Очирвани — монгол туургатанай сахюусан

Тус бурханай зүрхэн тарнинь: түбэдөөр хэлэбэл, «Ом ваджрапани хум пад», буряадаар хэлэбэл, «Ом базарбаани хум пад» гээд уншадаг. 



Будаадын шажанай бурхадай дүхэригэй хоёрдохи шатада оршожо, Илажу түгэс нүгшэгсэн Акшобхья бурханай нэгэ дүрэ болодог Очирвани Шэгэмүни бурханай суртаалые аршалан хамгаалжа, шажанай сүлдэ хүсые барин, муу мунхагые ошороор огтолон, хүнэй һанаан бодол арюудхажа, нүгэл хилэнсэгһээ гэтэлгэнэ. 

Бурхан боложо, нирваанда гарабашье, эхэ зургаан хамаг амитаниие зоболонһоо абархын тулада Сансарын хүрдэдэ суг үлэһэн Арьяабала, Манжушэри, Ваджрапани гурбан бурхад илангаяа Түбэд, Хитад ба Монгол оронуудаар дэлгэрэнхэй. Хамаг бурхадай нигүүлэсхы сэдьхэл ниитэлһэн Арьяабала бурхан Түбэд орондо дэлгэржэ, түрэл бүридөө Далай-ламанар тус бурханай хубилгаанууд гэгдэн, түби дэлхэйдэ суурхана. Хамаг бурхадай сэсэн мэргые элсүүлһэн Манжушэри бурхан Хитадай табан толгойто Утайшань уулада ордонтой. Гоё һайхан барилгын хослол бүтээгдэжэ, мүргэлдэ тааруу оршон байдал зохёогдон, мянга түмэн мүргэлшэдэй субадаг газар болонхой. Харин хамаг бурхадай хүсэ шадал бариһан Ваджрапани (Очирвани) бурхан Монгол ороной ба бүхы монгол туургата арадуудай сахюусан гэжэ тоологдодог. Үнгэрһэн, оршон, ерээдүй сагуудай бурхадай хамаг хүсые элсүүлһэн Очирвани сахюусан малша, нүүдэлшэ ара, үбэр, халха, баруун монголшуудые дали дороо абаһан дээдын хүсэн. Монгол, Үбэр Монгол, Буряад, Хальмаг оронуудта шүтэн тахигдадаг юм. 

Монгол орондо Завхан аймагта оршодог Отгонтэнгэр хайрханда мүргэлтэй. Урда сагта Чингэтэл хангайн баруун губяар ган гасуур боложо, хамаг амитанай ядаран байтар, нэгэ баатар хүн ерээд, Богдо Дүнжингарав уулые дундуурнь таһалаа. Мүнхэ сэбдэг оройень хангайн нюрганда абаашажа табиһыень, саһа мүльһэниинь хайлажа, Богдо Завхан хоёр голнууд болон урдажа, губи тала набша ногоогоор бүрхээгдээ. Тэрэ сагһаа Ноён орьёл Отгон тэнгэри Богдо Очирвань гэжэ нэрэтэй болоһон. Мүн Баянхонгор аймагта нэгэ хабсагайда дүрэ зурагынь тодорһон гэдэг. Манай Буряадта Очирвани-Базарбаани сахюусан нангин Отсон-хаан уулада ордонтой.



Ваджрапани бурханда нүүдэлшэ монгол арадуудые үмөөрэн хамгаалха, тэдэндэ халдаһан хорото дайсадые һүнөөн дараха даабари дээдын бурхадһаа үгтөө. Монголшууд тэрэниие өөрынхеэрээ Очирвани гэжэ нэрлээ, юуб гэбэл «алмаз» гэжэ үгэ монголоор «очир» гээд оршуулагдана, тиин үгүүлхэдэньшье зохистой байгаа.



Газар түбиин Эсруа-тэнгэриин агуу хүсэнэй мөөрэ эрьюулжэ, хамаг дэлхэйе һалгануулһан Чингис хаан эртэ урдын дайша бурхан Индрын хубилгаан гээд монголшууд этигэдэг һэн. 



Сахюусан тухай домогууд

1. Хүн түрэлтэн урда сагта өөрынгөө бэеһээ гэрэл сасаруулжа байһан аад, нүгэл хэжэ, шэб харанхы соо байдаг болобо. Тиихэ сагта Индра бурханай дүрөөр байһан Очирвани гадаада ехэ далайе оёорһоонь бүлэжэ, һара нарые бии болгоо. Зүгөөр Арааха шүдхэр хүн амитаниие нүгэлэйнь түлөө хэһээхэм гээд, нара һарыень залгиба. Шэб харанхы һүни дахин тогтожо, хүнүүд ехээр зобожо, уйлаан хайлаан үдэрһөө үдэртэ дуулдажа байхадань, Индра-Очирвани архан шүдхэрэй бэеые ошороор хахара шэдэжэ, һара нарыень сүлөөлөө. Араахын хожомшье одо мүшэдые залгихадань, тэдэнь хахад бэеһээнь бэлээр мултаршадаг болоһон. Һара наранай хиртэхэдэ, монголшууд Араахые үлдэхэдэнь Очирвани сахюусанда туһалнабди гэжэ бүреэ үлеэдэг (эхэнэрнүүд үлеэхэгүй), элдэб юумэ наяргажа, нохойгоо хусуулжа шууяа татаха. Мүн һара наранай түргөөр гарахын тула, гэрэлэйнь тудахаар бага ехэ амһартануудаа дүүргэхэ. Хүнүүд һара нара руу харахагүй, һохор боложо магад гэхэшүү.

2. Эртэ урдын ведическэ мифологиин үндэһөөр нэгэ гэгээн (риши) хэдэн 100 жэлнүүдтэ Сүмбэр уулын оройдо бисалгалда һууһан. Тэрэнэй наһан болоходо, яһаниинь ошор (ваджра) болошоо гэхэ. Бурхадай хаан Индра эдэ яһануудыень оложо, зуугаад хурса үзүүртэй ваджра хэбэ. Тиигэжэ ошор буддын шажанай һүлдэ болоһон.

Аман зохёолдо, арадай наадамда



Монгол туургатанда хүндэтэй сахюусанай нэрэнь, дүрэнь арадай үльгэр домогууд, дуунууд, үреэлнүүд гэхэ мэтэ аман зохёолдо үргэнөөр дэлгэрһэн байдаг. Жэшээнь, шэнэ гэр барижа ороһон айлда иигэжэ үреэнэ:

Хоймор таладатнай Хонгшимбодисада сагуужа,
Хамагай сайханиие заяан байг.
Баруун таладатнай Манжушэри өөрөө заларжа,
Бэлигэй дээжые үршөөн байг.
Зүүн таладатнай Намсарай бурхан морилжо,
Һабаар дүүрэн хэшэг билтарган байг.
Үүдэн таладатнай Очирвани сахюусан,
Үүлэнһээ бултайһан наран мэтэ яларжа,
Мууе саран, үлзы хотог оршигуулан байг!

Хамаг бурхадай хусэ шадал элсүүлһэн Очирвани сахюусан Эрын гурбан наадые үнэнтөөр дэмжэдэг, барилдаашад, һур харбаашад, мори урилдаашадта шандааһанай шангые, нюдэнэй хурсые, мориной хурдые үршөөн найжалдаг гээд монгол туургатад ехэтэ этигэдэг. Илангаяа, дошхон сахюусан шамбай шуран бүхэ барилдаашадые нааша харадаг гэдэг.

Мүн адууһа мал үдхэжэ, хара хүсэеэ гаргажа, хүндэ ажал хэжэ ябаһан малшадые харалсадаг. Хурдан моридтой, һүтэй үнеэдтэй, табан хушуун малаа тала дайдаар дүүргэжэ ябаха гэбэл, Очирвани бурхандаа этигэжэ, мүргэжэ, тахижа ябалтай.



Очирвани (Базарбаани) — буряад зоной шүтөөн

Буряадай ламын шажанда «нюуса тарниин эзэн», монгол туургатанай сахюусан Очирвани бурханай онсо һуури эзэлдэг байһаниинь гайхалгүй.

Сагаан-Шулуутай нютагһаа 15 модондо, Хёлго голой баруун эрьедэ Отсон Хаан гэжэ нангин хада оршодог. Аадар бороо, сахилгаатай энэ газар Очирвани бодисадын орон нютаг гэгдэжэ, мүргэл шүтээнэй газар болонхой. Энэ нютагта буряадай түрүүшын Хамба лама Дамба-Даржа Заяагийн түрэһэн байна. Тэрэ хойто түрэлдөө агууехэ ёгоозори, эрдэнитэ Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов боложо, буряад арадтаа бусаһан гэдэг. Тиимэһээ Отсон Хаан уулада жэл бүри Очирванида зорюулһан хурал хамба түрүүтэй бүхы дасангуудай шэрээтэнэрээр хурагдадаг юм. Хуралай удаа заатагүй «Эрын гурбан наадан» үнгэргэгдэжэ, буряадай бүхы аймагуудһаа гадна Монгол, Үбэр Монгол, Тува, Хальмаг, мүн буряадай хоёр Агын ба Усть-Ордагай тойрогуудһаа барилдаашад, һур харбагшад, мори урилдаашад сугларжа, гоё һайхан наадам үнгэргэгдэдэг. 

Түнхэнэй аймагай Хандагатайн (Хойморой) дасан 1917 ондо мүндэлһөөр, Чингисхаанда зорюулһан мүргэл бүтээдэг болоһон. Тус заншал Чингисэй шэрээ гэжэ газарта жэл бүри тахигдажа байдаг. Бодхидхарма дасанай ламанар «Чингисэй шэрээ» ба «Очирваниин обоо» гэһэн тахилгата газарнуудые гуримшуулан, Аригуун нэрэтэй субаргануудые бодхоогоо. Чингисхаанай нэрэ Очирвани бурханай нэрэтэй дэмы зэргэсээгүй, юуб гэбэл, хэр угһаа монгол туургата арадууд дайша Чингисхааниие дошхон Очирвани сахюусанай хубилгаан гэжэ тоолодог бшуу. 

Хэжэнгын аймагай Чесанын дасанда 1827 ондо 9 сүмэнүүд бодхоогдожо, тэдэнэй нэгэниинь бодисада Очирванида зорюулагдаа. Ондоошье дасангуудта Очирваниин сүмэнүүд байжа болоо, урданай буряад дасангууд 10-20 дуган сүмэнүүдтэй байгаа гээшэ. Монголой түб хото Улаан-Баатарта, Тувагай түб Кызылдэ, Хальмагай түб Элистэдэ ба Агын тойрогой Агын дасанда Очирваниин нэрэмжэтэ субарганууд бодохоогдонхой.

ХIХ зуунжэлдэ Чесанын дасанай шэрээтэ, зургаан доншуур маани бүтээһэн Арьяабалын хубилгаан, ёгоозори лама Зургаадай багша Загаһата нютагай араар 20 модондо оршодог Обоото хадада бүтээлдэ һууһан. Өөрынгөө бариһан мунханда Очирвани-Шагдар бурханай дүрэ тахижа, бисалгал хэһэн гэдэг. 1960 онуудаар Зургаадай багшын шаби Жамьян-Шираб Цыбиков багшадаа зорюулжа, бүтээлдэ һууһан гэрэйнь ойро Очирваниин субарга бүтээгээ. ЛВРЗ-гэй «алтан гартан» гэгдэһэн мастер-токарь Дамбинима Самбуев субаргын маани заводойнгоо пресс доро һиилэжэ үгэһэн. Зүгөөр зүблэлтын үеын аймагай, нютагай засаг баригшад маани болон дээрэхи ганжарынь абхуулжа, субарга дайнай ба ажалай ветерануудта гээд шэнээр нэрлэгдээ. Мүнөө үедэ тэндэ дахин мүргэлэй газар һэргээгдэн, Ж-Ш. Цыбиковэй басаган эсэгынгээ багшадаа субарга зорюулһан тухай субаргын хабтагайда бэшүүлээ. Загаһата, Хүльхисөөн нютагуудай жиндагууд Зургаадай багшын бисалгалтай Очирвани бурханай субаргада мүргэжэ, обоо тахижа байдаг.

Энэ мэтэ үйлэ хэрэгүүдээр хаража үзэхэдэ, Очирвани бурхан үнэхөөр туургата буряад арадта дүтөөр һанагдадаг байһыень гэршэлнэ. Эрын гурбан наадые хэр угһаа эрхилдэг, хүсэ шадалай, мэргэн түргэнэй һорилдоондо дуратай арад түмэн хамаг сагай хамаг бурхадай эршэ хүсые эзэмдэһэн дошхон сахюусанда һүзэглэдэгынь гайхалгүй. Индра бурханай дүрөөр байхадаа, Очирвани сэрэгшэдэй сахюусан байһан, тиимэһээ мүнөө һүр һүлдын жабхалан хүсэ харуулдаг бэеын тамиршадые үлүү эбеэлдэг гэдэг.

Дүрсынь зуралга

Буддын шажанда бурхад «амарлингуй» ба «дошхон» гээд илгардаг. Бурхадай дүрсэ зурахадаа, энэ илгаань хараада абтадаг байна. Амарлингуй бурхад хүнэй дүрсэтэйгээр амгалан дүрэ үзүүлэн һуудаг, харин сахюусад архан шүдхэрнүүдтэл һүрөөтэй дошхон дүрэтэйгээр зурагдана. Ара нюргаарнь улаан гал дүлэ татан, хүнэй хамаг нүгэлтэ үйлэнүүдые арюудхан усадхана. Гал дүлэниинь мүн өөрын домогтой. Очирвани урда түрэлдөө Индра бурхан байхадаа, ошороороо (ваджраяа) гал сахилуулан тэнгэри өөдэ шэдэжэ, нара бии болгоһон ха.



Очирвани сахюусанай дүрэ тон дошхон, аймшагтай нюур шарайтай, хара хүхэ үнгэтэй. Самнаһан баруун мотортоо ошор (ваджра) барин далайжа, зүүн мотороороо адистадлан, Бурхан багшын һургаалай дайсадые, ухаанай мунхагые, үбшэ зоболонгые шэдитэ хүсөөрөө дарана. Тэрэнэй дүрэ эршэ ехэтэйгээр эрьелдэжэ байһаар үзэгдэнэ. Хара-хүхэ бэеынь матаргай барасай арһаар орёогдонхой. Бэедээ хубсаһагүй байһан ушарынь хамаг хаалтаһаа сүлөөрһэнэй тэмдэг. Мүрһөөнь могойнууд һанжажа, Очирвани сахюусанай өөрынгөө муу һанаа, омогые диилэжэ, хамаг нүгэлнүүдээ дараһые тэмдэглэн, бодисадын гүн сэсэниие оложо шадаһые харуулна. Зүүдхэл шэмэглэлэйнь гол зүйл — очир эбэршэгүй арюун сэбэрые, тарниин дарагдашагүй хүсые элишэлнэ. 

Мэнгэнүүд

Буддын шажанай зурхайда «мэнгэ» гэһэн ойлгосо байна. Энэ бол хүнэй бэеын мэнгэнүүд бэшэ, харин зурхайн 9 мэнгэнүүд тушаа хэлэгдэнэ. Мэнгэнүүд 9 тоотой:
1 сагаан, 2 хара, 3 хүхэ, 4 ногоон, 5 шара, 6-8 сагаан, 7-9 улаан гээд. Мэнгэ хүнэй түрэхэһөө эхилээд (эхын умай соо бии болоһон сагһаа тоологдоно) дабтагдан буухадань, хүн үбдэхэ, урагшагүйдэхэ, һайн юумэн хойшолно. Тиихэдэнь өөр өөрынгөө, үнгэ, тоотой мэнгын бурханаа тахюулха хэрэгтэй болохо. Мэнгын 9 бурхад гэбэл:

Арьябала — 1 сагаан, субаргатай Очирвани — 2 хара, Доржо Сэмбэ — 3 хүхэ, Очирвани — 4 ногоон, Шэгэмүни бурхан багша — 5 шара, Зүгдэр Дэрчэг — 6 сагаан, Ногоон Дара Эхэ — 7 улаан, Манжушри — 9 улаан.

Мэнгын үнгөөр «хий мориной» үнгэ элирхэйлэгдэнэ. Гэр бүлэ соо хоёр хүн адли мэнгэтэй байбал, тэрэнээ заатагүй таһалуулха хэрэгтэй, үгы гэбэл үбшэлхэ, урагшагүйдэхэ, хэрүүл уруул боложо магад.

Очирвани сахюусанай хүмүүнэй байдал һуудалые алишье тээһээнь харалсажа, туһалжа байдагынь энэ зурхайшье гэршэлнэ. Илалта түгэс Очирвани бодисада бурхан багшын һургаал номынь сахижа, муу мунхагые ошороор огтолжо, хамаг һайниие оршуулжа, һанаһан хэрэгэй номуун ёһоор бүтэхые һүзэглэһэн хамаг амитанда үршөөдэг. Үдэр бүри Очирвани бурханда шүтэн мүргэжэ, зүрхэн тарнииень ехэнхидээ 108 толгойто эрхиеэ эрьюулжэ гү, али амаараашье тооложо ябабал, сүлдэ хүсэниинь шэнгэстэй байха.

Хэрэглэгдэһэн номууд:

1. «Бурятские летописи». Институт монголоведения, буддологии и тибетологии СО РАН. Изд-во «Республиканская типография» Улан-Удэ, 2011 г.
2. «Очерки быта буддийских монастырей и буддийского духовенства в Монголии». А.М.Позднеев. Улан-Удэ, 2000г.
3. «Сокровища культуры Бурятии» Москва: НИИ центр, 2002 г.
4. «Старокалмыцкое искусство» Элиста, «Калмыцкое книжное издательство», 1991 г.
5. «Земля Ваджрапани» Москва, «Дизайн. Информация. Картография», 2008г. Изд-во «Феория».

Зурагууд нэрлэгдэһэн номууд сооһоо, интернет-сүлжээнһээ абтаба.