Зүжэгүүдые найруулхал һэн

 Буряад уран зохёолдомнай зүжэг бэшэдэг мэргэжэлтэд хомор. Ц. Шагжин, Д. Батожабай, А. Вампилов ба бусадай зүжэгүүд Буряад драмын театрай репертуар байгуулһан. Хожомынь Д.Эрдынеев, Б. Эрдынеев, Г.Башкуев гэгшэдэй зүжэгүүд табигдажа захалаа. Һая бэшэжэ эхилһэн зохёолшодой дунда Мухаршэбэрэй Галтай нютагай Б-Ц. Дагбаев байһан аад, сагһаа урид нүгшэһэниинь харамтай.

Урдань Цырен Шагжин, Даша-Рабдан Батожабай, Александр Вампилов (ородһоо оршуулга) бусадай зохёолнууд театрай репертуар байгуулаа. Хожомынь Доржо Эрдынеев, Баяр Эрдынеев, Геннадий Башкуев гэгшэдэй зүжэгүүд табигдажа захалаа. Жэшээнь, Баяр Эрдынеевэй бэшэһэн 14 зүжэгүүдынь Буряад театрай тайзан дээрэ, харин «Хазаар хара һахал», Бугын дуун«, «Галуудай бусалга» ба Ринчин Бадмаевтай суг найруулһан «Дамдин лама» г.м. зүжэгүүдынь Монголой, Хальмагай театрнуудта табигдаа. 

Хушуун-Үзүүр тоонтотой Баяр Эрдынеевтэй нэгэ аймагай, тэрэнһээ арбаад наһа дүү Бимба-Цырен Дагбаев мүн зүжэгүүдые бэшэдэг байһан байна.



Тэрэ Мухаршэбэр аймагай Галтай нютагта 1956 оной сентябрь һарын 22-то түрэһэн. 1963 ондо Хушуун-Үзүүрэй дунда һургуулида орожо һуралсаа. Шуран хүбүүн абаһаар һургуулиингаа эдэбхитэнэй тоодо ороод, хамаг хэрэгтэ хабаадалсаха. Илангаяа тайзан дээрэ гаража, багахан, шог зугаатай забһарай зүжэгүүдтэ наадаха дуратай һэн.



Саашадаа энэ һэдэбээ орхингүй, 1973 ондо Зүүн-Сибириин соёлой дээдэ һургуулиин (ВСГИК) режиссерой факультедтэ орожо һуралсаа. Тиин 1977 ондо Бимба-Цырен Дармажапович Буряад драмын театрта орожо, зүжэгшэнөөр, удаань театрайнгаа уран зохёолой таһагые даагшаар хүдэлбэ. Хожомынь М. Горькиин нэрэмжэтэ Москвагай Литературна институдта орожо һуралсаа.



1981 ондо Бимба-Цырен Дагбаевай бэшэһэн «Найдал», 1990 ондо «Харахан нюдэтэ» гэһэн пьесэнүүдынь буряад театрай тайзан дээрэ табигдаа. Мэдээжэ режиссер Владимир Кондратьев зүжэгүүдынь найруулан табижа, Дабацу Юндунова хубитаяа оруулһан байна. 1985 ондо «Не имеющий чина» гэһэн олон серитэй кинофильмдэ хабаадалсаһаншье. «Мойһон харахан» гэһэн зүжэгыень Содном Хажитов найруулан табиһан. «Сагаан тархита» гэжэ зүжэгөөрнь Юрөөгэй арадай театр һонирхоод, Баяр Лубсандоржиев найруулжа, зоной һонорто хүргөө юм. Сэсэг Шарапова гол роль гүйсэдхэжэ, Сэндэмын дүрэ харуулаа, харин Баян-Далай Бидагаров — Дамбиин рольдо наадаа.

Бимба-Цырен Дагбаев гэр бүлөөрөө нютагтаа түбхинэжэ, 1985-1995 онуудаар Хушуун-Үзүүрэй арадай театрай режиссероор хүдэлһэн. Залуу соёлшон дүрбэн тэгшэ бэлиг шадабаритай: дуулаха, хатарха, зүжэгүүдые бэшэхэ, найруулан табиха, өөрөө элдэб рольнуута шадамараар наадаха. Харин хүдөөгэй зониие хүндэ хүшэр ажалайнь удаа «яба, зүжэгтэ наада» гэжэ идхахань — бэлэн хэрэг бэшэ. Тиимэһээ тэрэ хүнүүдээр хөөрэлдэжэ шадаха, зондо абтасатай байха зэргэтэй. Соёлой мэргэжэлтэн тон түрүүн өөрөө «гал аһама» халуун зорилго хүсэлтэй, хүнүүдтэ жэшээ боломоор абьяас шуналтай байгаагүйдэнь аргагүй. Бимба-Цырен Дармажапович театрай хэрэгтэ түрэлхиин татасатай һэн хойноо, одоо «уһан соо загаһа табиһандал» хүн ябаал ха. Тэрэ арбаад жэлэй туршада аша үрэтэйгээр ажалаа ябуулжа, театраа «арадай» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүргэлсэһэн габьяатай. Хушуун-Үзүүрэй арадай театрай репертуарта Антон Чеховэй «Гашуун дабһатай», Бато-Мүнхэ. Пурбуевэй «Талын басаган», монгол драматург Мягмарай «Алтан медальта» гэхэ мэтэ бага ехэ, элдэб жанрай зүжэгүүд бии һэн. Мүн монгол онтохоной үндэһөөр зохёогдоһон «Етаро» гэһэн зүжэгшье найруулан табигдаһан байна.



Буряад республика дотор тэрэ үеэр аймаг бүридэ арадай театрнууд хүдэлдэг байһан. Тэдэнэр хирэ-хирэ сугларжа, бэе бэеынгээ ажалтай танилсадаг, дүй дүршэлөөрөө хубаалдадаг заншалтай һэн. Хушуун-Үзүүрэй зүжэгшэд арадай театрнуудай фестиваль-наадамуудта нэгэтэшье хабаадалсангүй байгаагүй. Бимба Дагбаев тус хэрэгтэ улаагаараа оролсожо ябаа юм.

«Хоёр долоон хоногой урда тээхэнэ нютагаймнай мэдээжэ драматург хүбүүнэй — Баяр Шарапович Эрдынеевэй дурасхаалда зорюулагдаһан республиканска арадай театральна уран һайханай бүлгэмүүд мандаа ерэжэ, бэлиг шадабарияа харуулаа.

Тиихэдэнь, бидэшье хооһон хабтайлдажа һуухагүй гэжэ, аягүй ха юм даа, театральна бүлгэм эмхидхээд, өөрынгөө хүбүүнэй хаанашье хэблэгдээ, табигдаагүй нэгэ үйлэтэй зохёолынь найруулаад, айлшадайнгаа дунда наадалсажархиһан байгаабди» — гэжэ нэгэ үгүүлэл соогоо дурсаһан байна.

Залуу соёлшон бэшэһэн рассказ ба зүжэгүүдээ «Буряад Үнэн», «Байгал», «Морин хуур» сонин ба сэтгүүлнүүдтэ хэблүүлэгшэ һэн. Бага хэмжүүрэй шог ёгтото, хошон зугаата зүжэгүүдые зохёогоод, өөрөө найруулан табижа, наадалсажа ябаа. Хүниие энеэлгэхэ, хүхеэхэ гээшэ маани мэгзэм уншаһанһаа өөрэгүй ехэ буян гэдэг. Тиимэш байжа болоо, юуб гэбэл, хэн нэгэнэй уйдхарта дарагдан байбал, һэгшээжэ, гунигынь тараан, сэдьхэлынь сэлмээнэ бшуу. Тиимэһээ театрта хабаатай зон буянтайл ажал бүтээжэ ябадаг байна. Иигэжэ олоной урма зориг үргэхын түлөө оролдожо ябаһан Бимба-Цырен Дагбаевай ажал сэгнэгдэжэ, оло дахин Хүндэлэлэй грамота ба үнэтэ бэлэгүүдтэ хүртэжэ ябаа. 

Богонихон үгүүлэлнүүд соонь ехэнхи ушарта хүдөөгэй зоной «амиды» дүрэнүүд, тэдэнтэй тохёолдоһон элдэб уршагта ябадалнууд бодотоор зураглагдана. Эндэ хүн бүхэниинь өөр өөрын онсо нюуртай, аяг аашатай, хэлэ аматай, — үлүү гоёогдон муулагданшьегүй, тэрэл зандаа балшыса зураглагдана. Зүжэгэй жама ёһоор геройнуудайнь дуугарха, ябаха, хүдэлхэ мэтэ үйлэнүүд тобойсо тодорхойлогдон, тэдэнь энэ бэеэрээ тайзан дээрэ наадашахаар бэлэн мэтэ. Хубилган шэнэдхэлгын үеэр хаа-хаанагүй һандарал-ундарал, илангаяа, колхоз, совхозуудай уналганаар хүдөөгэйхин ажалгүй боложо, архи тамхи намнаха үзэгдэлнүүд олошороо. Тиин зохёогшо урма зориг таһалһан энэ байдалые сэхэ саарһан дээрээ татажа гаргаад, харуулна. Жэшээнь, «Мэшээг» гэжэ рассказ соонь иигэжэ хөөрэгдэнэ:

«Жаа гэр соогоо гансааран саарһаа эреэлжэ һуутарни, газаахи үүдэмни тэрд гэжэ, һогтуу хүнэй тэмтэрхэ дуулдаад, набтархан тотого гэр дорьботор мүргэжэрхибэ хэбэртэй, абяа шэмээгүй болошобо.



Бодожо сээниг руугаа шагаабаб... Һайн таниха нэгэ залуу хүбүүмни тарихаяа һая худалдажа абаһан мэшээгтэй обёос дээрэмни ура-уршагар юумэ зантайжа һууба.

— Ахатан ябуулжархие даа!

— Юу гээшэб? — ехэл һонирхобоб.

— Энэ мэшээгытнай! — альгадажа тэрэниием, — Адрес байна!

— Болииш даа, энэнииеш тарихаяа байнам! 

— Ямар юумыень тарижа бэеэ зобоохо юм! — гэжэ, — Үшөө ургаха гү, үгы гү, бурханай мэдэлэй! Үшөө энэ жэлнэй хуурайл байха юм гэлсэнэ!

— Бурхан оройтуулжашье һаа, нойто дуһааха байха, һанаагаа бү зобо! — гэбэб.

— Ахатан, битнай тандаал найдажа ерээлби даа!

— Юундэ найдаабши? — гэжэ асуубаб, хэдышье мэдэжэ байгаа һаа.

— Энээниитнай худалдахабди гэжэ!

— Болииш даа, дан тиигэжэ болохогүйл...

— Тархим тэһэрхээ байнал! — һара угаагдаагүй үһэеэ һэжэрээд абаба.

— Боли, юу тэһэршэхэб даа...Тэрэ урдахи „ресторан соо“ тугаарһаа хойшо һуунабшибыт! Заһараагүй юм гү? 

— Ахатан гэжэ, мээл, хуу хараһан лэ байхат... Энээгээр үгырхэгүйлта, бурхан зүг!

-Зай, хүрөө! Бү үбэштэйр! — гэн, юрэдөө, гэртээ орохоо тэгүүлбэб.

Ороод шагнаархан зогсоном... Тэрэ дороо даа, мээл, нэгэ уухилһан абяан дуулдахадал гээд, тэмтэрээн болобо.

Газаашаа шагаахадам, нөөхимни, тугаар һууһан обёостой мэшээгэээ нюргандаа шэдэжэрёод, газаашаа гараха хүсэлтэй, үүдэ һабардажа байгшал...»

Тус рассказ соо тиимэ гүнзэгыгөөр ухашалһан бодол, сэдьхэл хүлгүүлмэ хүсэтэй үйлэ хэрэг зураглагданагүй гэхээр. Гэбэшье, энэ багахан үзэгдэл аргагүй ехээр хара бууха мэдэрэл түрүүлнэ. Тэрэ «залуу зантагар» хүбүүн архиин угаарһаа манаршанхай, «зуун граммһаа» бэшэ юуншье хэрэггүй болонхой ябана. Балга хара уһанай түлөө хулгай дээрмэшье хэхэһээ арсанагүй, аха захаяа хүндэлхэ гэхэһээ эхилээд, угай хамаг заншал «уһанда хаяжа» ябанхай. Муу юумэнь гэхэдэ, иимэрхүү зон хаа-хаанагүй харагдадаг болошоо. Эрэшүүлэй иигэжэ хосоржо ябахада, хэн угсаата зоноо, газар уһаяа аршалха гээшэб. Халаг, хайран хүбүүд!



«Хүгшөөдэй» гэжэ рассказ соонь хүнэй нигүүлэсхы сэдьхэл, үе саг, амидарал тушаа бодожо үзэхые дурадхана. Нэгэ хүгшэн тулиһан зобоһоноо дурсана, 1-хи нюурһаа бэшэгдэһэн герой тэрэниие хайрлаһандаа, адли зоболсоһон мэтэ байна. Хашалганай үедэ хүгшэнэй «партеец» үбгыень сагдаанууд туужа абаашаа. Хээлитэй үлэһэн эхэнэр ажабайдалай шэрүүниие бэе дээрээ һайсал мэдэрээ: 

- Һүниин дунда нагаантайнууд ерээд лэ, абаад ябашоо һэн. Яажа намайе абаашалсажархёогүй юм... Бурхан хараа! Тиихэдэ би һая хээлитэй болоһон байгааб. Үбгэмни үхибүүнэйнгээ түрэхыешье мэдэнгүй, орон дэлхэйтэеэ хахасаа һэн бэзэ даа... Тэрэ һүни нүхэртэеэ һүүлшынхиеэл харалсаһан байнабди... Ох-хо-хо! — гэжэ хүгшөөмни хүндөөр һанаа алдана.

Абяагүйхэн хоюулаа нэгэ-хэды һуунабди. Миниишье гашуудалда абталсан уярхам тэрэ зэргэ юм аабза, бүри яахын аргагүй».



Зохёолнуудай удха 1-хи нюурһаа ябуулагдан, өөрын болон бусадай һанаан бодол, мэдэрэлнүүдые хамтадхан элирхэйлнэ. «Быть или не быть?» — гэжэ асуужа байһандал. Монологой хүсөөр ажабайдалай хара сагаан тодорон илгарна. Ажалдаа хойрог алба хаагшад, дээрэлхүү аяг ааша харуулагшад, эгээлэй бэрхэшээл тэбшэнгүй, архи тамхинай баряанда орогшод гэхэ мэтэ геройнуудынь шог ёгтодо оробошье, шоо шобто үзэгдэнэгүй. Ямаршье һаа манайхин ха юм даа гэхэ байна. Юртэмсэ дээрэ элдэб эреэн үйлэ хэрэгүүдэй һэлгэн байдаг жама ёһо тушаа иимэ бодол элирхэйлэгдэнэ «Алтан дэлхэй манһаа юушье һурахагүй байна даа — өөрынгөөл дуранай хүрөө һаа... Тэрээгээрээл хүсэтэй! Өөрынхеэрээл хубилжа байхаа һанана!»

Бимба Дагбаев хүндэ үбшэндэ баригдажа, сагһаа урид наһа бараагүй һаа, олохон лэ зүжэгүүдые бэшэхэ байгаа гэжэ һанагдана. Мүнөө нютагаархинайнь дэмжэлгээр, гэр бүлынь оролдолгоор рассказуудайнь 200 гаран хуудаһатай согсолбориин республиканска типографида хэблэгдэжэ байһаниинь дэмбэрэлтэй хэрэг.