Зурагаар гэгээрүүлэгшэ

Урлиг соёл олониитын хүгжэлтэдэ тон ехэ нүлөөтэй, эгээлэй боро байдалые һолонгын үнгөөр гэрэлтүүлхэ аргатай. Бэлигтэй дуушад, хүгжэмшэд, зүжэгшэд, уран зохёолшод, уран зураашад, барималшаднай эгтээ миин зон бэшэ, дээдын оюун бэлигтэ ухаанай түлөөлэгшэд гэхээр. Тэдэнэр оршолондо тушагдажа мухардаһан хүмүүнэй һанаан бодолдо гэрэл оруулжа, өөдэнь татаха үүргэтэй газар түбидэмнай морилно ха гү? Эдэ амиды бодисаданарай дунда уран зурааша Чингиз Шонхоров өөрсэ һуури эзэлнэ. Тэрэнэй зураһан зурагуудай эршэ хүсэнэй зурагһаа гадагша нэбтэ сохидогые гансата мэдэрмээр. Угһаа түмэршэ дархан угай удам хадаа тэнгэриин дархан Дамдин дорлигой алха дүшын гал сасаргаа уран бэлигтээ гүйсэд шэнгээнхэй гэхээр.



Чингиз Шонхоровой түрэһэн унаһан газар дайданшье ондоохон. Тэрэ 1948 ондо Түнхэн аймагай Далахай нютагай Сагаан Уһан гэжэ һайхан буланда хонгоодор угай хүдөөгэй хүүдинсэшэнэй бүлэдэ түрэһэн байна. Тойроод ёрбойлдоһон мүльһэн дуулгата Саяан, Хамар-Дабаан уулануудай һүр жабхаланта зурагууд хүбүүнэй сэдьхэлдэ мүр сараа үлөөнгүй юу байхаб? Хара багаһаа үзэсхэлэнтэ байгаалиингаа энгэртэ арса жодоо, ая-гангаар анхилһан агаараарнь амилжа үндыхэдөө, адисаар арюудхагдаһан мэтэ ябаа. Уулаһаа эхитэй дошхон гол горход эршэ хүсэеэ түхээн, аршаандал уһаараа сүршэн байгаа.



Тиимэһээ хүдөөгэй хүбүүнэй багаһаа онсо хурса мэдэрэлтэй, өөрсэ бэльгүүн нюдэтэй, досогоо бэлигэй сэсэг ургуулан үндыһэниинь гайхалгүй. Далахай, Тоорын һургуулинуудта һуралсаха сагтаа, хада уулын самсаал хүбөөгөөр һайса ябагалжа, замдаа ушарһан модо шулуу, сэсэг набша, хорхой шумуул, ан амитаниие адаглан, шэнжэн ябаһаниинь дэмы үнгэрөөгүй.



Хёрхо нюдэтэй, һонор сээжэтэй хүбүүн хамаг хараһан үзэһэнөө досоогоо хадагалжа ябаха зуураа, һанаандаа хадууһан зурагуудаа дары саарһан дээрэ бэелүүлжэ туршадаг болоо. Саг ошохо бүри зураг зураха хүсэлынь байлгахаяа болижо, 1969 ондо Эрхүүгэй уралиг соёлой тусхай дунда һургуулида орожо һуралсаа. Тиин улам саашаа Ленинград хото зорижо, СССР-эй уран зурагай Академиин И.Е. Репинэй нэрэмжэтэ уран зурагай, барималай ба архитектурын дээдэ һургуулида орожо «уран зураг» гэһэн мэргэжэлээр һуралсаа. 1978 ондо тус һургуулияа эрхим һайнаар, ганса таба сэгнэлтэ дээрэ дүүргэбэ. Оронойнгоо соёлой түб хотодо һуралсаха үедөө Эрмитаж мэтэ музейнүүдээр дэлхэйн агууехэ уран зураашадай бүтээлнүүдээр танилсажа ябахадаа, хараа бодолоор хэдэн шатаар үндэрлөөшье бэзэ. 



Түрэл нютагаа мэргэжэлэй бад гэмэ багажатай бусажа, Буряадай уран зураашадта үшөө нэгэ бэлигтэн нэмээ. Илангаяа пейзажна зурагуудые тоһон шэрээр зураха дуратай байжа, Түнхэнэйнгээ алтан мундаргануудые, тала дайдые, уһа голнуудые, нютаг зонойнгоо ажабайдалые мүнхэлһэн зурагуудые хойно-хойноһоонь мүндэлүүлээ. Энэ зурагуудтаа авторынь өөрынгөө дурлал, омогорхол, гайхал, бэшэрэл гэхэ мэтэ мэдэрэлнүүдээ биирынгээ дүрэлгэ бүреэр мэдүүлээ. Түрэл Түнхэнһөө гадна Монгол сайхан ороноор ябажа, сэдьхэлдэнь дүтэ һэеы гэрнүүдые, нюдэ алдама үргэн талыень, хада хангайень, хүри улаан хүдөөгэйнь зонуудые табан хушуун адууһа малтайнь зураглажа, үндэр хэмжээнэй үнгэ һайхан зурагуудые бүтээгээ. Пейзажһаа гадна буряад арадайнгаа элитэ хүбүүд басагадай, мүн юрыншье хүнүүдэй дүрэнүүдые зуража захалаа. Тиихэдээ зураһан хүн бүхэнэйнгөө доторой байдалые һайса шэнжэлжэ, дабтагдашагүй зан абарииень, хараса хүдэлсыень үнэншэмөөр харуулжа шадаа. Портред зуралгын эгээл хүндэ зүйл — хүнэй нюдэд гэдэг. Шонхоровой портредүүдэй геройнуудай нюдэдэй хараса тон һайнаар дамжуулагдаа гэхээр. Холые соо хараһан, үндэр бодол, гүнзэгы ухаа элишэлһэн харасануудтань зураашын өөрынь нюдэдшье үзэгдэшэхэдэл гэхэ юм.



Уран зураашанай бага ябахада, нютагтань үльгэршэд ерэжэ, «Абай Гэсэр» ба бэшэшье үльгэрнүүдые түүрээжэ, бишыхан хүбүүнэй ухаан бодолдо мартагдашагүй дурасхаал үлээһэн. Мянган жэлнүүдэй баялиг — арадайнгаа аман зохёол дамжуулха заяатай тэдэ зоной дүрсэнүүд һанаандань бүхөөр хадуугдаад, портредүүдыень зураха хүсэл эжэлүүдгүй ерээ. Тэдэ үльгэршэдэй үнжэн хонон зэдэлүүлһэн жабхаланта түүрээлгэнь уран зураашын дотоодо юртэмсэдэ сууряалһаар, айхабтар һайхан зурагууд болон бэелүүлэгдээ һэн. 



Чингиз Шонхоровой «Абай Гэсэр» гэһэн арадай үльгэрэй геройнуудые дүрсэлһэн зурагууд анхан хэблэгдэһэн тиимэ номууд соохи зурагуудһаа эрид илгаатай. Эндэ зураашан тон өөрынгөө өөрсэ маяг бэдэрхэеэ оролдоо. Ёһотой түүхэшын зангаар тиигэд гээд зурангүй, харин урда сагта ямар хубсаһа хунар, хуяг зэбсэг үмдэдэг, зүүдэг байгааб гэһэн асуудалнуудые урдаа табижа, нэн түрүүн үльгэрэй удха ухашалжа, түүхын баримтануудта хандаа. Тэрэ эрдэмтэнһээ өөрэгүй тус темээ гүнзэгыгөөр шудалжа, бодотые һэргээн харуулхые оролдоо. Эртэ сагай гутал хубсаһан, дайшалхы зэбсэг, гэр бараан, мориной тоног зэмсэг мэтые зурахадаа, эбхэлээ, зурлаа, угалза, таб бүрииень мүнгэшэ дархандал уран наринаар гаргахые оролдоо. Геройнуудай абари ааша, хүдэлсэнүүдынь ажабайдалһаа абтагдаа: алсайһан, тонгойһон, гадииһан, дэбхэрһэн, маряаһан, добтолһон гэхэ мэтэ бэе махабадай элдэб шэнжэ маяг үнэнтөөр харуулагдаа. «Гэсэр» үльгэрэй геройнуудые зураһаар, уран зурааша дайшалхы темэеэ үргэлжэлүүлжэ, түүхэдэ үнэн болоһон дайн дажарта, монгол туургатанай эртэ урдыншье, оршон сагайшье ажабайдалда хабаатай үйлэ хэрэгүүдтэ сэдьхэлээ үгэн, уран зурагтаа бэелүүлжэ эхилээ. 



«Урдагүй оршон саг байхагүй, оршон саггүй ерээдүй байхагүй» гэһэндэл уран зураашан ганса өөрынгөө үе соо тогтошонгүй, үнгэрһэн сагуудайшье дабхар һэеы үргэжэ, мундаргануудай арын ерээдүй тээшэшье хаймадан харана. Чингиз Шонхоровой сэдьхэлдэ домогто гүннүүдһээ эхилээд, талын дайша нүүдэлшэдэй мянган жэлнүүдэй түүхэ домог тон дүтын хабираатай. Илангаяа Чингис хаанай үеын туургата монголой гайхамшаг үндэрлэг үйлэ хэрэгүүд шэдитэ биирынь аргаар бэелүүлэгдэжэ, зурагуудынь хаража байгшадай досоо морин хуурай утаһад үүрһэн зэдэлхэдэл гэнэ. Дошхон морито сэрэгүүд, элинсэг хулинсагууднай, зурагһаа ходоро гарахань гү гэхээр эршэ хүсөөр шуургалан дабхижа, бэедээ аршагүйхэн удамуудайнь аймаар лэ! Уран зурааша өөрөө тэрэ үедэ байжа, хоёр нюдөөрөө хаража байһан мэтээр үнэншэмэ дүрэнүүдые бүтээн, зураг-үльгэрөө түүрээнэ.



Мүн юрын тэрмээлжэнһээ эхилээд, одото сансар хүрэтэр байгаали зураглахадаа, хэлэшэгүй нарин бодосто дүрсэнүүдые микроскопой линзын саада талада гараад бэелүүлһэн мэтэ. Манай байһан материалис түбиһөө ондоо, юрын түүхэй нюдөөр харагдадаггүй «нарин тооһото юртэмсэ» гэжэ бурханай номууд соо нэрлэгдэдэг атомуудай оршон руу Гулливерэй Лилипути шурган ороһоншуу, эрдэм ухаанай юрэ бусын, «ойнгоо сүмэрһэн» мэтэ жэгтэй һонин дүрсэнүүдые байгуулна.



Уран зурааша мүн баримал бүтээлнүүдые — зэд гуулин, хүрэл скульптурануудые, маскануудые хэдэг, модооршье һиилэдэг байна. Эндэ досоонь байһан түмэршэ дарханайнь шуһан булгилаа бэзэ. Монгол туургатанай Арын 13 ноёдой түлөөлэгшэдэй дүрсэнүүдые байгуулхадаа, тэдэнэй жабхалан түгэс хүсэ шадал, һүр һүлдые дамжуулжа шадана.



Энээнһээ гадна «Байгал» ансамблиин ударидагша, мүн лэ элитэ ехэ соёлшон, нютагайнь хүбүүн Дандар Бадлуевай захилаар «Угайм һүлдэ» гэжэ театрализованно зүжэгтэ үмэдхэл, гоёолто, хубсаһануудай эскиз хэжэ, дээдын гарай модельер байһанаа гэршэлээ. Мүн Түнхэнһөө гарбалтай, бэлигтэй уран зохёолшо Ардан Ангархаевай «Тэнгэри ба газар» гэһэн роман шэмэглэхэдээ, хүнэй сэдьхэлдэ хүрэмэ зурагуудые зуража, номыень улам һонирхолтой болгоо. Бэлигтэйшүүлэймнай эб хамтын ажалай аша үрэтэй байһаниинь алишье ушартань харагдаа бшуу.



Мэдээжэ уран зураашынгаа бүтээлнүүдыень бүлэг бүлэгөөр, ганса гансаар хаража, шэнжэлгэ хэжэ шадаха искусствовед бэшэ хадаа, эгээлэй харагшын бишыхан һанамжа эндэ хэлэгдэнэ гэе. Тиимэһээ зурагуудайнь, бүтээлнүүдэйнь нэрэнүүдые илгажа дурдангүй, хараһанаа бүхыдэнь һайхашаан, «алинииншье гоё даа!» гэхэһээ бэшэ үгэ юрын хүндэ олдохогүй хаш даа.



Буряад Уласай арадай ба Россиин Федерациин габьяата уран зураашан, Россиин Федерациин засаг түрын ба Буряад Уласай Гүрэнэй шанга лауреад, манай үеын элитэ уран зурааша, барималшын бүтээлнүүд Буряад орон, Ород гүрэн болон Япони, Хитад, Энэдхэг, Монгол, Франци мэтэ хари гүрэнүүдээршье үнгэргэгдэдэг үзэсхэлэн-выставкануудта саг үргэлжэ табигдажа байдаг. Даяар дэлхэйгээр угсаатанайнгаа түүхэ соёл мандуулжа ябаһан Чингиз Шонхоров саг бүри бэлиг түгэс уран бүтээлнүүдээрээ арад түмэнөө гэгээрүүлжэ, олоной сэдьхэл баясуулжа, улам үндэр амжалтануудые туйлажал ябахань болтогой!