Булат Жанчиповай «Бүрэн» поэмэ

Удхынгаа талаар бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ Джек Лондоной «Белый клык» («Сагаан һоёо»), Чингис Айтматовай "Плаха"(«Саазын табсан») мэтэ томо зохёолнуудые һануулан, байгаали хүн хоёрой харилсаа, доторой зүрилдөөтэ байдал, хүлгэһэн мэдэрэлнүүдэй тэмсээ элишэлнэ. Зохёолшо поэмынгээ гол герой шонодо Бүрэн гэжэ нэрэ үгтэнэ.

Бүрэг-бараг бүрэнхыдэ
Бүүдэлзэхэ һүүдэртэл
Боро һаарал зүһөөрнь


«Бүрэн» гэжэ нэрлээ һэн, — гэгдэбэшье, ара-монгол удхата барга буряадай уг эсэгэ Бүртэ Шоные автор һанаандаа оруулһан лэ байгаа бэзэ. Буряад арадайшье, мүн ондоошье арадуудай олон угууд шонын дүрсөөр угайнгаа һүлдэ гү (тотем), али ураа (клич) болгонхой байдаг. Эрхэ сүлөөтэ, доторой шанга хүсэтэй, сэсэн һонор, үнэншэ сэхэ энэ арьяатан яабашье зоной дунда хүндэтэй. «Бүрэн» поэмэнь Булад Жанчиповай 5 поэмэнүүдэй нэгэн болоно. «Хүхын дуунай һүни», «Сэлмэг гунигай дуун», «Үлгэн дэлхэйн алтан булан», «Хайрын хүсэл» гэһэн урдахи дүрбэн поэмэнүүд дотороошье ирагуу найруулагша тон сэдьхэлэйнь хүбшэргэй гунируулан дайрадаг түрэл байгаалиингаа түгшүүритэй байдалда онсо анхаралаа хандуулжа, үндэрлиг хүсэтэй найрагаар уянгалһан байна. Юрэдөө, оршон дэлхэйн арюун шарайе Булад Жанчиповһаа үлүү уянаар, шэлжэрхэй наринаар зураглаһан шүлэгүүд хомор гэхээр.

«Бүрэн» поэмэ оролто болон 15 хубиһаа бүридэһэн томохон захата юм. Тэрэнэй хуудаһанууд дээрэ гансата хэдэн зэргэшээ удханууд: 1) дайнай үеын хүдөөгэй буряад зоной һуудал 2) байгаали хүн хоёрой харилсаан 3) хамаг амитан өөрын абари зантай, доторой мэдэрэлтэй байдаг гэһэн хараа бодолнууд дурадхагдаа. Зохёолой ябасада Эхэ ороноо хамгаалалгын Агууехэ дайнай ара талада, хүдөөгэй буряад нютагта сууряалан үнгэрһэн ажабайдал, онсолбол, адуун һүрэг ба адуушадай өөрсэ ажал хүдэлмэри тухай сэдьхэл хүдэлгэмөөр түүрээгдэнэ. Поэмын гол герой Абида ёһотой баатарлиг, ажал хүдэлмэриин алинданшье оншо абьяастай, дүй дүршэлтэй залуу хүбүүн байна. Тэрэнэй абань, Буркавдивизиондо алба хэжэ гараһан артелиин адуушан Дарма-Жаб, дайнда ошохынгоо урда 16 наһатайхан Абида хүбүүндээ ажалаа даалгажа, артелиингаа адуун һүрэг үдхэжэ ябахыень захина.

Анха холын гарбалһаа
Ангууша, малша угтайлши.
Хизаалан, үреэ эмнигүүдые
Хазаарлан һургаха хабатайлши.

Нютагайнь олон эрэшүүл дайнда абтажа, удангүй хойноһоонь моришо хүбүүдэй оролдон һургаһан шэлдэг һайн моридшье байлдаанай газарта эльгээгдэжэ эхилээ.

Улаан армиин фронтдо 
Унаа морид хэрэгтэй.
«Улаан малшан» артельһээ
Олые абаха түсэбтэй.
Адуушан Абида нүхэдөөрөө
Ургадан моридоо асарна.
Сэрэгэй фельдшер комиссартай
Шэлэн абажа шалгана.


Булад Жанчипов уянгата лирикын эзэн юм, илангаяа, байгаали тухай шүлэгүүдынь онсо һайхан шэнжэтэй, булагай уһа ууһандал, уншажа ханашагүй юм. Энэ поэмэ сооньшье хүдөө хүбшэ дайдаар ээлжэлэн үнгэрдэг жэлэй дүрбэн сагай һубаряан, мүн үүрэй сайхаһаа эхилээд, үдэр һүниин үзэгдэлнүүд удаа дараалан зураглагдажа, поэдэй эрхим дээдын шүлэгшэн байһые жэншэдгүй гэршэлнэ. Уран зохёолшо оршон тойроноо, байгаалиин шарайн ба уларилай багаханшье хубилалтые хёрхоор обёорон, уһан шэрээр зуража байһандал, нюдэндэ үзэгдэмөөр уян торгон үгэнүүдээр холбон урална. Поэд жэнхэни түрэл дайдаяа сэдьхэлдээ хододоо дүтэ һанажа, шэг шарайень харахадаа, эжэлүүдгүй энхэрэн магтан ябаа. Оролтоһоонь эхилээд, түрэл дайдынгаа углуу шанаае өөр өөрынь бодото нэрээр нэрлэһэниинь һонирхолтой. 

Аласай холодо яаража,
Аянай шубууд һүрэглөө.
Наранай элшэ һуларжа,
Намарай ольбон үзэгдөө.
Хобдол һужааг, хүбшэтэй, 
Хагдан, ногоон элбэгтэй 
Холын Хүтэлэй үбэртэ
Холбоолжоной эхиндэ,
Налуу майлын оршонһоо 
Нохойн хусаан сууряатаа,
Бууса гэрэй үрхэһөө 
Бууяһан утаан һуунагтаа...

Түби дэлхэй дээрэ анхан мүндэлһөөр, амитан бүхэн байгаалияа хүндэлэн сахижа, баярые хүргэжэ байха ёһотойбди, юуб гэбэл, тэрэ бултыемнай аб адляар энхэрнэ, умдалуулна, тэжээнэ гээшэ гэһэн һанамжа автор уншагшадтаа ойлгуулхаяа оролдоо. «Бүрэн» поэмэ соогоо Абидын, Гэсэгэй г.м. мэдэхэ мэдэрэл, бодохо бодолнуудһаа гадна, арьяатан шоношье хүнһээ дутуугүй өөрын өөрсэ заншалтай, дотоодын байдалтай байдаг юм гэжэ Бүрэнэй дүрөөр үнэншэмэ зүбөөр, уран һайханаар домоглон, уншагшадтаа хүргэнэ. 

Амитадай, хүнэйшье одо заяан
Амяарлан илгаатай бэшэ...


Юрэнхыдөө, шоно гээшэ ан амитадай аймаг сооһоо тон өөрсэ, гайхамшаг абаритай арьяатан юм. Тэрэнэй омог, шугам шэнги сэхэ зангынь эбсэшэгүй, бүхы дэлхэйн амитад сооһоо гансал шоно циркдэ хүнэй элэг болодоггүй, дрессировщигой гарта ородоггүй байһаниинь мэдээжэ. Тэрэниие гүлгэн багаһаань тэжээжэ, тон лэ һайхан сэдьхэлээр хандажа, юушье тэрэнһээ эрин, хүлеэнгүй, ёһотой хани янзаар хандабал, тэрээнһээ үнэн сэхэ нүхэр олдохогүй байһан тухайнь поэмэ соо хэлэгдээ. Дайнда мордохынгоо урда Абида хүбүүн Бүрэн нүхэрэйнгээ абари зан һайн мэдэхэ хадаа, үлэһэн зондо хандажа хэлэнэ.

-Һэргэг Бүрэнэй һонорые
Һэндэжэ яашье болохогүй.
Энхэрэлэй ошо ульһые
Энэш зүндөө алдахагүй....

Эзэнтэеэ хахасан байхадаа, этигэл, найдал дүүрэн эжэлшэжэ дадаһан Абидатаяа һүүлшынхиеэ харалсажа байһанаа ойлгоо. Энэл эрхим хүн нүхэрынь хара багаһаань бэедээ дадхаажа, энэ тэрэ юумэ заажа ябаа ха юм. Адуугаа сахижа, арьятадһаа абархыень, агнуурида һургажа, олзолһон шандага, хэрмэ, нугаһан гэхэ мэтыень асаржа үгэхэ дүршэл олгоо. Мүн угсаата түрбэлынь дарангүй, Унжуу эхынь уляае һажаалган, улижа һургана. Шоные бүхыдэнь нохойдол болгохогүй гэжэ оролдоһониинь үндэр сэдьхэлэй ябуулга гэхээр. Шоно эзэндээ ехээр дадана.

Бүрхүү харасаар, уйтайгаар
Бүрэн үсэдөөр шэртэбэ.
Харахан хүйтэн хоншоороор
Халуун альгыень дэрлэбэ.

Хүн ба шоно хоёрой дүтын харилсаан! Иимэрхүү темэ энээнһээ урда манай буряад уран зохёолдоо үзэгдөө, дайралдаагүй, тиимэһээ зохёогшо шэнэ удхын орьёл руу зүрхэтэйгөөр «аһалдажа», хатуухан «эд» задалжа туршаба бшуу. Адуушан хүбүүн Абида ба шонын гүлгэн Бүрэн хоёрой нүхэсэл хүнэй сэдьхэл хүлгүүлмээр. Абидынгаа дайнда ябашахада, Бүрэн тон ехээр зобоно, үгылнэ, бэдэрнэ. Ябаһан, ошоһон харгыгаарнь хойноһоонь дахажа, эндэ тэндэ зуралзан бүншэнэ. Артелиин сээнтэр, зуһалан гэхэ мэтэ бүхы ябамаар газарнуудаарнь гүйнэ, бэдэрнэ. Зүгөөр эзэниинь үгыл аад, үгы! Абидадань адли хүнэй хэзээдэшье бэшэ олдохогүйе ой ухаагаараа тэрэ мэдэрнэ. Тэдэ хоёрой нүхэсэл анхан иигэжэ эхилээ һэн.

Хүдөөгэй малшадай арайхан, хэдэн жэлдэ оролдон тэжээһэн адууһа малыень гам хайрагүй хюдадаг арьяатад олошороо. 

Шорын Хүнхэрэй хүбшэһөө
Шонын уляа соносоһоор,
Хээрын зольбо эдэнэрэй
Халуун хаһа орохонь ха.

Үбгэд хүгшэдэй хөөрөөгөөр, Эсэгын дайнай үеэр шононууд элбэгжээд, адууһа малда орожо, амар заяа үзүүлхэеэ болиһон гэхэ. Эгээл тиимэ хаһа тухай поэмэ соо хэлэгдээ. Үдэшэ һүнеэр холоһоо улихань дуулдаһаар, һүрэг шононууд малайнь байрада добтолжо, гансата олоор малыень хюдадаг байһан.

Үндэр Хүхэ удамарша
Унжуу ханитаяа унхидана.
Үреэн халуун һэеые
Үрэбхихэ шуналаа һэргээнэ. 

Тииһээр адуушад Унжуу эхэ шоныень хороогоод, табата, бердаан буунуудаа барижа, шонын эшээ бэдэржэ ошоходонь, 9 гүлгэд тэндэнь байба.

Шэртэхээр үшөө нюдэлөөгүй,
Шэхээрээ абяа шагнаагүй 
Шодон һүүлтэй гүлгэдэй
Шохогонолдохоь абьяастай. 


«Энэ беэрээ жагсажа, эжэл адууеымнай улайшалха» гэлдэн найман гүлгэдынь хороогоод, нэгэ «өөрсэг томохон» үншэрһэн гүлгые Абида абажа тэжээнэ. Тиин гарюуһанай түрэмэлые нохойнгоо гүлгэдһөө дутуугүй өөгшөөжэ үндылгэнэ.

Үлэгшэн Янгирай гүлгэдөөр
Үльтишэлдэн наадаһаар,
Борьбо дээрээ бордойбо,
Борлон түргэн һархайба.

Шонын гүлгэн эзэндээ дадажа, гар тэжээмэл гэрэй амитадай нэгэн болоно. Тэрэниие энхэржэ үндылгэһэн эзэниинь дайнда мордожо, харагдаха, үзэгдэхэеэшье болишоходонь, шоно үншэржэ, хүнды хүбшэеэ зорин ябашана. Үндэр Хүхэ эсэгэеэ тэрэнэй адуундань ороходонь, таниха бэшэ хадаа, Бүрэн өөрөө наншалдажа, һүнөөһэн. Удамаршагүй болоһон зольбо шононуудаар тэрэ эжэл таараагүй. Гансааран ябадаг болоно. Тиибэшье, дадаһан эжэл мориндоо, адуундаа тэрэ «һураһан юумэн һураар татагдахагүй» гэжэ аршатай ябана. Анхан тэрэниие буугай сэмгээр шагаажа Гэсэг үбгэжөөлэй загнаһан хадань, тэрээндэ һэжэг түрэнги, муу һанаһан зандаа бэлэй.

-Гүлмэр һонор байгаандань
Гуримшуулхам, -гэбэ.
Арьяатан абариинь ашаглаха
Аргынь олохом, — гэжэ хэлэбэ.

Хожомынь Мэлзэн Боро нүхэрэйнгээ шэдхэһээ мултаржа ядажа байхада, Бүрэнэй һахижа байтарнь, үбгэжөөл тэрэниие танингүй буудана. Тэрэ ушарай удаа Бүрэн улам зэбүүрхэжэ, огтошье хүлисэжэ шадахагүйгөө мэдэрнэ. Хэдышье энэ хүндэ дурагүй байбашье, моринһоо унаад, саһан соо хэбтэхэдэнь, хоро хүргэнэгүй, миин хараад ойронь һууна. Үбгэнэй айгаад һүхирхэдэнь, саашаа ябашана. Этигэхэ, найдаха хүниинь орхижо ябашоод, нүхэргүй болоходоо, шоно зэрлиг байгаалидаа бусаха баатай болоо. Хүнэй гараар тэжээлгээд, нохойн гүлгэнһөө өөрэгүй болоод байһан Бүрэнэй һөөргөө зэрлиг бололгын драма эндэ зураглагдажа, сэдьхэл зүрхэ дайража, гунигтай бодол түрүүлнэ. Тус ушар иимэ тобшололдо асарна.


Бидэнэр хүншье, ан арьяатаншье байг, — хамаг амитан бултадаа Эхэ байгаалиин үри бэенэрбди. Тиимэһээ хүнүүд өөһэдыгөө хамагһаа дээгүүр сэгнэжэ, халуун амита бусадтаа хүсэрхэжэ, хоро хүргэбэлнай, бидэниие, юрэдөө, хүлисэхэнь бэрхэтэй. Энэ юртэмсэдэ ухаан бодолоороо, уураг тархиингаа хүгжэлтөөр дээрэ шатада байгаа хадаа, доогуур байгшадаа аха янзаар гамнажа ябаха табисууртай гээшэбди. Илангаяа, мүнөө сагта хүнүүдэй байгаалидаа хайра гамгүй хандажа, арьяатанһаа дороор хараһанаа һандаргаажа, усадхажа байхадань, манай буряадай элитэ поэд Булад Жанчипов өөрынгөө энэ поэмээр «тогтыт, хайрлыт» гэжэ һэргылэн уряалаа гэхээр лэ.