Урлаг соёлой арюун замаар. Дамбадугар Бочиктоев

 Тэрэ 47 жэлэй туршада буряад тайзан дээрээ һонин-һайхан дүрэнүүдые байгуулан, арадайнгаа аялга дуунуудые гайхамшаг һайханаар гүйсэдхэн, олон түмэнэй зүрхэ сэдьхэл долгисуулһан зандаа. Дамбадугар Доржиевич гүрэн түрын зүгһөө үндэр нэрэ зэргэдэ, шагнал хайрада хүртэнхэй:

1982 год — «Буряадай АССР-эй габьяата зүжэгшэн»
1994 год — «Буряад Уласай арадай зүжэгшэн»
1994 год — Уласхоорондын монгол туургата арадуудай дундахи арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй конкурсын лауреад
1998 год — «Оросой Холбоото Уласай габьяата зүжэгшэн»
2009 год — «За заслуги перед Отечеством» орденой медаль; «За заслуги перед Отечеством» II шатын орденой кавалер
2012 год — Буряад Уласай Соёлой яаманай Хүндэлэлэй дэбтэртэ нэрэнь бэшэгдээ
2017 год — «За заслуги перед бурятским народом» медаляар шагнагдаа


Бэлшэр хадын үбэртэ

Яруунын аймагай Баруун-Үльдэргэ нютагта 1947 оной августын 26-да, үбһэ хулһанай халуун хаһада үнэр бүлын ууган хүбүүн боложо мүндэлхэ заяатай байба. Улаалзай хүбдүүд угай хорогүй, хүхюун абаритай абань Доржо Хубитуевич, түмэршэ хүбдүүд угай энэрхы налгай, хүндэмүүшэ эжынь Цырма Ачитуевна Бочиктоевтон бүхы наһаараа «Коммунизм» колхозойнгоо хонин һүрэг үдхэлсэһэн айлайхин. Ангирай агтай, Шанартын шанартай ногоондо һубай хонидые түлжүүлжэ, Бэлшэр хатан эжын бооридо олон жэлэй туршада хун сагаан эхэ хонидые түрүүлжэ, хашаагаар дүүрэн хурьгадые мааруулжа, тэнжээжэ ябаа.

Ууган хүбүүн Дамбадугар хамаг газаахи, досоохи ажалаа хэлсэһээр, долоон дүүнэрээ харалсаһаар, хони малаа адуулалсаһаар лэ торниһон ааб даа. Лудан-Дагба, Эрдэни, Сультим, Жимба, Гэлэгма, Цыпилма, Данзан дүүнэрынь буряад заншалаар ехэ ахаяа хоёрдохи аба мэтээр хүндэлжэ, үгэ соонь ябаал бэзэ. Урданай үбгэдэй табиһан субаргатай Бэлшэр хадын үбэртэ үндыһэниинь нэгэл ушартай. Нютагай домогоор, Бэлшэр хатан эжы үхибүүдтэ дуратай, тэдэнэй наадашахада, алдаһан хони малынь өөрөө суглуулжа адуулдаг юм һэн гэхэ. Мүн хойто урда тужануудаарнь ханхинаһан уран хүхын зэдэлгээн, хони хурьгадай маараан, һүниин моридой инсагаалаан, хадаһаа хүүен бууһан Харгааһатын шааяан гэхэ мэтэ абяанууд һонор хүбүүнэй сэдьхэлдэ сууряалан, урдын һайхан домогуудшье нүлөөлэн, уян дууша бэлигыень бүрилдүүлээ һэн ха гү?


Багшашни хэн бэ?

Анханһаа түншэтэй түни, ухаансар бүдүүзгэй хүбүүн һургуулида һуража ядалсаагүй. 10 жэлдэ сугтаа һураһан, Буряадай АССР-эй габьяата багша«, «Россиин Федерациин гэгээрэлэй хүндэтэ ажалтан» ород хэлэнэй багша Цыбигма Жамьяновна Цыжипова үүринь иигэжэ дурсаба: «Дамбадугарнай ехэ томоотой, даруу түбшэн зантай һэн. тэрэ тоо бодолгодо илангаяа бэрхэ байгаа, бидэ ходол тэрээнһээ ойлгоогүй юумэеэ һуража байгша һэмди. Тоо бодолгоор Цыбикжап Бочектоевич Дугданов, Марху Цыдыпович Цыренов гэжэ тон бэрхэ багшанар байһан. Юрэдөө, бүхы багшанарнай амаргүйл зон байһан даа: Цогто Номтоевич Номтоев, Ким Шогдопович Цыденов болон бусад». Буряад хэлэнэй багша, РСФСР-эй габьяата багша Долгорма Дондоковна мүн шабияа ехэл магтаһан байдаг: «Дамбадугар гэрэйнгээ даабари дүүргэнгүй ерээ гэжэ байгаагүй, диктант юумэ оторо табан дээрэ бэшэдэг һэн. Анханһаа ехэл ханалгатай, бэрхэ, урид һанаатай юм һэн». Буряад хэлэнэй хэшээлдэ буряад уран зохёол үхибүүд ээлжэлэн «по ролям» уншадаг байһан, эндэ Дамбадугар гоё гэжэ рольдоо ородог байһан байха. Тэрэнэй багаһаа түрэлхи хэлэндээ, уран зохёолдоо аргагүй дуратай байһаниинь саашанхи хуби заяандань сэхэ нүлөөтэй байгаа гэлтэй. Эдир үетэнэй ой ухаа дэгжээн, дали ургуулжа табидаг багшанарай аша буянгынь мартагдашагүй.

Үндэһэн театртаа хүдэлхэ үйлэтэй

Дунда һургуулияа түгэсхэһэнэй удаа Дамбадугар 1966-1969 онуудаар Новосибирск шадарай ябаган сэрэгтэ ябажа, уялгата албаяа гараһан. Тиин энэ тэрэ ажал хэһээр байтараа, 1971 ондо Владивосток хотын соёл урлалай дээдэ һургуулида хэдэн буряад хүбүүд басагадаар суг шэлэгдэн абтаад, мэргэжэлтэ зүжэгшэнэй эрдэмдэ бүрин һуралсажа гараа. Анханһаа дуулажа, хатаржа, наадажа ябаагүй, хара ажалда дүршөөд лэ ябаһан хүн гэнтэ зүжэгшэнэй мэргэжэл шудалшахань тиимэ бэлэн хэрэг бэшэ байгаа. Гэбэшье, саанаһаа дуудалгатай мэтэ ерээдүй мэргэжэлээрээ үнэнтөөр һонирхон һуралсахадань, сэдьхэлдэнь тааруу, улам ехэ мэдэсэтэй, арга шадабаритай болоһойб гэһэн хүсэл зоригоор бадарагдаа. Оюутан ябаха хаһадань «Мосфильм» студиһээ урилга абтажа, суута япон кинорежисеер Акира Куросавын «Дерсу Узала» (1975) кинодо Таз гэжэ хүнэй рольдо наадаа, Юрий Чулюкинэй «И на Тихом океане» (1973) кинофильмдэ япон офицерэй роль гүйсэдхээ. Мүн Свердловско киностудида хүдэлһэн Барас Халзановай «Нет чужой земли» фильмдэ санаартан боложо наадаа.


«Камерын урда наадахадаа, эшээ, гайхаагүйгта? Али тайзан дээрэ наадахада дээрэ гү?— гэжэ асуухада, — «алинииншье хамаагүй, илгаагүй» — гэжэ харюусаа. Нээрээшье, зүжэгшэнэй ямаршье рольдоо шунажа ороод, бэедээ шэнгээгээд байхадань, тиимэл байлтай гэжэ һанахаар.

1975 ондо тус һургуулияа дүүргэжэ, түби дээрэ гансахан, Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ түрэл Буряад театрайнгаа тайзан дээрэ гараха золдо хүртөө. Түрүүшын репетицинүүд, рольнууд, тайзан дээрэ гаралга. Анха түрүүшын зүжэгэй премьерэ, альга ташалган. Харагшадай наадыень хаража, баясажа, альгаа ташажа байхыень харахадаа, арад зондо хэрэгтэй ажал хэнэб гэһэн мэдэрэлэй досоонь түрэхэдэ, эжэлүүдгүй омогорхомооршье, уярмааршье бэлэй.
Дамбадугар Доржиевичай 50-аад жэлэй туршада наадаһан рольнуудынь тоо томшогүй, зуу гаран гэхээр олон. Өөрөө хэлэхэдээ «гансал космонавтын роль наадаагүй бэшэ гүб» гээ бэлэй. Зүгөөр зүжэгшэн бүхэндэ тон өөрынь дуратай, һайханаар дурсагдаха рольнууд, зүжэгүүд байдаг гээшэ бэзэ. Дамбадугар Доржиевичай гол дүтөөр һанагдаха хүдэлмэринүүдынь гэбэл: Ж-Б.Мольерэй «Проделки Скапена» — Аргант; В.Шекспирэй «Король Лир» — граф Кент; Т. Миннулинай «Белая ворона» — Альмандар; Б. Гавриловай «По древнему обычаю» — Юндэн; И.Друценэй «Птицы нашей молодости» — Павел Русу; Ч.Цыдендамбаевай «Холо ойрын түрэлнүүд» — большой торговый начальник; Д. Дылгыровай «Чужое горе» — Сандан Доржиевич гэхэ мэтэ.


1998 ондо Дашарабдан Батожабайн «Төөригдэһэн хуби заяан» гэһэн трилогиин үндэһөөр Буряад драмын театрай тайзан дээрэ нэгэ нэрэтэй зүжэг табигдажа, олониие һонирхуулаа. Зүжэгэй тон һонирхолтой дүрэнь — Бүхэ ламын дүрэ һэн. Бүдын шажанай лама, мүн бүхэ барилдаашын задарюун томо бэетэй онсогой дүрые Дамбадугар Бочиктоев ялас гэмэ хурсаар наадаһыень мартахаар бэшэ. Ямаршье рольдо өөрсэ ами оруулжа, энэ юрэ дүрэ гаргалган бэшэ, нээрээ иимэ хүн гэжэ этигүүлжэ шадаха арга бэлигтэй артист байһаниинь арсашагүй.

Мүн 1990 ондо Б. Эрдынеевэй «Дамдин лама» зүжэгтэ — ламын дүрэ бэелүүлжэ, зүжэгэй лейтмотив болоһон «Бадмахан лёнхобо» дуу дуулаһаниинь арад түмэнэй сэдьхэл зүрхэндэ гүнзэгыгээр абтан мүнхэрөө. Х. Намсараевай «Тайшаагай ташуур» — галзуудай гулваа; Ц. Шагжинай «Будамшуу» — үбгэжөөл; Д. Эрдынеевэй «Бальжан хатан» — хамбышан ба бүһэтэн; Б-М.Жигжитовай «Максар. Степь в крови» — Лыгден тайшаа; Ц. Доной «Хиртэһэн һара» — Гоншог лама; Ч. Айтматовай «Буранный полустанок» — Шаймерден; Ч. Ойдовой «Далан худалч» — Намнан гэхэ мэтэ зүжэгүүдтэ артист янза бүриин рольнуудые гүйсэдхэжэ, алибаа хүнэй абари зан шадамараар бэелүүлжэ, абьяас бэлигээ гүйсэд шэнгээжэ шададаг зүжэгшэн. Хүн театр ошохынгоо урда хэд артистнар зүжэгтэ наадахаб гэжэ һонирходог, эдээн соо Дамбадугар Бочиктоевой наада хараха дуратайшуул олон байха.
Оршон сагта Д.Д. Бочиктоев Буряад драмын театрайнгаа бүлэгэй хүтэлбэрилэгшэ, табимаар зүжэгүүдые ололсожо, бэлдэлсэжэ, найруулан табилсажа байдаг харюусалгатай ажалтай.

«Хэдэн жэлдэ зүжэгшэн ябажа, тоогүй олон рольдо урагшатай наадаһанай удаа режиссер болоод байхадаа, мүн олон гол рольнуудые хадуума һайнаар гүйсэдхөө. Илангаяа, Булад Гавриловай „Эртын заншалаар“ ба Геннадий Башкуевай „Шүдэрлэгдэһэн зуунжэл“ зүжэгүүдые өөрөө найруулан табижа, өөрөө наадажа гараһан. Мүн буряад арадай һүлдэ болоһон Сагаан Үбгэнэй дүрые һанаашалан бэелүүлһэн юм», — гэжэ нютагайнь хүбүүн, мүн Владивосток хотын дээдэ һургуулида дүүргэһэн, суг хамта нэгэ ажалда жүдхэжэ ябаһан нүхэрынь, Россин габьяата соёлой ажалтан, Гүрэнэй шангай лауреад, философиин эрдэмэй кандидат Цырендоржо Дондокович Бальжанов магтан хэлээ юм.

«Өөрынгөөл тогоондо бусалангүй... »

Зүжэгшэдые гансал театрайнгаа тайзанһаа холо гарадаггүй зон гэхээр бэшэ, тэдэнэй хараа, үзөөгүй газарнууд үсөөн, хаагуу-яагуур ябажа, бэеэшье харуулдаг, зонһоошье жэшээ абадаг гээшэ. Бүри һаяшье, 2022 оной намар Буряад театрнай Монгол орондо зүжэгүүдээ абаашажа, хүршэнэртөө харуулаа, арга дадалаараа хубаалдаа, эльгэлээ. Анхан ябаһан газарнуудайнь, тэндэ харуулһан зүжэгүүдэйнь зарим тэдые тоолобол иимэ:
2001 он — IV Уласхоорондын монгол туургатанай зүжэгүүдэй наадам (фестиваль), «Чингисхан» зүжэг, Улаан-Баатар;
2002 он — Можонууд хоорондын «Сибирский транзит» театрнуудай фестиваль, «Чингисхан», Эрхүү хото;
2006 он — V Уласхоорондын монгол туургатанай наадам, «Эртын заншалаар», Улаан-Баатар;
2006 он — Можонууд хоорондын «Сибирский транзит» театрнуудай фестиваль, «Бальжан хатан», Улаан-Үдэ;
2008 он — Можонууд хоорондын «Сибирский транзит» театрнуудай фестиваль, «Максар. Степь в крови», Барнаул хото;
2011 он — Уласхоорондын үндэһэтэнэй театрнуудай «Алтан Сэргэ» наадам, «Шүдэрлэгдэһэн зуунжэл», Улаан-Үдэ.

Энэ мэтээр ахадүү театрнууд шэнээр бүтээһэн зүжэгүүдээ бэе бэедээ харуулжа, үе сагай шэнээр үлеэһэн һэбшээгээр уута галаа дэгжээн байхань удхатай.

Дамбадугар Доржиевич түрэлхиин һайхан хоолойтой, буряад сэдьхэлтэй хүн байһандаа үндэһэн буряад дуунуудаа гүн сээжын оёорһоо хүнхинүүлдэг зүжэгшын бэлиг дээрээ дуушанай бэлиг һалбаруулһан баян уужам сэдьхэлтэй. Зүжэг наадаараа этигүүлдэг шадабари дээрээ, дунгар бүреэ мэтэ дуугаараа хүнэй сэдьхэлэй харанхы бүрэнхые саража, нара мандуулха шадалтай. «Бадмахан лёнхобо» дууниинь үхэһэн хүрэһэнииешье уяруулмаар хүсэтэй гүйсэдхэлгэ гэжэ онсолхоор. «Хуһахан», «Занданхан бүреэтэй ташаюур», «Жаран хашорай субарга» гэхэ мэтэ олон-олон дуунуудынь арад зоной сэдьхэлдэ дүтэ, Буряад орондоо үргэнөөр таранхай. Арадай, буряад, монгол композиторнуудай бэшэһэн дуунууд репертуартань ородог, холо ойрын хүдөө холуур ябажа, зондоо дуулажа үгэдэг. Ёһотой бэрхэ дуушадай хоолойе хэнтэйшье һамархаар бэшэ, гансата танигдаха. Нэгэтэ Хурамхаан аймагай Бүгсэхээнэй аршаан дээрэ хэншьеб Д. Бочиктоевой дуунуудай кассетэ табиба. Жэгтэй һонин байгаа һэн, харанхы ой соогуур танил хоолойн сууряа татан ханхинуулжа байхада. Сабдагууд үльгэр дуунда дуратай гэгшэ гүб даа, бултал шагнаа гээшэ. Буряад араднай энэ дуушанай дуунуудта үнэнтөөр дуратай, хаана-яана һайхашаан шагнадаг байһыень элирхэйлһэн ушар.

Сагаан үбгэнэй нигүүлэсхы сэдьхэл

Бэлигтэй зүжэгшэн, дуушан Дамбадугар Доржиевич Великий Устюгэй Дед-Морозой жэшээгээр Буряад ороноо Сагаан Үбгэнэй дүрөөр түлөөлдэг болоһоор хэдэн жэл үнгэрөөд байна. Энэ рольдо тон лэ таарамаар байна гэжэ тэмдэглэхээр: үндэр тэгшэ бэе, хүүгэдэй нааршаама дулаахан тембртэй хоолой, наадаараа этигүүлхэ шадабари, Газарай гэгээн эзэн — Сагаан Үбгэнэй дүрэ байгуулмаар олоной ахын энэрхы сэдьхэл — хамаг шэнжэ түхэлынь тохёолдоо!

Мүнөө дарагар 75 наһанайнгаа ойн баяр үргэнөөр тэмдэглэжэ, зон нүхэдөө Буряад театртаа болон сайлалгын газарта урижа, халуун сайгаар, сагаан эдеэгээр хүндэлжэ, хүхюун хөөрөө, ая дуугаараа баясуулжа табяа юм. Илангаяа, Дашицырен Цымпилович үеэлынгээ хүбүүн, залуу бэлигтэй артист Чимит Дондоковтой сугтаа дуулажа хүнүүдые һонирхуулаа. Дамбадугар Доржиевич бурханай хайраар, аба эжын үргэмжөөр Дарима Цыбикжаповна гэжэ бэрхэшье, сэбэршье, сэдьхэлтэйшье наһанай хани нүхэртэй. Солбон хүбүүниинь Людмила Владимировна нүхэртэеэ гурбан һайхан үринэрые: Очир, Аюр, Аламжи аша хүбүүдые мүндэлүүлжэ, аба эжыгээ баясуулаа. Дамбадугар Доржиевичай мүн хайраар дүүрэн сэдьхэлтэй, харюусалга ехэтэй аха байһыень дурдангүй гарахаар бэшэ. Гэлэгмаа дүү басаганайнгаа үншэрһэн дүрбэн үхибүүдые ханитаяа сугтаа бултыень хүл дээрэнь гаргажа түбхинүүлээ. Бэшэ дүүнэрээшье харалсадаг, туһалдаг тухайнь, илангаяа, нютагайнь зон дүтэ хаража, тэрэнэй үндрэлиг хүн шанарые сэгнэжэ, хүндэлжэ ябадаг юм.


Буряадаймнай буурал сагаан үбгэдэй нэгэн — Дамбадугар Доржиевич Тандаа Байгалдаал сэлмэг сээжэтэй, Бархандаал үндэр бодолтой, түрэл Буряад театртаяа хамта эхэ хэлэнэйнгээ, үндэһэн соёлойнгоо нангин тугые үргэн, арад түмэнэй сэдьхэлдэ угсаатанай мэдэрэл һэргээн, үшөөл үндэр наһа наһалжа һуухатнай болтогой гэжэ үреэел даа!