһан ламанар саашадаа Бандида Хамбанарай шэрээдэ һууһан габьяатай: XIX Бандида Хамба Жамбал-Доржо Гомбын (1897-1982), XX Жимба-Жамса Эрдэниин (1907-1990) гэгшэд бүгэдэ буряадай будын шажантанай алтан түүхэдэ ороһон. Агын дасанай эрдэм ехэтэй ламанар шажан дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ хэмжүүргүй аша туһаяа элсүүлээ. 1908 ондо габжа лама Лубсан Бальжар “Онцар шелжи мелон” (“Аригуун болор толи”) гэһэн түгэс бүрин шэнжэлгэтэй зурхайн ном бэшэһыень, тэрэнь мүнөө хүрэтэрөө буряад, монгол ламанарай хэрэглэдэг “Зурхайн” дүримэй эшэ үндэһэн болонхой. 19015 ондо тус “Болор толидо” зурхайша лама Чойпаг габжа нэмэлтэ хэблүүлээ. Мүн Агын дасанай цанид һургуули дүүргэжэ гараһан Лобсан-Осор Сэрэнэй, Найдан-дооромбо, Золтын-һаарамба, Данзан-Жамса Цыбигэй, Галсан Хайдабай, Бадгар дасанай чойрын һургуули дүүргэн Содном-Жамса Жэгжэдэй ба бусад гүн гүнзэгы эрдэмээрээ олондо мэдээжэ болоһон, олон шаштир номуудые бэшэһэн, хаа-хаанахи ламанарай дурсалгатай багшанарынь байһан.
Агын дасанай Барай сүмэдэ ном хэблэхэ талаар туйлай ехэ ажал хэгдэжэ, хамта дээрээ 47525 янза бүриин гаршагтай номууд барлагдажа байгаа. Энэ талаараа Агын дасан холо ойгуур суурхаһан. Буддын гүн ухаанай, түбэд аргын, одо мүшэдые шэнжэлгын, зурхайн, тантрын номнолой номууд, янзын толи, тайлбариин номууд монгол хэлэн дээрэ олоор барлагдан гаража байһан. Тус дасанай барай номуудые мэргэжэлтэд шэнжэлхэдээ, хэбэйнь эрхим шанарые, жэрбэгэр тэгшэ үзэг тамгыень үндэр хэмжээндэ сэгнээ. Эндэ хэблэгдэһэн судар номууд дэлхэйн зүүн зүг шэнжэлгын һантай олон номой сангуудта хадагалагдан, омогорхол, баялигынь болодог. Буряадай хилэһээ холо гадуур түбэд, монгол хэлэн дээрэ хэблэгдэдэг, хамта дээрээ 47525 барай модотой типографи тухай һураг суу гаража байһан. Барай гэрэй хүсөөр Агын дасанай ламанарай оюун ухаанай ажал: гүн шойрын, түбэд аргын, зурхайн, одо мүшэ шэнжэлгын, ухамай ухаанай, һургаалай, толинууд гэхэ мэтэ буряад, монгол, түбэд хэлэн дээрэ барлагдаһан номуудынь будаадын шажантай оронуудаар таража байһан. 30-аад онуудта эрдэм ухаанай, шажанай, гэгээрэл болбосоролой энэ ехэ түб сүм һалгаагдаһан юм.
XX зуунжэлэй эхеэр гүрэн түрын байдалда шэнэ һэбшээн үлеэжэ, Агын дасандашье һанагдаагүй үйлэ хэрэгүүд һуурияа олоһон. Гүшэг хамба Агваан Доржиевай үүсхэлээр “шэнэлэгшэдэй” ба “хуушан заршамайхинай” гэһэн урасхалнууд бии боложо, лама хубарагууд халбагаа хахаран, хоёр ондоо бүлэг боложо хубаараа. Тиимэһээ будын шажантанай ехэ ламанар хёмороо дараха арга боломжо бэдэржэ, Согшин дуганай хажууда 22 метр үндэртэй эблэрэлгын “Юндэн Шодон” баригдажа үндэрлэһэн.
Будын шажантанда һүйдхэл асарһан 30-аад онуудта эрдэм ухаанай, шажанай, гэгээрэл болбосоролой энэ ехэ түб сүм һалгаагдаһан юм. Буряадай дэбисхэр дээрэхи хамаг дасангууд хаагдажа, лама хубарагуудынь гүрэнэй гэмтэд гэгдэн хардуулжа, ядарал зоболон гээшые бэе дээрээ һайса үзэһэн гээшэ. Дуган сүмэнүүд һандаргаагдажа гү, али иишэ тиишэнь абаашагдаа. Жэшээнь, Согшин дуган соо уушханай ханяадатанай санатори байһан. 1940 ондо эндэ, дуган сүмэнүүд соохи эдлэлэй байһан мүртэ, сэрэгэйхид саг зуура байрлаа. Дасанай эд зөөри хаясаанда орожо, тон үнэтэй сэнтэй эдлэлнүүдынь Москва, Ленинград мэтэ хотонуудаар тараагдаһан. Жэшээнь, арад жиндагай хэдэн үеын нангин шүтээн болоһон 60 тохой болор Майдари бурханиие хоёр шабинарайнь сэргэ хүрэгүүдтэйгээр задалагдажа, Ленинград хото абаашагдаа.
1946 ондо Агын дасан дахин нээгдэжэ, гансал Диваажин дуган соо 20 ламанар хуралаа хуража захалһан. Хажуудахи Согшин, Жүд, Дуйнхор дуганууд һандаралда оронги, заһабари хэрэгтэй һэн, зүгөөр тус дуганууд дасанай мэдэлдэ бэшэ байһан. 1990 ондо арад жиндагай эрилтээр согшин дуган бусаагдаа. Санкт-Петербург хотоһоо Майдари бурхан ба дасанай 250 хэрэгсэлнүүд гэдэргэнь үгтэбэ. 1991 ондо баян түүхэтэй Агын дасанда XIV-дүгээр Тензин Гьятцо (Данзан-Жамса) Далай-лама морилходоо, мүн рамнай үргэһэн. 1993 ондо эрдэм ехэтэ эмшэ лама, Агын тойрогой соёл гэгээрэлэй габьяата ажалшан Бабуу ламын (В.Л.Чимитдоржиевай) хүсөөр Агын дасанда түбэд эмэй һургуули нээгдээд, удангүй Энэдхэгэй Дармасаладахи түбэд эмшэлгын Дээдэ һургуулиин таһагай зэргэдэ хүртөө юм. Мүн Агын Буддын шажанай дээдэ һургуули нээгдэжэ, мүнөө академи болонхой, хубарагуудые эндээ һургажа байнхай. Гайхалтайнь гэхэдэ, Агын дасанай рамнай үргэжэ, һахилайнь нэрэ Зэдын ламын үршөөһэн хадань, Зэдэһээ хүбүүд оторо ерэжэ һуралсажа байдаг, зуунжэлнүүдшье үнгэрэг - нангин холбоонь таһаршагүйл. Тус шажанай һургуулиие мэдээжэ гэгээрүүлэгшэ Бабуу лама толгойлжо байһан. Тэрэ юрэнхы дунда һургуулида будын шажанай эхин ойлгосо дамжуулха ном зохёоһон. Мүнөөнэй Агын дасанай ламанар эрхим һайн шажанай һургуули Монголдо, Түбэдтэ, Энэдхэгтэ гаража ерэһэн. 1993 ондо дасанда Дондуб Галсан гэжэ будын шажанай гүн ухаанай эрдэмые түгэс шудалһан багша ерэжэ, түбэд хэлэ бэшэгэй хэшээл үнгэргэнэ. 2000 онһоо Агын дасанай шэрээтээр гэбшэ лама Бадма Цыбигэй (Дашигалсанович) һуужа, аша үрэ ехэтэйгээр дасанайнгаа ажал ябуулжа байна. 2004 ондо, 70 жэл соо уншагдаагүй үнгэрһэн хуралнууд һэргээгдэн, Согшин дуганай заһабариин 10 жэлэй удаа түрүүшынхиеэ хурагдажа, ехэ баяр болоһон. 2005 ондо Б.Б.Жамсуев түрүүтэй Агын тойрогой захиргаанай дэмжэлгэ туһаар урданай “Юмдэн Шодон” субарга шэнээр хэгдэжэ үндэрлөө. Зула дуган баригдажа дүүргэгдээ, Бурхан багшын найман мүрэй нангин субарганууд бодхоогдоо. 2014 оной май һарын 27-до гол дуган галай аюулда абтажа, дээрэхи хоёр дабхарынь хайлаа. Мүнөө дахин баригдана. Агын дасанай дайнай һүүлээрхи үенүүдэй шэрээтэ ламанар гэбэл:
1. Намхай-Самбуу Жэгжэдэй (1946-1953), Хориин
2. Базар Цыбигэй (1953-1956), Хориин
2. Жамбал-Доржо Гомбын (1956-1963), XIX-хи Бандида Хамба лама (1963-1982)
3. Галсан-Жимбэ Гончигой (1963-1973), хуасай угай
4. Лүндэг Дэлэгэй (1973-1976), Яруунын
6. Даша Цыгмидэй (1976-1980)
7. Гомбо Цыбигэй (1980-1987), Яруунын
8. Золто Дармабазарай (1987-1992), Далай Ламын Агын дасан морилхо хэрэг эмхидхэһэн.
9. Жанчиб Лыгденэй (1992-1993)
10. Цырен Дондугбайн (1994-2000), БТСР-эй Агын тойрогоор Дид Хамба
11. Бадма Цыбигэй (2000 онһоо), рабжамба, будын шажанай эрдэмэй доктор, Агын тойрогой дүүмын 3-дахи, 4-дэхи зарлалай депутат. 2010 ондо Агын дасанай шэрээтэ Бадма Цыбигэй лама Эб найрамдалай орденоор шагнагдаа. 2011 ондо “Дэчен Лхундоблин” дасанай 200 жэлэй ойн баяр үргэнөөр тэмдэглэгдээ. 2012 ондо дасанай ламанарай ударидалгаар Ононой аймагай Шэнэ Толон һууринда дуган баригдаба. 2013 оной намарай һайхан сагта нангин Алхана уулын хормойдо агууехэ ёгоозори Намнанай багшада зорюулһан “Жанчуб” ба “Чойпрул” гэһэн хоёр субарга бодобо. Субаргануудай рамнай Бандида Хамба Лама Дамба Аюшын түрүүтэй Буряадай заншалта Сангхын ламанар үргэһэн байна. Хоёр зуунжэлэй туршада ая-гангата Агын талада ашатын буян түхээжэ, мүнөө гурбадахи зуунжэлэйнгээ хаяа даран үндэрлэгшэ Агын дасан хэтэ сагта мандажа байхань дамжаггүй.