Театрай уралиг
Уран бэлигээ арадтаа зорюулаа
30 мая 2019
723
Буряад-Монголой үндэһэн театрай, урлигай, уран зохёолой хүгжэлтэдэ хэнтэйшье жэшэмээр бэшэ өөрын ехэ хубитаяа оруулһан габьяатанай нэгэн Намжил Балдано болоно.
Ивалгын аймагай Оронго нютаг тоонтотой Н.Балдано (1907-1984) уласай искусствын техникумдэ зүжэгшэнэй мэргэжэлдэ һураха үедөө гуурһаяа туршажа эхилээ һэн. Залуу уран зохёолшын бэшэһэн «Таһалдал» гэжэ зүжэгэй найруулгаһаа 1932 ондо Буряад-Монголой үндэһэн театрай түүхэ эхилнэ.
Үндэһэн театрай тайзан дээрэ олон дүрэ бүтээгээ. Шекспирэй, Шиллерэй, Корнейчугай зүжэгүүдтэ наадаа. Өөрөө зүжэгүүдые тайзан дээрэ найруулан табяа. Гэбэшье гол ехэ ажалынь хадаа шэнээр байгуулагдаһан театрта амин шухала буряад зүжэгүүдые бэшэһэн байна. «Хэн бэ?», «Хоёр нүхэд», «Олоной нэгэн», «Эржэн» болон бусад, бүхыдөө гушаад зүжэг зохёоһон юм. Үндэһэн театрай тайзан дээрэ эдэ зүжэгүүд табигдажа, олон мянган харагшадта хүрэһэн байна.
Эдэ зохёолнууд буряад драматургида, бүхы үндэһэн урлигта тон шухала удхатай байгаа, шэнэ ами оруулха, хүгжэлтын шэнэ шатада гаргаха үүргэтэй һэн.
«Энхэ-Булад баатар» гэжэ арадай түүхэтэ дуунуудай үндэһөөр бэшэгдэһэн драматическа поэмэдэнь композитор М.Фроловой зохёоһон хүгжэмэй ашаар буряад үндэһэн оперын эхи табигдаһан байгаа. 1940 ондо Москвада үнгэрһэн Буряад-Монголой урлигай түрүүшын декадада энэ оперо буряад арадай зохёохы үндэр бэлиг шадабариин ялас гэмэ гэршэ боложо үгэһэн юм. Энэ һүр жабхаланта бүтээл буряад арадай урлигай алтан жасада оронхой.
1950 ондо Буряад-Монголой АССР-эй Министрнүүдэй Соведэй Тогтоол тунхаглагдажа, Буряад-Монголой хүгжэмэй-драматическа театрай бүридэлһөө Буряадай оперо болон баледэй театр гараа һэн. Харин драматическа труппа Буряад-Монголой нүүдэл драматическа театр нэрэтэй болоо бэлэй. Энэ шэнэ драматическа театрай захиралаар РСФСР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша, актер, режиссер, драматург Намжил Гармаевич Балдано томилогдоо һэн.
Хоёрдугаар декадада бэлдэхэ үедэ Намжил Балдано буряад урлигай түүхэдэ ороһон хоёр гайхамшаг бүтээлэй драматическа эшэ үндэһэн болохо зохёолнуудые найруулна: «Анда нүхэд» оперын (хүгжэмынь Д.Аюшеевэй), «Агуу гоохон Ангар дүүхэй» (хүгжэмынь Б.Ямпиловай, Л.Книпперэй) либреттэ. Москвагай театр шэнжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн эдэ зохёолнууд саашадаа түрэл тайзан дээрэ хэдэн зуу дахин табигдаһан байха юм.
Буряад арадай гайхамшагта үльгэр «Абай Гэсэр хүбүүн» гэжэ аман зохёолой асари ехэ бүтээлэй олон ондоо вариантнуудые согсолон, удха хэлбэри, үгэ хэлэнэй талаар нэгэ зохёол болгон найруулха гэһэн зорилго урдаа табиһан байна. Амаргүй ехэ энэ ажалаа 15 жэлэй туршада бэелүүлээ.
Буряадай Эрдэмэй түбэй гар бэшэгэй хадагаламжын жасада байһан С.Балдаевай үльгэршэд П.Степанов болон Н.Ивановһоо, Д.Мадасоной үльгэршэн П.Петровһоо, Д.Хилтухинай үльгэршэн П.Дмитриевһээ, А.Шадаевай үльгэршэд О.Хаянтаев болон А.Тороевһоо, А.Бальбуровай үльгэршэн Б.Жетухаевһаа, Ц.Жамцараногой үльгэршэн М.Эмегеновһээ бэшэжэ абаһан Абай Гэсэр тухай үльгэр домогуудтай барантайнь танилсажа, хэрэгтэй гэһэнээ хэрэглэһэн байна.
Уран зохёолшод Хоца Намсараев Цыден Галсанов хоёрой найруулһан «Гэсэрэй» наймадахи ба юһэдэхи һалаануудһаа таараха хэһэгүүдые абажа хэрэглээ һэн.
Эртэ урда сагта зохёогдоһон дээрэһээ үльгэрэй һалаанууд зариманиинь мартагдажа, бодото һуури байраяа, ёһо гуримаа алдаһан, бүлэг бүхэниинь хайша хэрэгээр һубарилдаһан байгаа бшуу. Тиимэһээ үльгэрэй һалаануудые яажа гуримтай болгохоб, удхыень зүбөөр найруулхаб гэһэн хүндэ асуудалые шиидхэхэдээ, Намжил Балдано драматургын уран бэлиг шадабарияа харуулаа бэлэй. Согсолбори соохи һалаануудай һубарил тогтооходоо, гол түлэб үльгэршэн О.Хаянтаевай хэлэһэн вариантые зүжэг байгуулгын талаар тааруу гэжэ шэлээд, тэрэнэй удхада үндэһэлжэ, шэнэ найруулгаяа зохёогоо һэн.
Гайхамшаг үльгэрэй уран һайхан маяг, шэнжыень наринаар баримталан, алишье аймагай буряадуудта ойлгосотой байхаар найруулхые оролдоо бшуу. Тиигэжэ элитэ уран зохёолшын гуурһан дороһоо нэгэ янза түхэлтэй, гүн удхатай, түгэс һайхан хэлэтэй бүтээл мүндэлөө һэн.
Гэгээн шара модон
Гэшүүһэн бүридөө залаатай,
Гэсэрэй юһэн һалаа
Һалаа бүридөө дайтай.
Халтар халюунай харые
Харбан барихада яалай,
Хаалингуудай удхые
Хэлэн барахада яалай.
А-э-э-э,
А-э-э-э,
А-а-у-у-дон!
Энэ бүтээлэй үндэһөөр Семен Липкин «Гэсэрые» ород хэлэндэ оршуулаа. 1980-яад онуудай тэнгээр Н.Балданогой текстые Вл.Солоухин ородшолоод, урид Буряадай номой хэблэлээр, удаань Москвагай «Современник» хэблэлээр хоёр боти ном болгожо гаргаһан байна. Агууехэ үльгэрэй удхаар Н.Балдано «Гэсэрэй зүрхэн» гэжэ гурбан акттай зүжэг найруулһан юм. Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын академическэ театрай тайзан дээрэ энэ зүжэг оло дахин табигдаа.
Буряадай арадай уран зохёолшо Н.Г.Балдано арба гаран жэлэй туршада Буряадай Уран зохёолшодой холбоониие толгойлоо. Уласай арадай һунгамалай харюусалгатай үүргэ даажа, Эб найрамдал хамгаалгын уласай хорооной түрүүлэгшын тушаалда ниитын ехэ ажал ябуулаа. Бүхы наһаараа түрэл арадтаа алба хэжэ ябаха үндэр нэрэ солодо хүртэһэн хүн.
Хэрэглэгдэһэн литература
1.В.Найдаков. Намжил Балдано. — Улан-Удэ, 1987.
Үндэһэн театрай тайзан дээрэ олон дүрэ бүтээгээ. Шекспирэй, Шиллерэй, Корнейчугай зүжэгүүдтэ наадаа. Өөрөө зүжэгүүдые тайзан дээрэ найруулан табяа. Гэбэшье гол ехэ ажалынь хадаа шэнээр байгуулагдаһан театрта амин шухала буряад зүжэгүүдые бэшэһэн байна. «Хэн бэ?», «Хоёр нүхэд», «Олоной нэгэн», «Эржэн» болон бусад, бүхыдөө гушаад зүжэг зохёоһон юм. Үндэһэн театрай тайзан дээрэ эдэ зүжэгүүд табигдажа, олон мянган харагшадта хүрэһэн байна.
Тэрэнэй зохёолнуудай дунда «түрүүшын» гэһэн үндэршье, харюусалгатайшье нэрэ солодо хүртэһэн бүтээлнүүд олон юм. Жэшээлэн нэрлэхэдэ, буряад драматургида эгээн түрүүшын мэргэжэлтэ түүхэтэ драма «Олоной нэгэн» (1937), эгээн түрүүшын буряад оперын либреттэ болоһон «Энхэ-Булат баатар» гэжэ поэмэ (1939), «Агуу гоохон Ангар дүүхэй» гэжэ эгээн түрүүшын буряад баледэй либреттэ гэхэ мэтэ.
Эдэ зохёолнууд буряад драматургида, бүхы үндэһэн урлигта тон шухала удхатай байгаа, шэнэ ами оруулха, хүгжэлтын шэнэ шатада гаргаха үүргэтэй һэн.
«Энхэ-Булад баатар» гэжэ арадай түүхэтэ дуунуудай үндэһөөр бэшэгдэһэн драматическа поэмэдэнь композитор М.Фроловой зохёоһон хүгжэмэй ашаар буряад үндэһэн оперын эхи табигдаһан байгаа. 1940 ондо Москвада үнгэрһэн Буряад-Монголой урлигай түрүүшын декадада энэ оперо буряад арадай зохёохы үндэр бэлиг шадабариин ялас гэмэ гэршэ боложо үгэһэн юм. Энэ һүр жабхаланта бүтээл буряад арадай урлигай алтан жасада оронхой.
1950 ондо Буряад-Монголой АССР-эй Министрнүүдэй Соведэй Тогтоол тунхаглагдажа, Буряад-Монголой хүгжэмэй-драматическа театрай бүридэлһөө Буряадай оперо болон баледэй театр гараа һэн. Харин драматическа труппа Буряад-Монголой нүүдэл драматическа театр нэрэтэй болоо бэлэй. Энэ шэнэ драматическа театрай захиралаар РСФСР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша, актер, режиссер, драматург Намжил Гармаевич Балдано томилогдоо һэн.
Хоёрдугаар декадада бэлдэхэ үедэ Намжил Балдано буряад урлигай түүхэдэ ороһон хоёр гайхамшаг бүтээлэй драматическа эшэ үндэһэн болохо зохёолнуудые найруулна: «Анда нүхэд» оперын (хүгжэмынь Д.Аюшеевэй), «Агуу гоохон Ангар дүүхэй» (хүгжэмынь Б.Ямпиловай, Л.Книпперэй) либреттэ. Москвагай театр шэнжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн эдэ зохёолнууд саашадаа түрэл тайзан дээрэ хэдэн зуу дахин табигдаһан байха юм.
Буряад арадай гайхамшагта үльгэр «Абай Гэсэр хүбүүн» гэжэ аман зохёолой асари ехэ бүтээлэй олон ондоо вариантнуудые согсолон, удха хэлбэри, үгэ хэлэнэй талаар нэгэ зохёол болгон найруулха гэһэн зорилго урдаа табиһан байна. Амаргүй ехэ энэ ажалаа 15 жэлэй туршада бэелүүлээ.
Буряадай Эрдэмэй түбэй гар бэшэгэй хадагаламжын жасада байһан С.Балдаевай үльгэршэд П.Степанов болон Н.Ивановһоо, Д.Мадасоной үльгэршэн П.Петровһоо, Д.Хилтухинай үльгэршэн П.Дмитриевһээ, А.Шадаевай үльгэршэд О.Хаянтаев болон А.Тороевһоо, А.Бальбуровай үльгэршэн Б.Жетухаевһаа, Ц.Жамцараногой үльгэршэн М.Эмегеновһээ бэшэжэ абаһан Абай Гэсэр тухай үльгэр домогуудтай барантайнь танилсажа, хэрэгтэй гэһэнээ хэрэглэһэн байна.
Уран зохёолшод Хоца Намсараев Цыден Галсанов хоёрой найруулһан «Гэсэрэй» наймадахи ба юһэдэхи һалаануудһаа таараха хэһэгүүдые абажа хэрэглээ һэн.
Эртэ урда сагта зохёогдоһон дээрэһээ үльгэрэй һалаанууд зариманиинь мартагдажа, бодото һуури байраяа, ёһо гуримаа алдаһан, бүлэг бүхэниинь хайша хэрэгээр һубарилдаһан байгаа бшуу. Тиимэһээ үльгэрэй һалаануудые яажа гуримтай болгохоб, удхыень зүбөөр найруулхаб гэһэн хүндэ асуудалые шиидхэхэдээ, Намжил Балдано драматургын уран бэлиг шадабарияа харуулаа бэлэй. Согсолбори соохи һалаануудай һубарил тогтооходоо, гол түлэб үльгэршэн О.Хаянтаевай хэлэһэн вариантые зүжэг байгуулгын талаар тааруу гэжэ шэлээд, тэрэнэй удхада үндэһэлжэ, шэнэ найруулгаяа зохёогоо һэн.
Гайхамшаг үльгэрэй уран һайхан маяг, шэнжыень наринаар баримталан, алишье аймагай буряадуудта ойлгосотой байхаар найруулхые оролдоо бшуу. Тиигэжэ элитэ уран зохёолшын гуурһан дороһоо нэгэ янза түхэлтэй, гүн удхатай, түгэс һайхан хэлэтэй бүтээл мүндэлөө һэн.
Гэгээн шара модон
Гэшүүһэн бүридөө залаатай,
Гэсэрэй юһэн һалаа
Һалаа бүридөө дайтай.
Халтар халюунай харые
Харбан барихада яалай,
Хаалингуудай удхые
Хэлэн барахада яалай.
А-э-э-э,
А-э-э-э,
А-а-у-у-дон!
Энэ бүтээлэй үндэһөөр Семен Липкин «Гэсэрые» ород хэлэндэ оршуулаа. 1980-яад онуудай тэнгээр Н.Балданогой текстые Вл.Солоухин ородшолоод, урид Буряадай номой хэблэлээр, удаань Москвагай «Современник» хэблэлээр хоёр боти ном болгожо гаргаһан байна. Агууехэ үльгэрэй удхаар Н.Балдано «Гэсэрэй зүрхэн» гэжэ гурбан акттай зүжэг найруулһан юм. Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын академическэ театрай тайзан дээрэ энэ зүжэг оло дахин табигдаа.
Буряадай арадай уран зохёолшо Н.Г.Балдано арба гаран жэлэй туршада Буряадай Уран зохёолшодой холбоониие толгойлоо. Уласай арадай һунгамалай харюусалгатай үүргэ даажа, Эб найрамдал хамгаалгын уласай хорооной түрүүлэгшын тушаалда ниитын ехэ ажал ябуулаа. Бүхы наһаараа түрэл арадтаа алба хэжэ ябаха үндэр нэрэ солодо хүртэһэн хүн.
Хэрэглэгдэһэн литература
1.В.Найдаков. Намжил Балдано. — Улан-Удэ, 1987.