Шажан мүргэлдэ хабаатай хүгжэмэй зэмсэгүүд

 Һүбэлгэн ухаатай, уран гартай хүнүүд ургамал ногоон, шабар. модон, түмэр, яһан, арһан, дэлһэн гэхэ мэтэ зүйлнүүдые тааруулан, янзын наадхуурнуудые урладаг һэн. Хүгжэмэй зэмсэгүүд сагай ошохо бүри урлиг шанараар дээшэлжэл байгаа. Үндэһэн хүгжэмэй зэмсэгүүд хэб түхэлөөрөө 4 янзын байдаг: 

1) үлеэдэг (духовые): суур, лимбэ, жэмбүүр 

2) хүбшэргэйтэ (струнные): элдэб янзын хуурнууд, тон түрүүн бии болоһон сууха хуур, морин хуур, бортогон хуур, шанаган хуур, луу хуур, хучир, чанза, иочин, ятага гэхэ мэтэ 

3) сохидог (ударные): бишхүүр, бүреэ, сан хэнгэрэг мэтэ шажанда хабаатай зэмсэгүүд.

4) һэжэрдэг (встряхиваемые, т.е. издающие звук при помощи тряски) хонхо, дамаари мэтэ зэмсэгүүд.

Эгээлэй зон ехэнхидээ үлеэдэг ба хүбшэргэйтэ зэмсэгүүдээр наададаг, харин шажан мүргэлдэ үлеэдэг сохидог, һэжэрдэг зэмсэгүүдые хэрэглэдэг, хүбшэргэйтэ зэмсэгүүдые бүри урда сагтал хэрэглэдэг байһан гэхэ.

Шажан мүргэлэй хүгжэмэй зэмсэгүүд

Бүри эртэ урдын сагуудһаа буряад-монгол туургатан ба бүхы дэлхэйн ондоошье арадууд бөө мүргэлтэй байһаниинь мэдээжэ. Оршон сагташье бөө удагад обоо тайлга тахижа, алибаа хэрэг бүтээхын тула орон дэлхэйн эзэд сабдагуудта хандахадаа, бэе мэдэрэмжээ онсо байдалда оруулжа, онгодоо уряалан бөөлэдэг. Онгоо оруулхадаа хүгжэмтэ зэмсэгүүдые хэрэглэдэг. Тэдэнь аман хуур (варган) ба хэсэ (бубен) гэжэ нэрэтэй, эртэ урдын хүгжэмтэ зэмсэгүүд.

Шажан мүргэлэй хүгжэмтэ зэмсэгүүд элдэб эдээр: модоор, амитадай, хүнэй (һүүжын) яһаар, арһаар, уһанай хорхойн гэрээр (раковина), зэд гуулин, мүнгэн түмэрөөр хэгдэдэг, өөр өөрын гүн гүнзэгы удхатай, гоё һайхан урлалга шэмэгтэй, шэнхинээтэ, зэдэлээтэ, сууряалма һүртэй абяагаараа оршон тойрониие арюудхадаг шэнжэтэй юм.


Аман хуур (губной варган) — дугаагтал хятагар түхэлтэө аманай хуур бөөгэй хэрэгсэлдэ ородог, үзэл мэдэлдэ хэрэглэгдэдэг үлеэдэг зэмсэг. Аман хуурые һүнэй архи (тарасун) гаргахадаа, танха соо хэжэ орхиходонь, «хэлэн» дээрэнь архи дуһаалжа, зүн бэлигэй шэди олгодог гэхэ.



Хэсэ (бубен) — арһаар бүреэтэй модоор хэһэн сохидог зэмсэг 

Түмэр хоршогонуур (бубенчики, погремушки) — бөөгэй бүһэдэ шагтагалдаг түмэр хэгдэһэн, бэе бэеэсохин хонгёо абяа гаргадаг наадхуур.

Буряад арад бөө мүргэлһөө гадна XVI-XVII зуунжэлнүүдһээ Түбэд, Монгол оронуудаар дамжан ерэһэн Шэгэмуни бурханай шажанда ороһон байна. Түүхын зарим баримтануудаар бүришье урдандаа тус шажантай танил, тахидаг, һүзэглэдэг байһаниинь археологиин малташануудаар олдоһон эртэ урдын хоморой зүйлнүүд (артефактнууд) ба аяншалагшад, шэнжэлэгшэдэй тэмдэглэлнүдһээ элирэнхэй.

Дасан дугангуудта хэрэглэгдэдэг 12 янзын хүгжэмэй зэмсэгүүд: 

1) Һэжэрдэг зэмсэгүүд:



Хонхо (колокольчик) — бурханай (Ногоон —Дара эхын) толгойтой очир (вачир) барюултай гарай хонхо мүнгэ холиһон зэд гууляар хэгдэдэг, хонхын хэлэниинь юрын түмэр. Хонхо зүүн гартаа бариха, очир — баруун гарта. Хонхын гадар бэедэ «Ум мани бадмэ хум» гэһэн тарни һиилэгдэнэ. Хонхын абяан оршон тойрон арюудхажа, хэрэг бүтээжэ байһан ламые үхэдэл, шүдхэр г.м. хара хүсэнһөө аршална.



Хонхо, дамаари

Дамаари (дамару)— модоор, яһаар хэгдэжэ, элдэб түрэлэй арһа (хүнэй, могойн, алибаа амитадай) татан гадарлаһан гарай хэсэ (барабан, бубен). Дамари 2 ондоо байдаг: түхэреэн ба гонзод гэһэн, түхэреэбтэр түхэлтэй. Жоод (чод) уншалгада хэрэглэгдэдэг. Баруун гартаа бариха, томо хэмжүүрэй дамаари хоёр гараар баригдаха. 

2) Сохидог зэмсэгүүд:



Хэнгэрэг (2-сторонний барабан 3-х видов) — адуунай арһаар бүригдэһэн, модон томо хэсэ (барабан) модон рамада үлгэгдэжэ, хадуур мэтэ годигор үзүүртэй дохюураар сохижо, хүнхинэһэн абяа гаргадаг.



Дуударма (дударма)— барюултай 4 углуутай рама. Рама 9-12 дүрбэлжэнгүүдтэй, тэрэ бүридөө нэгэ-нэгэ мүнгэ холиһон зэд табагхануудтай, модон алхаар сохижо, табагхануудһаа янзын абяа гаргадаг.

Дэншиг (дымчик)— хоёр түмэр табагханууд, бэе бэеынь сохиходо, хонхо мэтэ аад, зөөлэншэг абяа гаргадаг.

Сан

Сан, (цан) — дундаа шобогортой 2 зэд гуулин табагууд, бэе бэеынь сохиходо, хонхошуу аад, зөөлэншэг абяатай. 

Сэлин (цельнин)— сандал адли аад, бага хэмжүүрэй.

Харанга — дохёо үгэдэг 50 см түхэреэнтэй хонхо. «Зэдээр, мүнгөөр, алтаар хэгдэһэн харангын арсалан, барастал архирха абяатай болотор түмэршэ дархашуул нилээхэн хүлһөө адхаа» гэһэн домог бии.

3)Үлеэдэг зэмсэгүүд:



Бэшхүүр (флейта) — модоор хэһэн үлеэдэг хүгжэмэй наадхуур, англиин рожоктол абяатай (гобой гээшын нэгэ янза). Түмэр боолтотой гонзогор гү, али шобогор түхэлтэй бэетэй, 4-7 хурганай нүхэтэй, шалбуургадаа (раструб) зэд гоёолтотой. Бэшхүүрнүүд олон янзын байдаг: жигдэлсэн (многоствольная флейта в 16 бамбуковых трубок), хүндэлэн(хэбээ алдаагүй флейта), луутай (флейта с драконом), хотон (хуэйская флейта), хортон (хара модон хүндэлэн 7 нүхэтэй), хуурсан (гобой шэнги) , үелэх (хүндэлэн бэшхүүрэй нэгэ янза, ритм-флейта)

Гандан (духовой инструмент)— үлеэдэг зэд гуулин, 7 нүхэтэй, луугай дүрсэтэй бүреэ, «луугай бүреэ» гэгдэдэг.



Ганлин (культовый духовой инструмент из бедра человека) — хүнэй һүүжын яһаар хэгдэдэг, мүнгэн гоёолтотой бүреэ жоод уншалгада хэрэглэгдэдэг. Һүүжын яһан үбдэгһөө 30 см дээшээ тайрагдан абтадаг. Домогто Сухаваадиин орон руу абаашадаг ачжинай мориной үүрһээ дууряадаг абяатай.

Дунгар бүреэ

Дунгар бүреэ (морская раковина) — дун бүреэ далайн дунгар, далайн хорхойн гэрээр хэгдэжэ, зарим ушарта мүнгэ сохижо гоёоһон байдаг. Зунай хуралнуудта дохёолдог байһан.

Яшал бүреэ (раковина) — дунга бүреэн нэгэ янза, тэрэ үбэлдөө, монгол һарын 15-да эхилэн Сагаалганай хуралнуудай дохёо болодог байһан.



Үхэр бүреэ (медный духовой (мундштучный) инструмент— зэд гуулин, 10 кг тухай шэгнүүртэй, 3 метр утатай, үзүүртээ үргэн, хурганай нүхэгүй, бэе бэе руунь оруулжа хадагалдаг хэдэн үенүүдтэй. Үргэхэдэ хүндэ хадань гэр дотор байбал, зорюута хэгдэһэн табюур дээрэ табидаг, газаа байбал хүнэй мүр дээрэ тоходог. Тон бүдүүн абяатай, тиимэһээ «үхэр бүреэ» гэгдэнэ.

Бүреэ (меньшего размера, чем предыдущий размера духовой инструмент)— ухэр бүреэһээ багашаг хэмжүүрэй үлеэдэг зэмсэг. Бүреэ үхэр бүреэ хоёр юрэл 2-3 дохёогой абяа гаргадаг.

Дун бүреэн домог

Бүри Шэгэмүни бурханай үеэр дунгар бүреэ үлеэдэг байһан. Зонхобын намтар соо энээн тухай хэлэгдээ. Луугай хаан (царь драконов) Шэгэмүнидэ далайн сагаан дунгар бэлэг бариба, тэрэнэй удаа Будда бурханай шабинар зунай сагта бүреэн орондо дунгар үлеэжэ, хурал эхилхэнь гэжэ дохёолдог болоһон. Хожомынь бурхан багша Мудгальванида хандажа, улаан нюуртанай Түбэд орон ошожо, Дуритха хада доро нюухыень захирба. Тиин тус дунгарые ерээдүй сагта шажан һэргээж Зонхободо олдохо гээ. Үнэхөөрөө Гандан хийд бариха сагаар Зонхобо тэрэнииень оложо, мүнөө хүрэтэр тэрэ дунгар нангин шүтээн гэгдэн хадагалагдадаг.

Ухэр бүреэ, ганлин бүреэ, бүреэ гурбан тухай

Падмасамбавые Урджань гэжэ Энэдэхэг хото руу урихадань, ошохоёо арсаба. Юундэ тиигээб гэбэл, нэгэдэхеэр, арчжинай мориной, хоёрдохёор тэнгэриин заануудай абяа тэндэ шагнаха аргагүйдэхэб гэжэ. Тиихэдэнь, Энэдхэгэй урашуул арчжинай мориной инсагаа һажааһан ганлин ба заанай абяата бүреэ зохёоһон гэхэ. Харин үхэр бүреэ бухын бүрхирээншүү бүдүүн абяатай.

Ганлин бүреэн түүхэ

XX зуунай эхеэр Анаа, Сүүгэл дасангуудта «чод» заадаг ехэ зиндаатай багша лама Дагбын Шойдор «жоод» бүтээхэдээ, 4 түхэлэй абяа хэрэглэдэг һэн: хүнэй хоолойн, хонхын, дамаариин, ганлин бүреэн. Шойдор-жоодшын баридаг ганлин бүреэ онсо түүхэтэй. Аюушын Шойроб эмшэ лама үеэлынгээ 17-тойхон Дулмажабай халуун үбшөөр үбдэжэ нүгшэхэдэ, үхээриин газарһаа нүгэлгүй үхинэй hүүжэ сэмгынь абаад, бусалгажа-таримдажа, ганлин бүреэ бүтээһэн гэхэ. Шойдор жоодшо 85 наһандаа 1937 оной хамалганаар өөрөө Улаан-Үдын «сагаан түрмэдэ» бэеэ тушаажа буудуулһан. 1960-70-аад онуудаар Сүүгэл дасанһаа ламанар ерэжэ, «багшымнай эдлэл» гээд, дамаари, ганлин бүреэ хоёрынь эрижэ абаашаа гэхэ.

Толи — словарь

Бөөнэрэй хэрэглэдэг хүгжэмтэ зэмсэгүүд — музыкальные инструменты шаманских ритуалов:

аман хуур — губной варган,

хэсэ — бубен,

хоршогонуур — погремушки.

Дасан дугангуудта хурал номдо ламанарай хэрэглэгдэг 12 янзын хүгжэмэй зэмсэгүүд — 12 музыкальных инструментов, применяемых в буддийской религии: 

хонхо — колокол, колокольчик с рукояткой, увенчанной вачиром,

хэнгэрэг — род тамбурина, большой барабан с человеческий рост, устанавливаемый на основание

дуударма — колокольцы, подвешиваемые на деревянную раму,

дамаари — небольшой барабанчик с двумя полусферическими плоскостями,

дэншиг — дынчик, 2 металлические тарелочки, ударяемые о друг друга,

сан — цан, пара медных тарелок с головками посередине, 

сэлин — цельнин, подобен цану, но меньше размером,

бэшхүүр — бишгур, продольная флейта,

хүндэлэн бишхүүр — поперечная флейта

гандан — медно-духовой инструмент, «труба дракона», имеет 7 отверстий,

ганлин — используется в ритуалах «чод», изготовляется из берцовой кости безгрешного человека,

дунгар бүреэ — морская раковина, из которой извлекается звук путем дутия,

үхэр бүреэ — большой медный духовой инструмент конической формы, «бык-труба»,

буреэ — большая медная труба меньшего размера, чем ухэр бурээ,

харанга — латунный гонг, по форме напоминающий тарелку.

Хэрэглэгдэһэн номууд: 
1) «Очерки быта буддийских монастырей...», А.М. Позднеев, Санкт-Петербург, 1887г. 
1) «Музыкальный инструментарий бурят», М.Ц. Гончикова, Улаан-Үдэ, 2018 он.
2) «Традиционная музыкальная культура бурят», Л.Д. Дашиева, Улан-Удэ, 2005г.
3) "Музыкальный инструментарий монголов в эпоху великой империи (XIII-XIVвв.), А.Г. Демин, Улан-Удэ, 2000г.