Буряадай угалза, хээ

Угалза гээшэ хүн түрэлтэнэй соёл болбосоролой, ухаан бодолой, урлал шадабариин зогсолтогүй хүгжэлтые гэршэлһэн үзэгдэл.



Урда сагуудһаа хүнүүд борохон ажабайдалаа шэмэглэхэеэ оролдон, гэрэй хэрэгсэл, эд бараа, хубсаһа хунар, янзын зэр зэмсэгүүдээ шадаха зэргээрээ гоёожо, нюдөө хужарлуулжа, сэдьхэлээ баясуулжа ябаа. Тус шэмэглэлэйнь гол зүйл болохо угалза хээ саг бүри шэнэ зүйлээр нэмэгдэн хубилжа байһаниинь элитэ. Угалза хээнүүдые һанаанһаа абажа гү, али юушьеб һажаалган зураа гэбэшье, зурлаа бүринь өөрын онсо удхатай, далда хэлэтэй. Угалза — оршон тойроноо ажаглан хаража, хада уула, гол мүрэн, шубуу шонхор, ан гүрөөл, адууһа мал, гэр байдал гэхэ мэтые дууряан зураһан уран зуралга, бэшэлгын өөрсэ тэмдэгүүд. Жэшээнь, энэ ямар уг отогой, газар ороной хүн бэ гэжэ хубсаһа хунар, элдэб эдлэлэйнь угалза хээнүүдээр мэдэхээр. Арад бүхэн тон өөртэнь таарама шэмэглэл найруулжа, тэрээгээрээ бэеэ танюулжа ябаа. Манай буряад-монгол зон анханһаа оршон тойроноо хаймадан, юу харанаб, тэрэнээ угалзаар харуулдаг эдитэй юм. Уран нюдөөр үзэжэ, уран сэдьхэл ухаагаар буйлуулжа, уран гараар найруулан бэелүүлжэ ябаһанайнь үрэ дүн — буряад арадай угалза хээ. 

Угалза хээ гэжэ үгын удха «Орнамент» гэжэ арадай урлалые тэмдэглэһэн лата үгын буряад оршуулга гээшэ. Угалза хээ ёһотойл арадай урлалай онсо зүйл болоно. Буряад зоной бүхы эд зөөри, һэеы гэрһээнь эхилээд, үхэг ханза, аяга амһарта, гутал хубсаһан, моринойнь тоног зэмсэг хүрэтэр угалза хээ һиилээ, зураагүй зүйлнүүд хомор ха. Угалзануудайнь шэнжэ монгол туургата арадуудһаа гадна Дунда Азиин талын малша удхатай арадуудай зуралгада адлирхуу түхэлтэй гэхээр. Тиигэбэшье, буряадай угалза хээ тон өөрын онсо түүхэтэй ба хэлбэритэй байһаниинь арсашагүй.



Угалзын янзанууд

Угалза ямар юумэндэ хабаатай зурагданаб, тэрээгээрээ хэдэн бүлэгтэ хубаарна: 1) замби түби, байгаалида — һара, наран, мүшэд, гал дүлэн, үүлэд, уһанай долгид, хада ууланууд; 2) ургамалай аймагта — янзын модод, набша сэсэгүүд, ургамалай үндэһэнүүд; хүнэй ажабайдалда хабаатай угалза — шобогор урса гэр, эшэгы гэр, хүнэй дүрсэ, утаһан ооһор гэхэ мэтэдэ; 3) амитадай аймагта хабаатай угалза — ниидэһэн шубуун, хорхой шумуул, хусын эбэр, арсалан, луу, загаһан; 4) геометридэ хабаатай угалза — хэрээһэн, тахир зурлаа,түхэреэлжэн, улзы утаһан, меандр; 5) шажанда хабаатай угалза — шүхэр, загаһан, дунгар, бадма сэсэг, саба, түмэн жаргалан, шэдитэ алим, ногоон, толи, гиши (горчица), шэрэ, заанай һүлһэн, мөөрэ, түшэмэл, хатан эхэнэр, заан, зэндэмэни, морин, жанжан, агаар бүмбэгэнүүд (шары) гэхэ мэтэ.



Угалза хээн нэрэнүүд

Байгаалиин үзэгдэлнүүдһээ:

Очир (ваджра) — дарагдашагүй хүсэнэй, мүнхэ сагай, эрэ хүнэй, эрдэм ухаанай һүр һүлдэ хоёролжон ба дүрбэлжэн (нацагдоржи) очир



Уһан хээ (волнообразный узор)— ами наһанай, зогсонги бэшэ хүдэлжэ байдаг амидаралай һүлдэ уһан;

Үүлэн хээ (облаковидный узор) — дүрбэн тэгшэ хүгжэхын тэмдэг



Уулан хээ (горобразный узор) — хатуу зоригой, бата бүхын тэмдэг

Саран хээ (с лунным мотивом) — эхэ хүнэй, шэнэдхэлгын тэмдэг

Наран хээ (символ солнца) — эрэ хүнэй, юумэ байгуулхын тэмдэг

Магналай уһан (радуга) — газар тэнгэриин холбоо, бурханай гэшхүүр, һайн бэлгэтэй;

Гал дүлэн (огонь, пламя) — наранай туһамарша, элшэ хүсэ нэмэжэ, ами наһа утадхаха тэмдэг.

Геометриин дүрсэнүүдээр
:
Алхан хээ (молоточный) — хэтын хүдэлсэ хүгжэлтын тэмдэг

Гурбалжан (треугольник) — геометрическэ түрүүшын дүрсэ, эхэнэр эрын 



Дугуй хээ (круг) —наранай түхэреэн, захагүй хүдэлгөөнэй тэмдэг, зэр зэмсэг, һахюуһан ба тамгада хэгдэдэг

Дүрбэлжэн (четырехугольник: квадрат, ромб)) — тэнсүүриин тэмдэг

Одон (звезда) — табан хушуута одон замбуулин сансарай дунда байһан хүнэй дүрсэ харуулһан дээдын засагай тэмдэг

Гүрэмэл (косичка, веревочка) — гонзойһон гүрэмэл ооһор аршалхын, түхэреэлжэ хаагдабал — муу юумэ саашалуулхын тэмдэг

Арбагар (растопыренный, косматый) — наранай эрьесын, амгалан тайбан байдалай тогтохын тэмдэг



Үлзы (нить счастья) — ута наһанай, буян хэшэгэй тэмдэг

Түмэн жаргал — 10 мянган жаргалай, ута наһанай тэмдэг

Ургамал, геометриин дүрсэтэй угалза

Ургамалтай холбоотой

Набшаһан хээ (растительный узор) — холбоо барисаанай, эб найрамдалай тэмдэг

Сэсэг (цветок) — нюуса арга боломжын,баясаха, һалбархын тэмдэг

Амитадай аймагай дүрсэнүүд:

Арбагай эбэр (растопыренные рога) — баян ургасын, амгалан тайбанай тэмдэг




Хусын эбэр (рога барана) — малша арадай баялигай тэмдэг

Бугын толгой (голова изюбря) — урагшатай хэрэгэй, урматай байдалай тэмдэг

Бугын эбэр (рога изюбря) — баян тарган байдалай тэмдэг

Мэлхэй (черепаха) — ута наһанай, хүдэр шанга бэеын тэмдэг

Ехэ шубуун (большая птица) — ажал хэрэгэй түргөөр бүтэхын тэмдэг

Эрбээхэй хээ (узор бабочки) —эхэнэр хүндэ зөөлэн сэдьхэлтэй, сэбэр байхын үреэл

Загаһан (рыба) — байгаали дэлхэй һэргээдэг уһанай тэмдэг эхэнэр хүндэ үнэр бүлын эхэ, һайн гэрэй эзэн эхэнэр байхын үреэл.

Буддын шажанда хабаатай нангин һүлдэ тэмдэгүүдээр:

«Найман үлзы»:

Очир (ваджра) — дарагдашагүй хүсэнэй, мүнхэ сагай, эрэ , эрдэм ухаанай һүр һүлдэ хоёролжон ба дүрбэлжэн (нацагдоржи) очир

Бадма сэсэг (лотос) — арюун сэбэрэй, Бурхан багшын гэгээрһэнэй тэмдэг

Бүмбэ (драгоценная ваза) — баяжан һалбархын тэмдэг

Дунгар (белая раковина) — бурхан шажанай дэлгэрхын тэмдэг

Жалсан (стяг победы) — дайсаниие дарахын тэмдэг

Сырня (две золотые рыбы) — зоболонһоо гэтэлхын, хаалта һаадгүй, эхи захагүйн тэмдэг

Үлзы (бесконечный узел) — хамаг амитанай нягта холбооной тэмдэг

Хорло (колесо Дхармы) — Номой хүрдын мөөрэ — гэгээрхын найман замай, пайлсань — ухаан, дадал, бисалгал, голынь — боди сэдьхэл тэмдэглээ.

«Жаргаланта найман» («восемь приносящих счастье даров») — эндэ ородог дунгар (белая раковина), шэдитэ балви алим (волшебный плод), дурба, куша (трава длинной жизни), бүмбэ (драгоценная ваза), толи (зеркало), горчица (гиши), шара-улаан шэрэ (краска), заанай һүлһэн.

«Буянта найман» — «восемь благих элементов»: шүхэр (благой зонт), загаһан (2 рыбки в круге), дунгар (раковина), лотос (бадма сэсэг), бүмбэ (сосуд), гэрэл толи (зеркало), үлзы утаһан (нить счастья), туг (знамя), мөөрэ (колесо). Энээнһээ гадна нангин эрдэнитэ зүйлнүүдээр харуулһан угалза хээнүүд:

Хатанай һиихэ (серьги царицы) — этигэл найдалай, эсэшэгүйн тэмдэг

Хаанай бугааг (царские браслеты) — хани барисаанай, бата бүхын тэмдэг

Түхэреэн загаһан (круглая рыба) — эхэнэр эрын холбооной, захагүй эрьесын тэмдэг

Зоосын хээ (узор в виде китайской монеты) — бурхадта бишэрхын тэмдэг

Номо годли хээ (лук и стрела) — хурса ухаанай, урагшаа зоригтой тэгүүлхын тэмдэг

Хас (узор свастики) — нара зүб тойроһон хас тамгын һайн элшэ хүсэнэй тэмдэг

Шоу (орнамент в виде круга) — сэсэн ухаанай ба мүнхэ сагай тэмдэг

Пүүзэн (узор в виде монеты) — дэрэ, ханза ба малгайнуудай гоёолто болодог.

Мүн «Дүрбэн хүсэтэн» гэгшэдэй дүрсэнүүдые дууряаһан угалза хээ:

Арсалан (лев) — хүсэ шадалай, дайша сэрэгшын, хамгаалгын тэмдэг

Луу (дракон) — Тэнгэриин амитан, сахилгаата аадарай, гоё абяанай тэмдэг

Бар (тигр) — эрэлхэг зоригой, агууехэ ухаанай тэмдэг

Хан гарууди (мифическая птица Гаруди) — нарантай холбоотой мүнхэ наһанай тэмдэг.

ородог:

Толи — словарь

Угалза хээ — узоры, орнамент

угалзын янзанууд — разновидности узоров

угалза хээн нэрэнүүд — названия орнаментов

Байгаалиин үзэгдэлнүүдтэй холбоотой нэрэнүүд — узоры, связанные с природой:

уһан хээ — волнообразный узор

үүлэн хээ — облаковидный узор

уулан хээ — горообразный узор

саран хээ — с лунным мотивом

наран хээ — с солнечным мотивом

магналай уһан — радуга

Геометриин дүрсэнүүд — геометрические узоры:

алхан хээ — молоточный

гурбалжан — треугольный

дугуй хээ — круг

дүрбэлжэн — четырехугольник, квадрат, ромб

одон — звезда

гүрэмэл — косичка, веревочка

үлзы — нить счастья

түмэн жаргал — 10 тысяч счастья

Ургамалтай холбоотой — растительные узоры:

набшаһан хээ — растительный узор

сэсэг — цветочный узор

Амитадай аймагай дүрсэнүүд:

арбагай эбэр — растопыренные рога

хусын эбэр — рога барана

хусын хоншооор — морда барана

бугын толгой — голова изюбря

бугын эбэр — рога изюбря

мэлхэй — черепаха

ехэ шубуун — большая птица

эрбээхэй хээ — узор с мотивом бабочки

загаһан хээ — с мотивом рыб

Шажан мүргэлэй, тахилай нэрэнүүд:

бадма сэсэг — лотосовый узор

бүмбэ — драгоценная ваза

жалсан — стяг победы

сырня — две золотые рыбки

хорло — колесо дхармы

шүхэр — благой зонт

«Дүрбэн хүсэтэн» гэгшэдэй дүрсэнүүд — изображения «четырехсильных:»

арсалан — лев

луу — дракон
бар — тигр
хан Гарууди — мифическая птица Гаруда

Узоры в виде драгоценностей:

хатанай һиихэ — серьги царицы

хаанай бугааг — царский браслет

түхэреэн загас — круглая рыба

зоосын хээ — узор в виде китайской монеты

номо годли — лук и стрела

хас тамга — свастика

шоу — орнамент в виде круга

пүүзэн — узор в виде монеты



Хэрэглэгдэһэн номууд, зурагууд:
1).“Бурятский орнамент XVIII-XX веков”, Е.А. Баторова, Улан-Удэ, 2007 г.
2) “Бурятский народный орнамент – Буряадай угалза хээ”, составитель Ф.И. Балдаев,Улан-Удэ, 2016 г.;
сахим сүлжээн.