Гоёл шэмэглэлэй уралиг
Арадай уг урлалые hэргэн мандуулагша
22 марта 2022
5023
2021 оной hүүл багта соёл болон урлалай hалбарида Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртэгшэдэй нэрэнүүд тодоруулагдаа hэн.
Арадай уран бэлиг хүгжөөлгэдэ аша габьяатай байhанай түлөө бурхадай дүрэ хүрэгүүдые модоор бүтээдэг уран дархан Максим Цоктоевич Гомбоев Гүрэнэй шанда хүртэhэн байна.
Буряад Уласай Гүрэнэй шан
Бурхадай дүрэ бүтээхэ дархашуул хоморой юм. Үеhөө үедэ дамжуулагдадаг уран бэлигтэй байхаhаа гадна тусхай hуралсал гараха, бурха бүтээхэ лүн — зүбшөөлдэ хүртэхэ ёhотой.
Угсаатанаймнай бурха бүтээхэ уран бэлигэй эшэ үндэhэн Буряад орондо буддын шажанай дэлгэрhэн түүхэтэй холбоотой юм. Монголой суута уран бүтээлшэ Үндэр гэгээн Занабазарай эхи табиhан уран дарханай шэглэл, үршөөhэн бэлиг хэшэгыень буряад дархашуул тогтоон абаhан алдартай.
2018 оной намар Буряад Уласай М.Хангаловай нэрэмжэтэ Түүхын музейдэ буряад арадай суута уран дархан, ламын һахилтай уран зурааша, скульптор Санжи-Цыбик Цыбиковэй түрэһөөр 140 жэлэй ойдо зорюулагдаһан «Суута багшын соло» гэһэн хоморой гэгшын үзэмжэ үнгэрөө hэн. Тэрэ хадаа Янгаажан дасанай лама байһан, бүтээлнүүдээ энэл дасанда мүндэлүүлдэг бэлэй. Янгаажан дасанай тобшо түүхэ эрдэмтэ-этнограф Генин-Дарма Нацовай бэшэжэ абаһан мэдээнүүд соо бии юм. Тэндэһээ хэдэн мэдээ анхарая.
М.Гомбоевой бүтээлнүүд
1911 ондо Бандида-хамба Ч.Иролтуев Янгаажан дасан морилходоо, тэрэ үедэ шэрээтэ байһан Д-Д.Этигэловтэ хуушан Согшон дуганай орондо шулуун ехэ дасан барюулха хэрэгтэй гэжэ айладхаһан юм. 1913 ондо иимэ дасан баригдаба. Диваажин дуган барихада, шэрээтэ Д-Д.Этигелов өөрынгөө гэр, үхэр малаа, хубсаһа хунараа — 15 мянган түхэригтэ эд зөөриеэ хандиблаһан гээд Г-Д. Нацов бэшэһэн юм.
1918-1923 онуудта эндэ хэдэн дуган баригдаа. 1920 ондо Майдариин дуган Майдари бурханай томо гэгшын дүрэ хүрэгтэй хамта бүтээгдээ бэлэй. Аяар 16 м үндэртэй Майдариин хүрэг Янгаажан дасанай лама, уран дархан Санжи-Цыбик Цыбиков бүтээгээ, дуганай досоо талын уран шэмэглэлые уран зурааша Базар Будаев бэелүүлээ бэлэй.
Тиихэдэ дасан бүхэн өөрын уран мастерскойтой, тэндээ скульптурануудые, бүд дээрэ зураһан «дэлэг бурхан» (танка) бүтээдэг байгаа.
Оронгын урашуул юушье дархалдаг һэн: модоор һиилэдэг, түмэрөөр хэб дарадаг, алта мүнгөөр уран дарха хэдэг, модоор дүрэ хүрэг бүтээжэ шададаг бэлэй. Үеһөө үедэ уран дарханай бэлиг шадабари дамжуулагдадаг заншалтай һэн.
Оронгын дархашуул Буряадай олонхи дасангуудые бариһан юм. Тэдэниие Монголдо уридаг байгаа. Богдо-гэгээнэй Үргөөдэхи ехэ ордон бариһан тухай мэдээнүүд бии юм. Гадна Үбэр Байгалай ород һүмэнүүдые шэмэглэхэ, байрын гэрнүүдые бариха захилнууд ородог байгаа" ( Бардалеева С.Б. Дацан в Оронгойской степи //«Вершины» — 2007, № 4).
Янгаажан дасанай цанид һургуули гараһан габжа ламын зиндаатай философ Санжи-Цыбик Цыбиков уран зурааша, скульптор, уран дархан байһан юм. Наһанайнь гол бүтээл — Янгаажан дасанай скульптурна ансамбль. Тэрэ 30 шабинартай һэн, тиихэдээ өөрын һургуули байгуулһан болоно. С.Б.Бардалеевагай шэнжэлһэнэй ашаар, шабинарайнь нэрэ элирхэйлэгдээ: эрхим скульпторнууд гэжэ алдаршаһан Гарма Линхобоев, Санжа, Даша Мункуевууд, Жимба Жимбаин, Даба Жамсаранов.
1980-яад онуудта буряад эрдэмтэд Эрмитажай реставраторнуудтай хамта буряад дархашуулай бүтээhэн Гунриг гэжэ мүргэлэй комплекс һэльбэн шэнэлһэн, шэнжэлһэн байна.
СЦ.Цыбиковэй бүтээл
Бурханһаа үршөөлтэй уран зурааша Санжи-Цыбик Цыбиковэй бүтээлнүүд үндэһэн буряад соёлые баяжуулаа. Дэмбэрэлтэ Оронгын ба Ивалгын талын уран дархашуулай тоонто тэрээндэ ехэ бэлиг заяагаа. Модоор бурханай дүрэ бүтээдэг эгээн түрүүшын буряад һургуулиин эхи табиһан габьяатай.
1997 ондо «Буряад үнэн» сониндо уран зурааша, модоор урлагша Максим Цоктоевич Гомбоевтой танилсаа һэмди. Хэжэнгын аймагай Чисаана нютагай Булаг гэжэ урданай буусада түрэһэн тухайгаа ахатан тиихэдэ хөөрөө һэн.
Хара багаһаань уран зурааша болохоёо хүсэдэг байһан хүбүүн 1967 ондо Хабаровск хотын Багшанарай дээдэ һургуулиин уран зурагай-графическа таһагта һураха болоо һэн. 1972 онһоо абан Хабаровск хотодо ажаһуугаа. 25 жэлэй туршада элдэб ажал эрхилһэн байна: хүүгэдэй театр шэмэглээ, сагай хубилхада, худалдаа наймаанай зар реклама шэмэглэн бүтээдэг хотын эмхидэшье хүдэлөө. Хабаровскын Уран зураашадай холбооной жасада, «Мисус» гэһэн солонгос фирмэдэ ажаллаһан тухайгаа хөөрөө бэлэй.
Гэбэшье түрэл нютаг, түрэһэн дайдань яаха аргагүй һанаа зүрхыень татажа, 1997 ондо тэрэ Буряад орондоо бусаа һэн. Хабаровскда байхадаашье тоонто нютагаа һанан, дурсан, түрэл дайдынгаа дүрэ зурагуудые бүтээдэг байгаа. Модоор, түмэрөөр дархалдаг болоо һэн.
Улаан-Үдэдэ байрлаад, түрэл дайдынгаа хүхэ номин тэнгэри доро уран бэлигынь хүгжэн мандаа. Урданай буряад зурагай маяг баримталан, зөөлэн үнгэтэ карандашаар зураһан «Бороогой һүүлээр», «Байгал дээрэ наран ороно», «Үглөөгүүр» гэһэн гурбалжан зураг (триптих) өөрын уран аргатай, онсо өөрсэ бэлигтэй зураашанай мүндэлһые гэршэлээ һэн.
Модоор, түмэрөөр дархалһан зүйлнүүдынь ехэ олон. Жэнхэни буряад зурагаар шэмэглэһэн ханза, модоор һиилэгдэһэн Сагаан Үбгэн, түмэрөөр хээ сохижо бүтээһэн «Мэдээ хүргэгшэ» гэһэн болон бусадшье уран дарханай нарин ажалтай, гүнзэгы удхатай бүтээлнүүдынь олон харалган, үзэсхэлэнгүүдтэ хабаадажа, магтаалда хүртэһэн юм.
Лүн абажа, Чисаанынгаа дасанда бурхан бүтээхэ зүбшөөл — угаалга гараһанаа хөөрөө һэн. Зохёохы уран дархан ажалынь шэнэ ами абажа, дээдын мэргэжэлэй хэмжээндэ хүрэхэ хүсэл зоригтой байһандань баярлаа һэмди.
2010 оной «Алтаргана» нааданда зорюулагдаһан харалганда хабаадаа. Бурхан багшын, Ногоон Дара эхын, Сагаан Дара эхын, Хан Гарууди шубуунай дүрэ хүрэгүүдые үзэсхэлэн һайханаар бүтээһэн Максим Гомбоев нэгэдэхи һуури эзэлһэн байна.
Харагшадтаяа
Монголдо болоһон бүгэдэ буряадуудай ехэ нааданда «Сагаан Үбгэн», «Байгал» гэжэ модоор һиилэжэ бүтээһэн гайхамаар нарин бүтээлнүүдээ, Дамдин Дорлиг сахюусанай, һэлмэ бариһан һүрөөтэй шэгтэй Манзушри бурханай дүрэ хүрэгүүдые олоной анхаралда табижа, мүн лэ шалгараа бэлэй.
Бурханай дүрэ зураг бүтээхэ бэлиг шадабаринь үндэрөөр сэгнэгдэжэ, Бандида-хамба лама Дамба Аюшеевэй захилаар бүтээгдэһэн Ногоон Дара эхын дүрэ хүрэг Ивалгын дасанда залагдаа һэн. Дээдэ-Онгостойн дасанда Цамай ёһолол һэргээхэдэ хэрэгтэй болоһон тусхай малгай, Калачакрын олон бурхадай дүрэ бүтээгээ гээд нэмэе.
Чисаанын дасанай захилаар Майдариин хуралай үедэ Майдари бурханай мордодог ногоон мориие бүтээһэн байна.
Үзэсхэлэнэй нээлгын үедэ
Бурханай дүрэ хүрэг бүтээхэ хоморой нарин уран аргануудые шудалһан, баян түгэлдэр уран бэлигтэй Максим Цоктоевич Гомбоев үндэһэн буряад искусствын жасада өөрын мүр сараа үлээжэ, өөрын онсо маягтай гайхамшаг бүтээлнүүдээ мүндэлүүлнэ.
Буряад Уласай Гүрэнэй шан
Бурхадай дүрэ бүтээхэ дархашуул хоморой юм. Үеhөө үедэ дамжуулагдадаг уран бэлигтэй байхаhаа гадна тусхай hуралсал гараха, бурха бүтээхэ лүн — зүбшөөлдэ хүртэхэ ёhотой.
Угсаатанаймнай бурха бүтээхэ уран бэлигэй эшэ үндэhэн Буряад орондо буддын шажанай дэлгэрhэн түүхэтэй холбоотой юм. Монголой суута уран бүтээлшэ Үндэр гэгээн Занабазарай эхи табиhан уран дарханай шэглэл, үршөөhэн бэлиг хэшэгыень буряад дархашуул тогтоон абаhан алдартай.
2018 оной намар Буряад Уласай М.Хангаловай нэрэмжэтэ Түүхын музейдэ буряад арадай суута уран дархан, ламын һахилтай уран зурааша, скульптор Санжи-Цыбик Цыбиковэй түрэһөөр 140 жэлэй ойдо зорюулагдаһан «Суута багшын соло» гэһэн хоморой гэгшын үзэмжэ үнгэрөө hэн. Тэрэ хадаа Янгаажан дасанай лама байһан, бүтээлнүүдээ энэл дасанда мүндэлүүлдэг бэлэй. Янгаажан дасанай тобшо түүхэ эрдэмтэ-этнограф Генин-Дарма Нацовай бэшэжэ абаһан мэдээнүүд соо бии юм. Тэндэһээ хэдэн мэдээ анхарая.
М.Гомбоевой бүтээлнүүд
1911 ондо Бандида-хамба Ч.Иролтуев Янгаажан дасан морилходоо, тэрэ үедэ шэрээтэ байһан Д-Д.Этигэловтэ хуушан Согшон дуганай орондо шулуун ехэ дасан барюулха хэрэгтэй гэжэ айладхаһан юм. 1913 ондо иимэ дасан баригдаба. Диваажин дуган барихада, шэрээтэ Д-Д.Этигелов өөрынгөө гэр, үхэр малаа, хубсаһа хунараа — 15 мянган түхэригтэ эд зөөриеэ хандиблаһан гээд Г-Д. Нацов бэшэһэн юм.
1918-1923 онуудта эндэ хэдэн дуган баригдаа. 1920 ондо Майдариин дуган Майдари бурханай томо гэгшын дүрэ хүрэгтэй хамта бүтээгдээ бэлэй. Аяар 16 м үндэртэй Майдариин хүрэг Янгаажан дасанай лама, уран дархан Санжи-Цыбик Цыбиков бүтээгээ, дуганай досоо талын уран шэмэглэлые уран зурааша Базар Будаев бэелүүлээ бэлэй.
Тиихэдэ дасан бүхэн өөрын уран мастерскойтой, тэндээ скульптурануудые, бүд дээрэ зураһан «дэлэг бурхан» (танка) бүтээдэг байгаа.
Оронгын урашуул юушье дархалдаг һэн: модоор һиилэдэг, түмэрөөр хэб дарадаг, алта мүнгөөр уран дарха хэдэг, модоор дүрэ хүрэг бүтээжэ шададаг бэлэй. Үеһөө үедэ уран дарханай бэлиг шадабари дамжуулагдадаг заншалтай һэн.
Оронгын дархашуул Буряадай олонхи дасангуудые бариһан юм. Тэдэниие Монголдо уридаг байгаа. Богдо-гэгээнэй Үргөөдэхи ехэ ордон бариһан тухай мэдээнүүд бии юм. Гадна Үбэр Байгалай ород һүмэнүүдые шэмэглэхэ, байрын гэрнүүдые бариха захилнууд ородог байгаа" ( Бардалеева С.Б. Дацан в Оронгойской степи //«Вершины» — 2007, № 4).
Янгаажан дасанай цанид һургуули гараһан габжа ламын зиндаатай философ Санжи-Цыбик Цыбиков уран зурааша, скульптор, уран дархан байһан юм. Наһанайнь гол бүтээл — Янгаажан дасанай скульптурна ансамбль. Тэрэ 30 шабинартай һэн, тиихэдээ өөрын һургуули байгуулһан болоно. С.Б.Бардалеевагай шэнжэлһэнэй ашаар, шабинарайнь нэрэ элирхэйлэгдээ: эрхим скульпторнууд гэжэ алдаршаһан Гарма Линхобоев, Санжа, Даша Мункуевууд, Жимба Жимбаин, Даба Жамсаранов.
1980-яад онуудта буряад эрдэмтэд Эрмитажай реставраторнуудтай хамта буряад дархашуулай бүтээhэн Гунриг гэжэ мүргэлэй комплекс һэльбэн шэнэлһэн, шэнжэлһэн байна.
СЦ.Цыбиковэй бүтээл
Бурханһаа үршөөлтэй уран зурааша Санжи-Цыбик Цыбиковэй бүтээлнүүд үндэһэн буряад соёлые баяжуулаа. Дэмбэрэлтэ Оронгын ба Ивалгын талын уран дархашуулай тоонто тэрээндэ ехэ бэлиг заяагаа. Модоор бурханай дүрэ бүтээдэг эгээн түрүүшын буряад һургуулиин эхи табиһан габьяатай.
1997 ондо «Буряад үнэн» сониндо уран зурааша, модоор урлагша Максим Цоктоевич Гомбоевтой танилсаа һэмди. Хэжэнгын аймагай Чисаана нютагай Булаг гэжэ урданай буусада түрэһэн тухайгаа ахатан тиихэдэ хөөрөө һэн.
Хара багаһаань уран зурааша болохоёо хүсэдэг байһан хүбүүн 1967 ондо Хабаровск хотын Багшанарай дээдэ һургуулиин уран зурагай-графическа таһагта һураха болоо һэн. 1972 онһоо абан Хабаровск хотодо ажаһуугаа. 25 жэлэй туршада элдэб ажал эрхилһэн байна: хүүгэдэй театр шэмэглээ, сагай хубилхада, худалдаа наймаанай зар реклама шэмэглэн бүтээдэг хотын эмхидэшье хүдэлөө. Хабаровскын Уран зураашадай холбооной жасада, «Мисус» гэһэн солонгос фирмэдэ ажаллаһан тухайгаа хөөрөө бэлэй.
Гэбэшье түрэл нютаг, түрэһэн дайдань яаха аргагүй һанаа зүрхыень татажа, 1997 ондо тэрэ Буряад орондоо бусаа һэн. Хабаровскда байхадаашье тоонто нютагаа һанан, дурсан, түрэл дайдынгаа дүрэ зурагуудые бүтээдэг байгаа. Модоор, түмэрөөр дархалдаг болоо һэн.
Улаан-Үдэдэ байрлаад, түрэл дайдынгаа хүхэ номин тэнгэри доро уран бэлигынь хүгжэн мандаа. Урданай буряад зурагай маяг баримталан, зөөлэн үнгэтэ карандашаар зураһан «Бороогой һүүлээр», «Байгал дээрэ наран ороно», «Үглөөгүүр» гэһэн гурбалжан зураг (триптих) өөрын уран аргатай, онсо өөрсэ бэлигтэй зураашанай мүндэлһые гэршэлээ һэн.
Модоор, түмэрөөр дархалһан зүйлнүүдынь ехэ олон. Жэнхэни буряад зурагаар шэмэглэһэн ханза, модоор һиилэгдэһэн Сагаан Үбгэн, түмэрөөр хээ сохижо бүтээһэн «Мэдээ хүргэгшэ» гэһэн болон бусадшье уран дарханай нарин ажалтай, гүнзэгы удхатай бүтээлнүүдынь олон харалган, үзэсхэлэнгүүдтэ хабаадажа, магтаалда хүртэһэн юм.
Лүн абажа, Чисаанынгаа дасанда бурхан бүтээхэ зүбшөөл — угаалга гараһанаа хөөрөө һэн. Зохёохы уран дархан ажалынь шэнэ ами абажа, дээдын мэргэжэлэй хэмжээндэ хүрэхэ хүсэл зоригтой байһандань баярлаа һэмди.
2010 оной «Алтаргана» нааданда зорюулагдаһан харалганда хабаадаа. Бурхан багшын, Ногоон Дара эхын, Сагаан Дара эхын, Хан Гарууди шубуунай дүрэ хүрэгүүдые үзэсхэлэн һайханаар бүтээһэн Максим Гомбоев нэгэдэхи һуури эзэлһэн байна.
Харагшадтаяа
Монголдо болоһон бүгэдэ буряадуудай ехэ нааданда «Сагаан Үбгэн», «Байгал» гэжэ модоор һиилэжэ бүтээһэн гайхамаар нарин бүтээлнүүдээ, Дамдин Дорлиг сахюусанай, һэлмэ бариһан һүрөөтэй шэгтэй Манзушри бурханай дүрэ хүрэгүүдые олоной анхаралда табижа, мүн лэ шалгараа бэлэй.
Бурханай дүрэ зураг бүтээхэ бэлиг шадабаринь үндэрөөр сэгнэгдэжэ, Бандида-хамба лама Дамба Аюшеевэй захилаар бүтээгдэһэн Ногоон Дара эхын дүрэ хүрэг Ивалгын дасанда залагдаа һэн. Дээдэ-Онгостойн дасанда Цамай ёһолол һэргээхэдэ хэрэгтэй болоһон тусхай малгай, Калачакрын олон бурхадай дүрэ бүтээгээ гээд нэмэе.
Чисаанын дасанай захилаар Майдариин хуралай үедэ Майдари бурханай мордодог ногоон мориие бүтээһэн байна.
Үзэсхэлэнэй нээлгын үедэ
Бурханай дүрэ хүрэг бүтээхэ хоморой нарин уран аргануудые шудалһан, баян түгэлдэр уран бэлигтэй Максим Цоктоевич Гомбоев үндэһэн буряад искусствын жасада өөрын мүр сараа үлээжэ, өөрын онсо маягтай гайхамшаг бүтээлнүүдээ мүндэлүүлнэ.