Алтан гартан

Арадаймнай дунда алтан гартай хүнүүд ябадаг юм даа. Алтан гар. Абахадаашье, үгэхэдөөшье элбэг — арюун һайхан сэдьхэлһээ. Алтан гар. Нарин дарханай бүтээлнүүдые мүн лэ алтан гартай хүн бүтээгөө байна гэлсэгшэбди...



1968 оной намарай һүүл һарын тэнгээр Захааминай аймагай Хамни тосхондо мүндэлжэ, алтан дэлхэйдэ бэеэ мэдүүлһэн Юра Норбоев. Аймаг тойрондоо мэдээжэ түмэршэ дарханай һадаһан энэ хүбүүхэн хара багаһаа нюдэндөө торосолдоһон юумэн бүхэниие юрын хүнһөө ондоохоноор адагладаг, хараһан юумэнэйнгөө һайханиие анхардаг, юрэдөөл үетэн сооһоо халта илгарад гээд лэ эрэ боложо тэнжэһэн байха. Уран нарин уг удамайнь уряа амар заяа үгэдэггүй, яаха аргагүй татажа, хүн зоной сэдьхэл жэгнэмэ һайхан бүтээлнүүдые байгуулха захяа заабаринуудаа эдир Юрын сэдьхэлдэ эльгээжэ, эзэлжэ шадаһан лэ байгаа байна. Хүбүүн тиигэжэ дархан болоо.

         1991 ондо Улаан-Үдэ хотын мэргэжэлэй-техническэ 6-дахи училище дүүргэһээр лэ Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын театрта тайзан дээрэ табигдаха зүжэгүүдэй македүүдые бүтээдэг ажалтай болоо. Уран нарин, ухаа һүбэлгэн Юра ойрохон саг соо орёо энэ мэргэжэлээ мүлижэ, бэрхэ ажалшан байһанаа мэдүүлжэ, 1994 ондо театрай цехые даагшаар томилогдоно. Эндэ тэрэнэй эрхим бэрхэ эмхидхэлшэ байһан элиржэ гараа, даажа абаһан ажалдаа тон нарин, эрилтэ ехэтэй хандасаараа илгардаг, тэрэ мүртөө театрай уран зураашадай һанамжануудые таажа ядахагүй, зүбөөр ойлгожо, зүжэгтэ хэрэгтэй тайзан дээрэхи бүтээлнүүдые шанар һайнтайгаар, зохидоор, саг болзор соонь бүтээгөөд лэ байдаг, ямаршье үеын ямарханшье орёо бүтээлнүүд байг, хамаагүй. Ажалаа хэжэ байхыень харахада эгээл наадажа байһан шэнги, тэрэ үедөө хүгтэй шогтойхоноор, энеэбхилэд гэжэ нүхэдтөө хандаха. Дарханай энхэргэн хандаса хэжэ байһан бүтээлдэньшье шэнгэдэг, тиимэһээл харгшын нюдэнүүдые дулаагаар жэгнэдэг байһан байха. Тиигэдшье тайзан дээрэхи македүүд гоё һайханаараа илгарха бэшэ, наадагдажа байһан зүжэгые удхаарнь шэмэглэхэ, тэрэниие ойлгосын түлхюур болохо үүргэтэй байдаг.

Юра Норбоевай шэмэглэһэн, тиихэдээ тон орёо гэжэ тоологдодог зүжэгүүдэй нэгэн хоёрые нэрлэхэдэшье болохо: Д. Батожабайн «Төөригдэһэн хуби заяан», Х. Намсараевай «Тайшаагай ташуур», К. Гольдониин «Хоёр ноёной зараса», монгол драматург С. Жаргалсайханай «Хаан түүхэ», Б. Гавриловай «Чингис хаан», тиихэдэ һүүлэй жэлнүүдтэ театрта табигдажа байһан бүхы зүжэгүүд гэхэдэ алдуугүй. Театрай ахамад найруулагша Ц. Бальжановай 2000-2001 онуудай хаһада найруулан табиһан Б. Гавриловай «Чингис хаанда» уран зурааша-найруулагша Ц. Цыренжаповагай орёо зурагуудаар хэһэн бүтээлнүүдынь уран һайханайнгаа талаар онсо илгаржа, энэ ажалыень Москвагай томо шүүмжэлэгшэд тайзанай эрхим бүтээл гэжэ сэгнэһэн байгаа. Мүнөөшье зүжэгһөө зүжэгтэ Юра Норбоевай бүтээлнүүд театрайнгаа найруулагшад болон уран зураашадай үндэр сэгнэлтэдэ хүртэжэ байдаг, манай болон бусадшье хотонуудай театрнуудай мэргэжэлтэд зүбшөөл заабаринуудые абахаяа манай Юрада ерэдэг, энэ ушар буряад драмын театрайхидай омогорхол яаха аргагүй түрүүлдэг, үндэр нэрэтэй театрайнгаа нэрэ һүлдые үшөөл дээшэнь үргэжэ байдаг юм. Юра хэдэн томо томо фестивальнуудые эндээшье, холын хотонуудташье, хилыншье саана шэмэглэһэн, театрай гастрольнуудта гарахадаа абажа ошодог тон найдамтай хүнүүдэйнь нэгэн байха.

Юрын нэгэтэл хүнтэй нүхэсөө һаа — энэнь хэтын гэжэ мэдээрэйт. 

— Иимэ найдамтай хүнээр нүхэсэжэл ябамаар байдаг, энэ театр соо энэ хүнтэй ушаржа, суг ажаллажа байһан ушартаа одоол ехэ баяртай байгшабди. Тон нарин, эрхим бэрхэ мэргэжэлтэ байхаһаа гадна үнэн нүхэр юм, — гэжэ театраймнай тайзан шэмэглэдэг хүбүүд намда омогорхон мэдүүлбэд. Тиимэл ха һэн, бэрхэ гарбалтай хүн гээшэ хэзээдэшье дорой ябахагүй, «Угаа уһанда хаяхагүй» гэжэ буряад арадай оньһон үгэ энэшье ушарта тон зохидоор таарана ха юм.

Захаамин хангайдаа хүндэтэй, аяга барижа арад олонойнгоо хэрэг бүтээжэ һуудаг бөө Алексей таабай (Алексей Шойжилжапович Норбоев) Захааминай нютаг хэлэн дээрэ хэлэбэл абгайнь болодог, Юра үшөө бага наһанһаа «Ахаяа аха, дүүгээ дүү» гэжэ ойлгожо, һайхан һургаал дээрэ эрэ болоһон хүн мүнөөшье, наһанайнгаа аянда дүшэдэхи жэлээ угтажа ябахадаа сэдьхэл соогоо бүхөөр барижа, нангин хадагалжа ябадаг гэжэ тэрээнтэй уулзахын хоорондо ойлгохоор байдаг. Ажалша угтай хүн. Юрын абгазы (баһал Захаамин диалект) буурай ехэ Буряад соогоо мэдээжэ хонишон, ажалша алтан гараараа аймагайнгаа алдар солые аяар холын Москва хүрэтэр мэдүүлһэн, Россиин хүдөөгэй үйлэдбэриин габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Ленинэй орденто Елена Ринчиновна Норбоева тоонто Хамниингаа хойморто «Талата» гэжэ газарта буусаяа түхеэрһэн байдаг...

— Зүжэгүүдые шэмэглэхэ, тэдэнэй македүүдые байгуулха гээшэ тиимэ амархан хэрэг бэшэл юм даа. Харагшын зүжэг ойлгосодо горитойхон үүргэ дүүргэдэг эдэ түхеэрэлгэнүүдые зүжэг шэмэглэдэг уран зураашад бүтээжэ үгэдэг. Тиимэһээ энэ хүдэлмэриеэ тон тэрээхэн эрилтэ соонь бүтээхэ хэрэгтэй. Эсэсэй эсэстэ манай бэлигтэй артистнараймнай наадан, наадан соогоо хэлэһэн үгэнүүд, тиихэдэ тайзанай шэмэг, гэрэл, хүгжэм, хубсаһан — эдэ бүгэдэ нэгэн боложо хамтараал һаа харагшын нюдэндэ, харагшын сэдьхэлдэ үлүү дутуугүй нэгэ бүхэли уран һайханай бүтээл божо тобойдог юм шуу. Яахаб, театрта ерээд ажаллажа захалһаар олон тоото зүжэгүүдые шэмэглэхэ ушар болоо, тэдэ зүжэгүүднай театрайнгаа тайзан дээрэ ябажал байдаг, хари, газаагууршье ябадаг. Мүнөө нютагаймнай хүбүүн Олег Юмов У. Шекспирэй «Макбет» гэжэ зохёолой удхаар Баяр Жигжитовэй «Максар. Шуһата тала» гэһэн оршуулга найруулжа байна. Энэ зүжэг дээрэ хүдэлжэ байнабди. Һарын һүүлээр, нүгөө һарын эхиндэ харагшадайнгаа урда хүшэгэеэ нээхэ ёһотойбди. Театртаа ажаллажа байха үе соогоо дээдэ һургуули — Буряадай Гүрэнэй университет дүүргэжэ үрдеэб. Дээдэ мэргэжэл олоһон хүн хадаа хаанашье ошоод, хэншье болоод, олоһон шэнэ мэргэжэлээрээшье хүдэлөө һаам хэн намайе хорихоб даа.., гэбэшье энэ тон һонирхолтой ажалдаа дурлажа, тэрээндээ шэнгэжэ үрдеэд, энэ театр соогоо, түрэл театр соогоо олон һайхан нүхэдтэй болоод, хайшаашье гаража ошодоһомни хүрэдэггүй, театртайгаа хуби заяагаа бүхөөр лэ холбоо байнаб гэжэ ойлгодогби, тиихэдээ энэ ушараа орйдоошье шаналдаггүйб, — гэжэ Юрий Николаевич хэлэһээр байтараа, хэжэ байһан ажалдаа, ухаандань гэнтэ һонин бодол ороо юм аа бы, шунгашаба...



Теэ, хүдэлэг лэ даа, һаалта хэжэ байнгүй саашаа болоод үгэел...

Юрий Николаевич Норбоев гурбан хүүгэдтэй, хоёр хүбүүдынь Сотниковын дунда һургуулиин 11-дэхи, 8-дахи классуудта, бага хүбүүниинь тэндээл сэсэрлигтэ ябадаг, Норбоевтоной обог соо ургажа ябаһан энэ гурбан баатар хүбүүдэй харгынь арюун, ута байг лэ даа гэжэ үреэнэб! Яахаб, һайн хүнэй хүүгэд үшөө һайн һайхан эхэ эсэгынгээ алдар нэрые үргэжэ, арад зоной дунда нэрлүүлхэл байха гэһэн найдабари байна. Тиимэл байг!

Эдэ хүүгэдэй эжы, Юрын наһанайнь нүхэр Жаргалмаа Жамбаловна мүн лэ алтан гартай хүнүүдэй тоодо ородог, ательедэ ажалладаг уран бэрхэ оёдолшон байха.

Юрий Николаевич 1997 ондо «Улаан-Үдэ хотын эрхим макетчик» гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй, энэнь үдэр һүнигүй үсэд нэтэрүү, ухаан, сэдьхэлээ сүм шэнгээһэн ажалайнь дүн гээшэ бэзэ. Театрайнгаа, Буряадай театральна ажал ябуулагшадай Холбооной, республикын Соёлой болон олониитын харилсаанудай министерствын, түрэл аймагайнгаа Баярай бэшэгүүд болон Хүндэлэлэй грамотануудаар оло дахин урмашуулагдаһан, «Буряад Республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн үндэр нэрэ зэргэтэй. Хэзээдэшье ухаан һонор, уран гартай, үгы-биигээ ажалдаал зорюулдаг бэрхэ хүниие хүтэлбэри, засаг газар анхардаг лэ ха юм даа. Театрай директор, Россиин габьяата артист Д. Н. Сультимов Юрын ажалдаа хандасые, хүн талыень, тэрэнэй бүтээһэн зүйлнүүдые үргэлжэ анхарһан байдаг, ушар дайралдахадань магтаад абаха, «Энэл даа, Буряадаймнай эрхим хүбүүдэй нэгэн!», — гээд омогорхолоо нюудаггүйнь эли байдаг.

— Театрай тайзанай хоёр хажуугаар дээрэһээ доошо татаатай байдаг дутаг хүшэгын (кулисын) саана ажалтай нүхэдтөө баяраа мэдүүлнэб. Тайзан дээрэ боложо байһан шэдитэ байдал гол түлэб тэдэл нүхэдэйм ашаар бүтэжэ байдаг. Кинодо олон ондоо туршалгануудые буулгаад, нэгыень, эгээл һайнииень шэлэдэг ха юм. Театрта тиимэ бэшэ. Нэгэтэл бүтээгөөд, тэрээгээрээл харагшын урда гарагдана ха юм. Тиимэһээ энэмнай одоол харюусалгатай хүдэлмэри гээшэ бэзэ, маанарта эхинһээ алдуу гаргаха эрхэ үгтөөгүй, иимэ харюусалга ехэтэй хүдэлмэридэ сэдьхэлээрээшье, бодолоороошье, бэеэрээшье бэлэн байха зэргэтэйбди, — гэжэ Юрий Николаевич суг ажалладаг нүхэдөөрөө омогорхожо байһанаа мэдүүлбэ.

Аргын дайралдабал агнуурида дуратай. Илангаяа урданай, нарин дархашуулай, бүтээлнүүдые шэнжэлхэ, түхэл маягыень, тэрэ үеын оньһон аргануудые шудалха, өөрөө айхабтар гоёор дархалха — эдэ бүгэдэ Юрын сүлөө сагые (тэрэнь ехэнхи ушартаа хоморхон юм ха, гэбэшье...), амар заяаень абаһан, эзэлһэн байдаг.




Энэл даа, «Буряадай эрхим хүнүүдэй» тоодо лаб лэ орохо, тиихэдээ тэрэ үндэр нэреэ даажа ябажа шадаха гэжэ этигэлтэй тон богонихоноор үргэн олон уншагшадайнгаа анхаралда бэшэһэн нүхэрни — 75 жэлнүүдэй туршада арад зонтойгоо нэгэ амяар амилжа ябаһан Гүрэнэй Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын академическэ театрай цехые даагша, түрүү ажалшан Юрий Николаевич Норбоев!

Гэрэл зурагууд Буряад театрай архивһаа