Элдин таладал мүнхэ инаг дуранай энхэ дуун

1927 он. Октябриин хубисхалай 10 жэлэй ойдо зорюулагдаһан Буряад-Монголой уран зураашадай бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн уласай ниислэлдэ нээгдээ һэн. Энээнһээ урид хоёр жэл соо Монголдо хүдэлжэ ерэһэн Цыренжап Сампилов талын хүнэй һуудал байдалай уран зураглалнуудһаа гадна түүхэтэ удхатай, хубисхалай амисхал шэнгээһэн, шэнэ ажабайдал байгуулгые түүрээһэн олон зурагуудаа харагшадай, мэргэжэлтэдэй һонорто табиһан юм. «Талын дуран» гэжэ нэрлэгдэһэн тэрэнэй гайхамшаг бүтээл харагшадай анхарал абаһаар татажа, дура сэдьхэлыень буляагаа бэлэй. Тэрэ гэһээр тоогүй олон зон энэ зурагые хаража һайшааһан, гоёшооһон байха.


Үнгын сэсэгээр анхилһан үргэн талын дундуур зурыһан харгыгаар хоёр залуу хүнэй хазаар моридоо зэргэлүүлэн ерэжэ ябахые харанабди. Залуу хүбүүн хажуудахи сэбэрхэн басаганда тэгүүлэн, юушьеб инаглан хэлэнэ хэбэртэй. Харин басаганай шарай омог дүүрэн хэбэртэйшье һаа, доторой баяраар гэрэлтэжэ байһые уран зурааша ехэ наринаар дамжуулжа шадаа бшуу. Энэ нарин мэдэрэлые басаганай үлэ мэдэг дулаахан миһэрэлээр тухайлхаар.


Энэ зураг түрүүшынхиеэ хараад, тэрэл хүлгөөтэй, эршэ зоригтой хорёод онуудаар уран бэлигынь далижаһан Мүнхэ Сарьдагай (Будажап Найдаков) «Талын һайхан басаганда» («Красавице степей») гэжэ шүлэг яаха аргагүй ойндом ороо бэлэй. Эрхэ сүлөөтэй болоһон буряад эхэнэрэй шэнэ сагай халуун амин руу зоригтойгоор алхалан ороһые магтан түүрээһэн энэ шүлэг баһа 1927 ондо бэшэгдэһэн байна. Энэ зохёолһоо хэһэг уншая:

...Эгээлэй хубсаһатай
буряад басаганда
Эрдэниин шулуун
һолонго татанагүй.
Эрхэтэ ажалай түлөө
тэмсэлдэ
Эршэлээд зүрхэниинь
сээжэдээ багтанагүй.
Хүдөөгэйм нүхэр,
хабарайм хани,
Хүсэтэ урасхалдамнай
шудхаран оролсо,
Эсэлтэгүй, эрьелтэгүй
урагшаа ябалса.
Сүлөөтэй, сүлөөтэй үргэн
таладаа
Сэбэр, залуу эрмэлзэл
дундаа
Баяртай, наадатай
энеэбхилэлдэжэ,
Бадаржа носохоёо
түрөөлши даа! Л.Тапхаев буряадшалба.

Нээрээшье, залуу поэдэй сэдьхэлэй халуун үгэнүүдые, тэрэ үеын залуушуулай ерээдүйн гэрэлтэ зам тээшэ дорюунаар дабшаһые түүрээһэн мүрнүүдые гэршэлһэн ажабайдалай нэгэ үнэн үзэгдэл бэлигтэй уран зураашын биирэ дороһоо мүндэлөө гээд һанагдана.


Энэ зурагай мүндэлһөөр тэгшэ 50 жэл үнгэрхэдэ, 1977 ондо Буряадай арадай поэт Дамба Жалсараев «Талын дуран» гэжэ гаршагтай шүлэгөө Цыренжап Сампиловай мүнхэ дурасхаалда зорюулһан юм. Инаг дуранай дайдаар дүрөө ниилүүлэн хатаруулһан хоёр «зүүдэн шэнги жаргал соо зүрхөө ниилүүлэн табилуулна» гэһэн урматай һайхан уран дүрэ поэт зураглана. Тиихэ зуураа өөрынгөө инаг дурантай жэшэжэ, мүнөө үеын дурлаһан зондо хандажа хэлэнэ:

Инаг дуран... Моридыншье
Бэе бэедээ тэгүүлнэл.
Инаг дуран... Энэ хоёр —
Бидэ хоёр бэшэ гүбди?
Инаг дуранай юртэмсөөр
Илдам залуу ябагданал.
Далан дабаан, һалхи шуурган —
Дандаа үшөө урдамнайл.
...Гэдэргээ харан гэхэдэмнай —
Гэрэлтэ дуута замаарнай
Дуранай хүлэг эмээллэһэн
Дорюун хоёр дабшанал.
...Инаг дуранай энхэ дуун,
Элдин таладал, мүнхэ юм.
Инаг дуран дэлхэй дээрэ
Эгээл һайхан эрдэнил!

Дамба Жалсараев «тэнгэри доро хагдархагүй» инаг дуранай тала, «инаг дуранай тэнгэри», «инаг дуранай дайда» гэхэ мэтын гайхалтай һонин дүрэ — бэлгэ тэмдэгүүдые хэрэглэжэ, арадай уран зураашын
бүтээлэй гүн удхые уудалжа, ямар үндэр, мүнхэ һүлдэтэй зохёол байһые дахин дабтан, уянгын аргаар найруулаа ха юм.