Отошо бурханай субарга

2024 оной намар Хурамхаанай аймагай Арбуун нютагта урданай суутай эмшэ лама Дана Ангабаевич Аханаевта зорюулһан хүхэ сэнхир үнгэтэй Отошо бурханай субарга бодхоогдобо.

Олоной буян хүсэтэй

Түрүүн тус субаргые Дана эмшын зээ басаган Зинаида Ховановна Цыденжаб Ширеторович Чимитцыренов нүхэртэеэ, өөрынгөө үхибүүдээр, аха дүүнэрээрээ бариха һанаатай байгаа. Юуб гэбэл, эмшэ лама Дана Аханаев болбол Зинаида Ховановнагай Санжидма эжын аба Сэнгэ Аханаевай түрэһэн дүү хүбүүн болоно. Чимитцыреновтан нагасынгаа нэрэ мүнхэлхэ хүсэлөө Хурамхаанай дасанай шэрээтэ Олег Намжилов ламада мэдүүлжэ, зүбшөөл абаба. Мүн Гываан лама худань туһатай һанамжаар хубаалдажа, ехэтэ дэмжэһэн. Тиин «олоной буян шанга» гэжэ нютагайнгаа зондо дуулгажа, Дана ламадаа зорюулһан субаргаяа эбэй хүсөөр бодхоохо гэлсэбэ. Буряад зон хамтын хэрэгһээ тунхаридаггүй гэжэ мэдээжэ, илангаяа, иимэ һайхан үйлэ бүтээхын тула гарта хүлтөөрөө хам оролсоо. Хэн юугээр туһалха аргатайгаа дурадхаа: трактор машина, гар хүсэ, мүнгэ танга, модо шулуу, эдеэ хоол гэхэ мэтэ. Тиин үргэл хандибаа 50 мянган (Чимитцыренов Еши Игоревич) түхэригһөө эхилээд, 500 хүрэтэр мүнгэ хүнүүд шадал соогоо холо ойро гэлтэгүй дары оруулжа захалаа. Мүнгэ ябуулһан зоной хаягууд Москва, Санкт-Петербургһаа эхилээд, Орос гүрэнэй заха бүриһөө, Америкэ, Израиль, Солонгос гэхэ мэтэ хари холоһоошье байгаа. Субаргада үргэл үргэгшэд нютагайнгаа ехэ ламын нэрэ мүнхэлхын хажуугаар гурбан түрэлэй нүгэл нимгэлхэ буян хуряажа, эхэ хамаг амитанай муу заяанда унангүй, һайн түрэлдэ түрэжэ байхын уг шалтагаан олохо байнабди гэжэ ойлгожо ядаагүй.

Барилга эхилбэ

Тиин субаргын барилгые Чимитцыреновтэнэй ууган хүбүүн Игорь Цыденжапович ударидажа, түрүүшын шатын түсэб табигдаа. Нэн түрүүн субарга бариха урашуулаа бэдэрээ. Хори Хэжэнгын аймагай мэдээжэ субаргаша дархашуул Дондог лама Баатар лама хоёр зүбшөөлөө үгэбэд. Субаргаяа бариха газараа гуйжа, бүмбэеэ нюуһанай удаа тойруу холын харгыгаар элһэ шулуу тээһэн прицептэй 4 трактор, шабарта һуужа, бэе бэеэ татажа байжа, хүрэхэ газартаа хүрэбэ. Барилгада хэрэгтэй зүйлнүүдээ: цемент, хабтагай, зэр зэмсэг гэхэ мэтэеэ Барагханһаа Хонхино хүрэтэр асараад, Баргажан голые онгосоор гаталжа, нүгөө эрьедэнь зөөжэ гараа. Энэ хэрэгтэ эндэ гэр малаараа байдаг Эрдынеев Владимир Тыхеевич ехэ туһа үзүүлжэ, трактораараа онгосоор ерэһэн хүнүүдые, мүн эрьедэ буулгаһан хамаг юумые барилгын газарта хүргэжэ байгаа. Харин Валентина Дамдиновна нүхэрынь томо самовараа нарһанай борбоосгойгоор түлэжэ, халуухан сайгаар угтадаг һэн. Арбуунай газар намагтай аад, 3×3 хэмжүүрэй субаргын һууриие онсо бүхөөр бэхилхэ хэрэг барилгашадай шухала уялга болоо. Субаргын барилгые даажа абаһан харюусалгатай зониие нэрлэбэл: ударидагша Чимитцыренов Игорь Цыденжапович, хани нүхэрынь Арюна Владимировна барилгын чат байгуулжа, мүнгэ үгэһэн зоноо бүридхэжэ, мүнгэнэй орошо-гараса тоосоо; субаргаша мэргэжэлтэд Дондог лама ба Баатар лама (Анаа дасан); голложо хара хүдэлмэри хэгшэд Цыренов Артур Александрович, Хонхушкин Вячеслав Эрхитуевич, Мангутов Сергей Батомункуевич, Дармаев Олег Дугарович, Будаев Александр Даши-Дондопович, Намжилон Сергей Эрдынеевич гээд. Мүн Будаков Виктор Валерьевич (Хурамхаан), Цыдыпов Цырен-Доржо Батожаргалович (Алла) ерэжэ, субарга жэлээ, нарин сэбэрээр жэгдэлээ. эдэ хүбүүдтэл ээлжэлээд, ажаллаад ошоһон зониие бултыень нэрлэхын аргагүй, энэ ёһотой арадай барилга болоо! 

Субарга бүтээхэдээ, дороһоонь дээрэ хүрэтэр олон зүйлнүүд ородог: хуша модоор хэһэн сорогшан (Эдуард Даржаевич Маланов), буряад үмэсхэл, буу зэбсэг, дарханай зэмсэгүүд, бурхадай дүрсэнүүд, жэгдэлхэ хайраһан жэжэ элһэн гэхэ мэтэ. Бархан уула, хойто урда хадануудаар, Баргажан голоор ургадаг эмтэй домтой сэсэг набша түүгдэжэ хатаагдаад, үйрүүлэгдээд туулмагууд соо хэгдээ, 9 эрдэниин зүйл арюудхагдаа, аршаан булагуудай дээжэ, 5 үнгын торго хургы гэхэ мэтэ зүйлнүүд бэлдэгдээ. 108 «Ганжуур» номой ботинуудта ба бусад номуудта жаншанууд, эмэй ногоо, санзай хэхэ олон гэгшын туулмагууд (Жамбалова Юлиана Руслановна) оёгдоо. Хурамхаанай дасанай ламанар эндэхи үбһэ ногоогоор өөһэдынгээ хэдэг хүжэ санзай субаргада хүрэхысэ үргэбэ. Отошо бурханай сэргэ хүрэг Балбын (Непал) оронһоо захижа асаруулагдаа, Ганжуур ба хэдэн олон номууд, бүмбэнүүд, һалхин хүрдэнүүд абтагдаа. Субаргын 4 углууда байха 4 бага субарганууд захигдажа, Монгол оронһоо асарагдаа.

Арбуунай тала дайдаар хюрөө харуул, алха үрэм мэтын абяан таһалгаряагүй соностожо, 10 литрэй самоварай хоолойһоо утаан бааяжа, дархашуулда эдеэ уһан шанагдажал байгаа. Игорь бригадир түрүүтэй нютагай дархашуул тус барилгадаа тон харюусалгатайгаар хандажа, эхинһээнь һүүл хүрэтэр һахы-һалаг хүдэлжэ гараа. Барилгын түрүүшын үдэр һунгахадаа, бурхан шажантанай заншалаар монгол һарын 8-най, Отошо бурханай Дүйсэн үдэр, августын 12-то эхилхэ гэжэ хэлсэбэ. Нэн түрүүн Дана ламын бариһан мунхан арилгагдажа, шэнээр тахил тахигдаа. Нютагай хүндэтэй үбгэн Цыбык Имеевич Будаевай (Зураанайн) удамуудынь ламанарай һуугаад номоо уншаха, хии мори, далга сэржэмээ, рамнайлуулха бурхадаа табиха ута столтой 2 тээшээ налуу шифер хушалтатай асар һарабша (беседка, навес) түргэн зуура бариба (хамаг материал онгосоор зөөгдөө). Тэндэ хослол (комплекс) бодобо гэхээр: мунхан, субарга, асар. Субарга тойроод байха, түмэр баганатай, хии моридоо хиидхэхэ һаднагуудтай, сангай бойпууртай түхэреэлжэн хоройн проект Артур Цыренов хэжэ бэелүүлээ. 

Эмчи лама Дана Ангабаевичай намтар

Баргажан голой ламанар анханһаа эди шэдитэй, эрдэм номтой байһаараа суурхажа байһан. Санжи Шинтаадайн, Сэдэн Соодойн ламанар тухай дуулаагүй зон хомор аабза. Эмшэ ламанар гэбэл, 1812 ондо баргажан буряадай ахамад тайшаа Санхир Андрейн гэгшэ өөрынгөө мүнгэ зөөреэр Арзанайн, Һитнайн ба һүүлдэнь Хайдаб Зоонойн ламанарта түбэд эмүүдые Хяагтын тамуужанаар гаргажа асархыень даалгаад, эмэй хүлдэ ородог ургамалнууд тухай ном ехэ һайнаар шудалхыень баадхаһан. Урда сагай эмшэ домшо ламанарай убдис дамжан түрэһэн Дана Аханаев ламын намтар һонирхолтой юм.

Барагханай сомоной Арбуун гэжэ газарта Борсой шоно угай түмэршэ дархан Аханайн Дугарай Ангабай Долгор һамгантаяа ажаһууһан. Дархан угынь дамжуулха, хүүдинсын ажалда гар дүнгэлсэхэ, хөөргын гал бадарааха Сэнгэ, Дана хүбүүдтэй. Эжын туһамаршад Дулма, Дари, Санжидма (Һаха), Тэбхээн, Бүүбэй, Дэжэдма үхидынь айраг тараг бүлэхэ, утаһа шүрбэһэ томохо. Бага хүбүүн жааханһаа нэгэл ондоохон, һэргэг хёрхо, дүрэлхүү түбһэндэнь гайхалтай байһан. Данын түрэһэн жэлдэ набша намаа гоёор пэгшыжэ, дайда дэлхэй нара ногоо татуулжа байһан гэдэг. Олондо туһатай, буянтай хүнэй мүндэлхэдэ, орон дэлхэй баясадаг, дээдын хэшэг үршөөгдэдэг. Соодой ламын түрэхэдэ, үльгэрэй һайхан сэсэг газаань һалбарһан, Зонхобо бурханай мүндэлхэдэ огторгойгоор һолонгонууд наадажа байһан гэхэ.

Дана хүбүүн 1895 ондо бэшэ, харин 1888 оноор магад түрөө, юуб гэбэл, 1896 ондо түрэһэн одхон Дэжэдма дүүнь «ахынгаа үршөөлөөр 93 хүрөөб» гэжэ, 1999 ондо наһа бараа гэгдэнэ, тиихэдэнь 8 хүүгэдэй 4-хинь 1895 ондо яагаад түрэхэб даа). Тэрэ багаһаа олон эгэшэнэрээ дахажа үндыһэн хадаа эльгэ нимгэтэй, амитаниие хайрладаг, һайзгай хүбүүн байһан. Абань бэшэг номдо тэгүүлдэг хүбүүгээ багаһаань Анаа дасанда хубарагаар оруулаа. Тэндэ 16 жэл соо һуралсахадаа, түбэд эмнэлгын эрдэм шэлэжэ, гэбшын зиндаа хамгаалжа гараа, гэлэнэй һахилда хүртөө. Зүүн зүгэй анагааха аргын орёошье һаань, досооһоо ехэ һонирхолтой байжа, бэрхэ эмшэн болон тодороо. Һудал барихадаа мэргэн, шуһа ханахадаа шадамар, өөрынгөө гараар эмэй хүлдэ орохоор набша ногоо, элдэб ургамалай үндэһэ түүжэ, хатаажа, татажа, нюдэжэ буйлуулдаг байгаа. Дэжидма Ангабаевна дүү басаганайнь, Зүгдэр хүрьгэнтэнэйнь Санжидма, Мэдэгма, Буда гэгшэд Дана нагасадаа эм бэлдэхэ ажалдань һайса туһалһан. Үхибүүд морёо эсээхэгүй, тала боорёор гүйлдөөд, харайлдаад лэ эмэй хүл суглуулхадаа, тонгойхо, мүлхихэ, дээшээ абирхашье саг ерэгшэ һэн. Ургамал бүхэниинь өөр өөрын сагтай, ямар уларилда, хэзээ хэдынэй сагта түүхээр бэ гэһэн гуримтай байха. Жэшээнь, ая-гангые үдэһөө урда 10-12 сагай хоорондо маани мэгзэм уншажа байжа, үбдэг дээрээ һэхэрэн һуужа түүхэ ёһотой. Дана Ангабаевич Баргажан голоор ба ондоо нютагуудааршье эмэй хүл түүхэдээ, тоогүй олон янзын набша ногоо шудалжа, алиниинь ямар эмдэ орохоб, ямар үбшэндэ туһалхаб гэжэ элирүүлһэн. Үсэд нэтэрүү шэнжэлгын хүдэлмэри ябуулхадаа, бүхы эмүүдэй жор (рецепт) тодорхойгоор бэшэжэ, дарайтар дансалжа ябаа. Зүүн-Сибириин Байгалай үмэнэхи ургамалай аймаг гүнзэгыгөөр шэнжэлһэнэй түлөө Дана Ангабаевич Аханаевай Ород гүрэнэй Географическа обществын гэшүүн гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэниинь дэмы бэшэ.
Бүхы Баргажан голойхиной хэдынэйш сагта Дана эмшэ ламадаа һубарихадань, хэндэшье тума ямбагүй туһалдаг һэн. Зоной дурсалгаар Дана лама юрэ дайралдадаг үбшэнһөө гадна зарим ушарта муу үбшэнүүдые (раковые болезни) анагааха шадалтай байһан гэдэг.

Дана ламын мунхан

Баргажан голдо тон түрүүшын мунхан суутай мэдэлшэ, сагые нэбтэ харадаг Молон багша бодхооһон. Тэрэ 1807 ондо Хориин дүүмын тайшаа Галсан Мардаевтай Гааргын аршаан ерэхэдээ, уншалгын гэр барижа, тон түрүүлэн ном табиһан. Эмэшхэй Бойтогой тайшаагай наһа барахада, Анаа дасанай лама байһан Молон багша будын шажанай ёһоор буяниинь хэһэн түүхэтэй. 
Тэрэ сагһаа хойшо мунхан субарга барилган эндэ дэлгэрээ һэн. Хоридохи зуунжэлэй урда хахадта Дана Ангабаевич Арбуунда түрүүшын мунхан бариһан. Тус мунхан Баргажан голоор шажанда хабаатай гансал барилга байбашье, сэмүүн сагта һандарангүй үлэһэниинь гайхалтай. Эмшэ лама мунхан бариха тухайгаа суутай ёгоозори Соодой ламатай зүбшэхэдэнь, бодхоохо сагай ерэхэдэ, нэгэ тэмдэг үзэгдэхэ гээ. Нэгэтэ Дана лама Арбуунай хэдэн хүнүүдтэй ябатараа, сагаан тэрлигтэй Сагаан үбгэниие хараба. Тиин Сагаан үбгэнэй үзэгдэһэн газарта мунхан баригдаа һэн.

Дана лама өөрынгөө зөөреэр мунхан бариха боложо, нютагай дархашуул Буда Цыбиков, Буда Пиртанов хоёр бодхооһон. Гэрэй дундахи баганын хуша модон Баргажан голой саада эрьеын Шоронхиһоо олдоо. Бар хүсэтэй Буда Цыбиков тэрэ хуша отолжо, 12 модоной зайда нюргандаа тээжэ ерээд, онгосоор наашань гаргаһан ёһотой баатар хүн байгаа.

Эмшэ ламын ашата хэрэгүүд ба нангин дурасхаалынь

Мүргэн голой эрьедэ Бошогто гэжэ газарта Дана лама эмэй хүлдэ ородог набша ногооной сэсэрлиг тариһан. Эмэй шанартай ургамал эндэ-тэндэ харабал, тэндээ асаржа һуулгадаг байгаа. Тиин сэсэрлигээ унжаһан бургааһан (ива плакучая), ямаан бургааһан (ива щелюга), хонин бургааһан (ива сизая) гэхэ мэтэ хабдар халуу бууруулдаг холтоһо үндэһөөр домтой бургааһадаар хоройлһон. Хоморой тэрэ плантацинь 2000 он хүрэтэр байгаал ха! Эмшэ ламын мүндэлхэдэ, эмэй ургамал адли гаралсадаг гэдэг. Барагханай һургуулиин биологиин багшанарай дурсалгаар Дана ламын наһа бараһаншье хойно набша намаа элбэг зандаа байһан. 

Хамалганай хатуу сагаар Дана ламые барибшалхаа һэдээшье һаань, нютагаархидынь нюугаад дараад, нэгэтэшье баригдангүй гарасалдаһан. «Урда хадануудни, уладни абараа», — гэдэг һэн ха. Мунханшье түймэртэ абтангүй, өөрөөшье бүрин бүтэн үлэһэниинь гайхалтай.

Эсэгын дайнда ябаха сэрэгшэд эмшэ лама Дана гэлэндэ адислуулжа ошоод, булта амиды бусаһан, нэгэл хүн дайнай газарта унаа. Тэрэ хүнэй ябахынь урда вещмешогынь тэргэһээ унажа, «энэ хүн гэдэргээ бусахагүй» гэжэ эмшэ лама уйдхартай үгэ алдаһан. Дайн соогуур Дана лама хүнэй үргэл өөртөө үлээнгүй, дууһыень Илалтын жасада оруулдаг байһан. Тэрэ үбшэнтэн бүхэндэ нигүүлэсхы сэдьхэлээр хандажа, хүл дээрэнь табихаяа оролдожо ябаа. Бугсыхээнэй 4 хобооһоо гарадаг аршаан шэнжэлээд, алиниинь ямар үбшэндэ туһатайень тодорхойлоо. Анхан Галдаанай лама тус аршаан нээхэдээ, хоолойн хабдарта (зобто) туһатай гэһэн. Дана Ангабаевич саашань үзөөд ондоошье үбшэнүүдые аргалхаар гэжэ элирүүлээ. Яагаад мэдээб гэлтэгүй, Дана эмшэ Отошын үршөөһэн оюун бэлигтэй, 253 дашаа тангаригтай гэлэн лама байгаа гээшэл. Хатуу санваар сахижа, ехэнхи сагта масагладаг, бүтээлдэ һуудаг, бэе сэдьхэлэй хатуужал баримталдаг ушарһаа 5 махабодынь арюун сэбэр, онсо нарин мэдэрэлтэй байһаниинь арсашагүй. Дана лама Ивалгын дасанай ламанарта багшалжа, арга заахадаа, тэдэниие өөһэдөө эм найруулагты гэдэг һэн. Эмэй хүлдэ ородог ногоо түүжэ, алиниинь ямар үбшэндэ туһатайб гэжэ илгаруулжа, эмүүдэй жор бэшэжэ, эмэйнгээ сан нягтаар хадагалжа һурахыень уряалдаг байһан.

Зүблэлтын үеэр мал үмсэдөө олоор барихань хорюултайшье һаань, олон толгой мал баридаг байхадань, засаг зургаан ехэ хоридоггүй, нютагай зон зарга баридаггүй байһан. Жэл бүри малайнгаа мяха, өөрынгөө гараар элдэһэн арһа шүрбэһэ суглуулжа, Ивалгын дасан абаашадаг байгаа. Хүнүүдые аргалжа олоһон мүнгэеэ мүн лэ дасанда үргэжэ байха. Дана лама гэр бүлэтэй болоогүй, бишыхан гэр соогоо гансааран ехэл борохон байдалда амидаржа, гэлэн һахилаа ехэ нарилжа ябаһан. Хүршэ хүбөө, тойроод һууһан зон тэрэнэй тусгаар ажалша зангыень, өөрынгөө гараар юушье бүтээхэ шадаана бэрхыень гайхажа гэлыһэн. 

Дана ламын тагаалал түгэсэхэдэ, Ивалгын дасанһаа ламанар ерэжэ, хамаг номуудыень, эмэйнь жорнуудые абаад ошоһон (тэдэнь мүнөө бии ха гү?).

2001 ондо «Зориг» колхозой 70 жэлэй ойн баяраар дашарамдуулан, колхозой түрүүлэгшэ Будаев Буда Аймпиловичай ударидалга доро Арбуунай мунхан заһабарилагдаһаар мүнөө хүрэтэр байна.

2003 ондо болоһон түймэртэ Дана ламын хуушан гэртэ дүтэхэнэ шэнээр бодхоогдоһон Баяр Дамбаевичай байшан гэр хамаг барилгануудтаяа шаташоо. Гансал эмшэ ламын номууд ба шажанай хэрэгсэлнүүдэйнь байһан хуушан гэрэй оройнь халта дүрөөд, бүтэн зандаа үлөө ха. Хожом гэрэйнь дасан руу үгтөөд задалагдажа байхада, хонхын шэнхинээн, хурал хураха абяан дуулдажа байгаа гэлсэдэг. 

2024 ондо Дана ламын мунханай ойро Отошо бурханай томо субарга августын 12-һоо сентябриин 27 хүрэтэр түргэн саг соо баригдажа дүүрэбэ. Сентябриин 28-най үдэр субаргын равнай үргэгдэжэ, Хурамхаан, Баргажан голоорхиной урид һанаатай, халуун зүрхэтэй, эбтэй эетэй, нэтэрүү ажалша байһыень харуулба бшуу. Субарга юрын бэшэ, 5 оройтой, дундань Отошо бурханай гол субарга, тэрэниие тойроод дүрбэн углуудань дүрбэн бага субарганууд табигдаа: Сагаан Дара эхын, Ногоон Дара эхын, Зүгдэр Намжилма ба Абида бурхадай. Хурамхаанай дасанай шэрээтэ Олег Намжилов лама түрүүтэй ламанар; Дээдэ-Онгостойн соржо Гываан лама гэлэн Аюр ламатай суг; субарга бариһан Анаа дасанай Дондог ба Баатар ламанар булта шэнэхэн асарай хойморто заларжа. равнайн хурал хурабад. Дана ламын гэлэн байһан хадань, гэлэн лама морилбо, Анаа дасанай хубараг байһан хадань Анаа дасанай ламанар заларба гэжэ энэ ушарые зон ехэтэ дэмбэрэлшээбэ. Субаргын бодохо жэлынь мүнөөл жэл байба хэбэртэй, урда жэлнүүдтэ Баргажан мүрэн үерлэдэг байжа, Арбуун хүрэтэр ерэхэ арга боломжогүй һэн. Барилгын үедэ бороогүй сэлмэг байжа, һанаһан хэрэг номуун ёһоор бүтэбэ. 

Отошо бурханай элшэн Дана Ангабаевич эмшэ лама үбшэ зоболонһоо амитаниие зайлуулхаяа дээрэһээ заяагдаад, бэеэрээ бодисада энэ дайдаар ябаа гээшэл! Бархан уулын хормойдо, Баргажан голой эрьедэ, буряадай ехэ хойморто элитэ лама Дана Аханаевай нэрэмжэтэ нангин субарга Отошо-Манлын элшэ сасаруулан хэтэ сагта оршимой! Дадьята ом беханзе беханзе, маха беханзе раджа самудгаде суухаа!

Хэрэглэгдэһэн мэдээсэлнүүд, гэрэл зурагууд: Раднаева Евгения Михайловна, Аюшеева Светлана Иннокентьевна, Хорганова Сэсэгма Даши-Цыреновна гэгшэдэй хэлэһэн үгэ бэшэжэ абаһан Баргажан дасанай шэрээтэ Олег Намжиловай дурсалгаһаа; Зинаида Ховановна ба Дарима Цыденжаповна Чимитцыренова гэгшэдэй хөөрөөнһөө; «Субаргын барилга» гэһэн чат дээрэһээ гэрэл зурагууд абтаба.