Театрай уралиг
Һолир мэтэ түргөөр ялараад үнгэрһэн наһан
5 июня 2019
733
Мүшэтэ огторгойдо ялас гээд үнгэрдэг һолир мэтэ богони наһатай байһан Мария Бадмаевна Шамбуева Буряад театрай түүхын эхин шатада өөрын гүнзэгы мүр үлөөһэн юм.
Эрхүү можын Голуметскэ районой Шалоты тосхондо олон хүүгэдтэй бүлэдэ 110 жэлэй саана түрэһэн Мария багаһаань дууша, зугааша зантай һэн. 15-тайдаа Улаан-Үдэ ерээд, багшанарай техникумдэ бэлэдхэлэй курсануудта һурана. Тушаан боложо гэхэ юм гү, али хуби заяан һэн гү, Москваһаа ерэһэн хүгжэмшэ-этнограф Б.П.Сальмонтын хүтэлбэри доро хүгжэмэй эхин һуралсал техникумэй дэргэдэ тэрэ гараһан юм. Эрхим 12 һурагшадай тоодо ороһон Мария Шамбуева буряад арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй оркестрэй бүридэлдэ аймагуудаар ябажа, дуу, хатар гүйсэдхэжэ, наада зугаа дэлгэдэг һэн. Тиигэжэ залуу артистын нэрэ алдар зоной дунда мэдээжэ болоо бэлэй.
1929 ондо энэ бүлэгэй гэшүүд Үндэһэн искусствын байшанай хүгжэмэй студиин бүридэлдэ оруулагдаа һэн. Студиин багша, Москвагай консерваториин профессор, пианист, дирижер П.М.Берлинский залуу буряад оюутадта мэргэжэлтэ зүбшэл заабари үгэһэн, саашанхи зохёохы замдань туһа хүргэһэн юм. М.Шамбуева нүхэртэйгөө ниислэл ошоод, Москвагай консерваториин дэргэдэ хүгжэмэй техникумдэ оробошье, дан жаахан гартай байһан ушарһаа һуралсалаа орхиһон байна. Харин ГИТИС-эй режиссерско-педагогическа таһагта шалгалта барижа ороод, бүхыгөөрөө һуралсалдаа абтаба.
Одоошье өөрынгөө дуратай ажал шэлэжэ абаһан Мария Шамбуева режиссурын болон актерой уран шадабариин хэшээлнүүдые ехэ анхаралтай шагнахаһаа гадна, уран зохёол шэнжэлгын, тайзан дээрэ өөрын зохёол мүндэлүүлгын арга дүрэнүүдтэ ханамжатайгаар һурадаг һэн. Художественна театрай режиссер И.Судаков, МХАТ-ай багшанар И.Раевский, Н.Баталов гэгшэдэй хэшээлнүүд тэрэниие тайзан дээрэ ажабайдал яагаад үнэн зүбөөр найруулан харуулхаб гэжэ һургаа. «Режиссура» гэжэ үгэ гүнзэгы, тодо удхатай боложо үгөө.
Оюутадай ниитын ажал хэрэгүүдтэ эдэбхитэй оролсоһон согтой, зугааша зантай Мария Шамбуева концертнүүдтэ буряад һайхан дуугаа дууладаг, хэдэн дахин радиогоор агаарай долгиндо гараһан юм.
Һуралсалай режиссерой практика МХАТ-2 театрта И.Берсенов, С.Гиацинтова гэгшэдэй хүтэлбэри доро, мүн В.Мейерхольдын 1922 ондо байгуулһан Революциин театрта М.Штраухай һуралсал тэрэ амжалтатай гараа һэн.
1934 ондо дипломно зүжэг найруулан табиха саг ерэбэ. Гэбэшье энэ ажалынь гэдэргээ түригдэжэ, тэрэ Ялтада «Наместник Будды» гэжэ кино буулгаха ажалда уригдаа һэн. Буряад-Монголой театрай труппые «Восток-кино» киностуди урижа асарһан юм. М.Шамбуева энэ фильмдэ наадаагүйшье һаа, кинодо хабаадуулагдаһан буряад артистнуудтай кинорежиссернуудай хэшээл ябуулхада, репетици үнгэргэхэдэнь заал һаа байлсаха, туһалха үүргэтэй һэн. Эдэ хэшээлнүүд ерээдүй режиссерто тон аша туһатай байгаа, театрта киногой арга дүрэнүүдые яагаад хэрэглэбэл таарууб гэжэ ойлгуулаа бшуу.
Паровоз вагон-заһабарилгын заводой Соёлой ордондо энэ зүжэгэй премьерэ үнгэрөө һэн. Залуу режиссерой ажалые магтаһан, актернуудай наада һайнаар сэгнэһэн һанамжанууд республикын хэблэлдэ яһала толилогдоһон байна. Гэбэшье удангүй Солбонэ Туяа «арадай дайсан» гэжэ гэмнэгдээд, тушаагдажа, нэрэ һураггүй үгы болоо бэлэй. Иигэжэ ажабайдалай шэрүүнээр эрьехэдэ, М.Шамбуевагай найруулһан зүжэг тайзанда табигдахагүй хорюултай болошоо һэн.
Театрай труппада абтаһан мэргэжэлтэ бэлэдхэлгүй актернуудые һургахаһаа гадна М.Шамбуева Г.Цыдынжаповтай хамта театрально-хүгжэмэй училищида актерой уран арга дүрэнүүдые заадаг байгаа. К.Гольдониин «Хоёр ноедой зараса» гэжэ комеди найруулха талаар ехэ һонирхолтой, зохёохы ажал бэелүүлжэ байтарынь, 1936 ондо Буряад-Монголой соёлой болон искусствын бүлэг түлөөлэгшэдэй бүридэлдэ Москвада ошохо харюусалгатай уялга даалгаба. Баяртай энэ ушарай һүүлээр таһалдуулагдаһан бэлэдхэлээ үргэлжэлүүлжэ, зүжэгынь буряад тайзан дээрэ харуулагдаа бэлэй.
Уран бэлигынь далижажа, зохёохы жэгүүрынь шэнэ үндэрнүүдые дабахаар зорижо байтарынь, тооложо үгтэһэн наһанайнь болзор харамтайгаар дүүрэшөө бэлэй. Мария Бадмаевна Шамбуева оройдоо 30 хүрөөд, алтан дэлхэйтэеэ хахасаха табисууртай байгаа. Сэбэр сагаан шарайтай, хүхюу шогтой зантай, дууша һайхан сэдьхэлтэй энэ үндэр бэлигтэнэй тэрэ холын сагта бүтээһэн урма дүүрэн ажал хэрэгүүдынь буряад театрай түүхэдэ домог мэтэ үлэнхэй.❚
Хэрэглэгдэһэн литература
1.В.Найдакова. Мария Шамбуева // Театральные портреты. Улан-Удэ, 1984.
1929 ондо энэ бүлэгэй гэшүүд Үндэһэн искусствын байшанай хүгжэмэй студиин бүридэлдэ оруулагдаа һэн. Студиин багша, Москвагай консерваториин профессор, пианист, дирижер П.М.Берлинский залуу буряад оюутадта мэргэжэлтэ зүбшэл заабари үгэһэн, саашанхи зохёохы замдань туһа хүргэһэн юм. М.Шамбуева нүхэртэйгөө ниислэл ошоод, Москвагай консерваториин дэргэдэ хүгжэмэй техникумдэ оробошье, дан жаахан гартай байһан ушарһаа һуралсалаа орхиһон байна. Харин ГИТИС-эй режиссерско-педагогическа таһагта шалгалта барижа ороод, бүхыгөөрөө һуралсалдаа абтаба.
Одоошье өөрынгөө дуратай ажал шэлэжэ абаһан Мария Шамбуева режиссурын болон актерой уран шадабариин хэшээлнүүдые ехэ анхаралтай шагнахаһаа гадна, уран зохёол шэнжэлгын, тайзан дээрэ өөрын зохёол мүндэлүүлгын арга дүрэнүүдтэ ханамжатайгаар һурадаг һэн. Художественна театрай режиссер И.Судаков, МХАТ-ай багшанар И.Раевский, Н.Баталов гэгшэдэй хэшээлнүүд тэрэниие тайзан дээрэ ажабайдал яагаад үнэн зүбөөр найруулан харуулхаб гэжэ һургаа. «Режиссура» гэжэ үгэ гүнзэгы, тодо удхатай боложо үгөө.
Оюутадай ниитын ажал хэрэгүүдтэ эдэбхитэй оролсоһон согтой, зугааша зантай Мария Шамбуева концертнүүдтэ буряад һайхан дуугаа дууладаг, хэдэн дахин радиогоор агаарай долгиндо гараһан юм.
Һуралсалай режиссерой практика МХАТ-2 театрта И.Берсенов, С.Гиацинтова гэгшэдэй хүтэлбэри доро, мүн В.Мейерхольдын 1922 ондо байгуулһан Революциин театрта М.Штраухай һуралсал тэрэ амжалтатай гараа һэн.
1934 ондо дипломно зүжэг найруулан табиха саг ерэбэ. Гэбэшье энэ ажалынь гэдэргээ түригдэжэ, тэрэ Ялтада «Наместник Будды» гэжэ кино буулгаха ажалда уригдаа һэн. Буряад-Монголой театрай труппые «Восток-кино» киностуди урижа асарһан юм. М.Шамбуева энэ фильмдэ наадаагүйшье һаа, кинодо хабаадуулагдаһан буряад артистнуудтай кинорежиссернуудай хэшээл ябуулхада, репетици үнгэргэхэдэнь заал һаа байлсаха, туһалха үүргэтэй һэн. Эдэ хэшээлнүүд ерээдүй режиссерто тон аша туһатай байгаа, театрта киногой арга дүрэнүүдые яагаад хэрэглэбэл таарууб гэжэ ойлгуулаа бшуу.
1935 оной намар М. Шамбуева Буряад-Монгол орондо ерээд, Солбонэ Туяагай «Оюун Бэлиг» гэжэ зүжэгөөр дипломно ажалаа буряад тайзан дээрэ табихаяа бэлдэжэ эхилээ. Агууехэ хубисхалда буряад эхэнэрэй хабаадаһан тухай хөөрэһэн энэ зохёолой автор болон режиссер шүүмжэлэгшэдэй элдэб ажаглалта ба дурадхал хараадаа абажа, хэдэн дахин зүжэгөө хубилгаха баатай болоһон юм.
Паровоз вагон-заһабарилгын заводой Соёлой ордондо энэ зүжэгэй премьерэ үнгэрөө һэн. Залуу режиссерой ажалые магтаһан, актернуудай наада һайнаар сэгнэһэн һанамжанууд республикын хэблэлдэ яһала толилогдоһон байна. Гэбэшье удангүй Солбонэ Туяа «арадай дайсан» гэжэ гэмнэгдээд, тушаагдажа, нэрэ һураггүй үгы болоо бэлэй. Иигэжэ ажабайдалай шэрүүнээр эрьехэдэ, М.Шамбуевагай найруулһан зүжэг тайзанда табигдахагүй хорюултай болошоо һэн.
Театрай труппада абтаһан мэргэжэлтэ бэлэдхэлгүй актернуудые һургахаһаа гадна М.Шамбуева Г.Цыдынжаповтай хамта театрально-хүгжэмэй училищида актерой уран арга дүрэнүүдые заадаг байгаа. К.Гольдониин «Хоёр ноедой зараса» гэжэ комеди найруулха талаар ехэ һонирхолтой, зохёохы ажал бэелүүлжэ байтарынь, 1936 ондо Буряад-Монголой соёлой болон искусствын бүлэг түлөөлэгшэдэй бүридэлдэ Москвада ошохо харюусалгатай уялга даалгаба. Баяртай энэ ушарай һүүлээр таһалдуулагдаһан бэлэдхэлээ үргэлжэлүүлжэ, зүжэгынь буряад тайзан дээрэ харуулагдаа бэлэй.
1938-1939 онуудта М.Шамбуева ехэ олон зүжэгүүдые найруулан табина, өөрөө наадана. Мэргэжэлтэ шадабаринь, зохёохы абьяас бэлигынь халуун урмандаа байгаа. Режиссер М.Шамбуева эдэ жэлнүүдтэ М.Горькиин «Васса Железнова», А.Шадаевай «Мэргэн», Ж.Тумуновай «Сэсэгма», Н.Балданогой «Олоной нэгэн» зүжэгүүдые буряад тайзан дээрэ амжалтатай табина. А.Корнейчугай «Платон Кречет» зүжэгтэ М.Берест, Шекспирэй «Отеллодэ» Дездемонын орёо рольнуудые үнэншэмэ һайханаар гүйсэдхэһэн юм.
Уран бэлигынь далижажа, зохёохы жэгүүрынь шэнэ үндэрнүүдые дабахаар зорижо байтарынь, тооложо үгтэһэн наһанайнь болзор харамтайгаар дүүрэшөө бэлэй. Мария Бадмаевна Шамбуева оройдоо 30 хүрөөд, алтан дэлхэйтэеэ хахасаха табисууртай байгаа. Сэбэр сагаан шарайтай, хүхюу шогтой зантай, дууша һайхан сэдьхэлтэй энэ үндэр бэлигтэнэй тэрэ холын сагта бүтээһэн урма дүүрэн ажал хэрэгүүдынь буряад театрай түүхэдэ домог мэтэ үлэнхэй.❚
Хэрэглэгдэһэн литература
1.В.Найдакова. Мария Шамбуева // Театральные портреты. Улан-Удэ, 1984.