Домогууд ба бодото байдал

Домогуудые уран зохёолойурдахи шата гэжэ нэрлэхэдэ болохо. Тон лэ домогуудай гүн сооһоо гаража, бэшэмэл уран зохёолой бии болотор, хүгжэнги түхэлтэй аман зохёолой зарим түрэлнүүд байһан. Мүнөөшье домогууд уран зохёолдо хэрэглэгдэбэшье, урда үе сагуудай уран үгын хүгжэлтын шатануудта ороходоо, тиимэ үргэнөөр бэшэшье һаа, яһала тааруугаар одоо сагай үгүүлэлнүүд соо багтаамжаяа олоод байдаг.
 
Домогууд ба юртэмсын байдалтай танилсалга

Домогууд – юртэмсын байдалтай танилсалгын эртэ урдын зэмсэг. Тэрэнэй хүсөөр урда балар сагай хүн байгаалиин жама ёһые, дэлхэйн бүридэлые таажа абахаяа, энэ юртэмсэ дээрэ өөрынгөө һуури оложо, ажамидаралайнгаа уг удхые ой ухаандаа ойлгохоео һэдээ. Байгаалиин мундуу хүсэнэй нюусануудһаа бэшэрэн, өөрынгөө шадалай багаханиие мэдэрһэн хүн домогуудай туһаар тэрээндэ нүлөөлхэеэ найдаа. Мүнөөшье болотор бүхы шажан мүргэлнүүдэй номнолнууд соо заатагүй домогой һабагша татагдан байдаг.

Буряад домогууд илангаяа хурсаар бөөгэй мүргэлдэ харагдана. Буддын шажан мүн лэ эндэ хэлсэгдэдэг домогуудые хойто ороноор дэлгэрһэн буряадай «шара малгайтанай» шажанда нэбтэрүүлхэеэ һэдэһэн. Мүнөө үедэ домогуудые ямар нэгэн алдуу, зоной ухаан бодол зорюута төөрюулхэ гэһэн зүйл гэжэ зарим ушарта хэлэгдэхэ байна. Теэд тиигэжэ һаяын сагай, бодото бэшэ “домогууд” тухай хэлэжэ боломоор. Эртэ урдын домог үнэн зүрхэнэй оёорһоо гараһан, гэнэн хонгор амитадай оршон тойроноо ойлгохо гэжэ оролдоһон хүсэлһөө бии болоһон гээшэл.
 
Домог соохи үгэ, зураг ба хатар

Домог хадаа байгаали тааха мүнөөнэй аргануудһаа холо юм. Тэрэ эрдэм ухаанһаашье холо, зүгөөр соёл болбсоролдо тон дүтэ. Эртэ урдын домог соо үгэ, зураг, хатар ба хүгжэм ородог байһан. Үгэ болбол домогой удха гаргажа байгаа. Хабсагайда зураһан зурагууд домогой удхада нэмэлтэ болон, тайлбарилан харуулдаг һэн. Хатар ба хүгжэм хоёр тэрэниие халуун амисхалаар дүүргэгшэ һэн. Эдэ бүгэдэ нэгэ ёһололоор, нэгэ үйлөөр хүнүүдые гадаада дэлхэйтэй, сабдагууд ба бурхадтай холбохо байгаа ха юм. Тэдээндэ нүлөөлхэшье һэн бэзэ.


Эдэ бүгэдэ ёһо заншалнууд тухай мэдэсэнүүдые элинсэг хулинсагуудай, газарай эзэдэй, сахюусад бурхадай хүндэ ямбада зорюулагдаһан үндэһэтэнэй, бүгэдэ отогуудай шүтээнүүд, тайлганууд харуулжа үгэхэ байна. Зүгөөр мүнөө үеын, үгы болобол XIX зуун жэлэй хоёрдохи хахадһаа XX зуун жэлэй эхеэр эрдэмтэдэй тэмдэглэн абаһан тайлгануудаар домогой нэгэ бүхэлиие һэргээн бодхоохонь хүндэ. Юрэнхыдөө, домогой намтарые үгэ соо, аман зохёол соо адаглан харанабди. Эндэ гэхэдэ, аман зохёолой тон дурасхаал һайтай түхэлынь гэбэл үльгэр туужа болоно гэхээр, мүн лэ туһа үзүүлмээр шэдитэ онтохонууд, домоглолнууд, угай һарбаалжан, бөөгэй дуудалганууд гэхэ мэтэ байгаа бэзэ. Эндэ тоологдоһон зүйлнүүд буряадай аман зохёол соо элбэгээр харуулагданхай.

Тэнгэри ба бурхад

Эртэ урдын хүнэй ажабайдал Тэнгэри һээсэхэ дулдыданги һэн. Заха хилэгүй, саг бүри хубилжа байдаг, үдэр һүниин, үбэл зунай, халуун хүйтэнэй һэлгээе эрхилдэг тэрэ болобол хүнэй амидаралда эрхэ нүхэсэл элирхэйлэн олгогшонь бэлэй.


Буряадай домог түүхэдэ Тэнгэриин дүрэ гол һууринуудай нэгые эзэлдэг. Олон ондоо арадуудтал анха түрүүлэн Тэнгэриин бурхан – Хүхэ Мүнхэ Тэнгэри – хамагые зохёон бии болгогшын дүрэ мүндэлөө. Хожомынь тэрэнэй дүрэ олон янзын, 99 тэнгэриин бурхад болотороо хубаарһан байна. Хамаг тэнгэришүүлэй аха захань гээд, Эсэгэ Малаан Тэнгэри тоологдодог болоо, харин һайн зантай баруунай 55 тэнгэриин зонхилогшоор Хан Хирмас (Хурмас, Хан-Тюрмас) тэнгэри һуугаа.


Тэнгэри ба хүн түрэлтэнэй дундахи холбоо илангаяа тобойсо “Гэсэр” соо зурагланданхай. Огторгой өөдэ хүнүүдэй шэдэһэн нюһа-нёлбоһониинь Хирмас тэнгэриин сагаан-мүнгэн ордоной баруун-хойто углууда няалдана. Хирмас тэнгэриин сагаан-мүнгэн ордон зүүн-хойшоо нэнгэшэнэ. Хүн зоной зоболон тэнгэришүүлэй түбидэ үзэгдэхэ зэргэтэй байгаал. Бөөнэр бурхадта хандаһан дуудалганууд соогоо тодорхой гурим баримталха ёһотой һэн: “Эсэгэ Малаан Тэнгэри, / Гэрэлэй толон соо дабхин ханданаб, / Огторгойдо дүүлин, ханданаб. / Алма һарада ханданаб, / Гартаа толынь баринаб. / Урин алтан Наранда / Туяагынь барин ханданаб”.

Домогууд ба буряадуудай уг гарбал

Буряад домогуудай оршон зай хизааргүй үргэн. Юрэл бүхы байһан хабаадаха нюурнуудынь, тэдэндэ хабаатай үйлэнүүдынь тоолохоёо забдабал, бүхэли ехэ ном болохонь сохом. Олон дүрэтэ янзань, зарим шэнжэлэгшэдэй һанамжаар, буряад арадай арад болотороо гаталһан утынь замда ондо ондоо аймаг, отогууд хабсаран шэлжэһээр, өөр өөрынгөө домог түүхэ нэмэһээр, нэгэ хамтын нөөсэтэй болоо ха юм. Эндэ олон янзын соёлой: монголшуудай, тюркнүүдэй, эртын Иранай, хожомынь Энэдхэг-Түбэдэй соёлнуудай дундаа хабирсалдан худхарһанайнь үрэ гэхээр. Гэхэ зуура эдэ ёһо заншалнуудай алинииншье буурай холын саг руу үндэһөөрөө ошон, мүн лэ дүрсэнүүдэй, удхануудай орёо хослол байгуулна. Домог гээшэмнай, ямаршьеб мэдээсэлые зуун жэлнүүд соошье, мянган жэлнүүд соошье хадагалан абадаг гайхамшаг дурасхалтай зүйл байна гэжэ онсолхо хэрэгтэй.


Юртэмсын бии бололго

Оршон тойроноо ойлгохын тулада эртэ урдынхүн эрхэбэшэ энэ асуудал табидаг байгаа: хаанаһаа газар түби, мүн дээрэнь амидарһан хамаг амитан бии болоо гээшэб? Тэрэнэй һанаашаар, Бурханда хооһон дэлхэйдэ байхань һонигүй байһан бололтой. Тон түрүүн эмхи забһаргүй байдалаа гуримшуулха хэрэгтэй ха. Тиигээд өөрөө гансаардахагүйн тула ондоо амитадые байгуулха хэрэг гарана. Иимэрхүү, анхан зохёолгын гэхэ гү, али замбуулинай, хүн түрэлтэнэй унги гарбал дурдаһан удхаар домогууд нэбтэрэнги һэн. Буряадай аман зохёол суглуулагша, элитэ шэнжэлэгшэ М. Н. Хангалов нэгэ хэды тиимэрхүү удхатай домогудые жэшээ болгоно. Тон түрүүшынхи соонь “өөрөө бии болоһон” Сомбол бурхан дурдагдана. Тойроод хуу уһан байгаа ха, тиихэдэнь Сомбол бурхан “газар түби бии болгохоёо хүсэжэ, ангата (ангир – нугаһанай нэгэ түхэл) шубууе уһа руу шунгуулаад, уһанай оёорһоо газар абаад ерэ гэбэ. Тиин тэрэ ангатын асарһан шоройгоор газар түби хэгдэжэ, хожомынь тэрээн дээгүүрнь “ногоон, модод ургаа” гэхэ.
 
Нүгөөдэ домог сонь Бурхан “газарые хабтагараар хэбэ,түрүүшээр хаданууд, хүндынүүд үгы байгаа”. Энэ хэрэгтэ Шитхэр (Шүтхэр) оролсожо, ула дороо нэгэ хэсэг шорой нюугаад байһан аад, тэрэнээ иишэ-тиишэнь шэдэлһыень, хаданууд, хүндынүүд бии болошоо ха. Тиихэдэнь Бурхан асуугаа, юундэ хабтагар газарым муу болгобош гэжэ. Шитхэр урдаһаань харюусаа: “Хүнүүд хадаһаа доошоо буухадаа, шамайе дурдахал: “Ай, Бурхан!” харин хада өөдөө үгсэжэ ябахадаа, намайе дурдаха: “Шитхэршни, ямар үндэр хадаб!” гэжэ. Удаадахи үгүүлэл соо гурбан бурхад хамтараад хүдэлнэ. Энэ Шэбэгэни-бурхан, Мадари-бурхан ба Эсэгэ-бурхан, харин эдэниие Шэгэмуни бурхан, ерээдүй сагай Майдари бурхан ба Эсэгэ Малаан Тэнгэри гээд танихаар байна. Тэдэнэр Сомбол-бурхандал шунгаһан шубуунай ашааргазарые бүтээжэ, дээрэнь мододые, набша ногоо ургуулна. Удаань гар доронь байһан улаан шабараар, шулуугаар ба уһаар түрүүшын хүнүүдые: эрэ эхэнэр хоёрые мүндэлүүлжэ, хажуудань, тэдэнэй амгалан байдал харууһалха нохой хэжэ үгэнэ.

Бурхадай түсэбые үнөөхи Шитхэр ерээд, һаалта ушаруулан, муудхаана. Гэбэшье Шэбэгэни-бурханшье гурбан бурхадай алиниинь түрүүшын хүнүүдтэ ами оруулхаб гэһэн мүрысөөндэ сэхэ сэбэр байбагүй. Тэрэнэй булхайлһыень, амидыруулһан хүнүүдыншье хулгай худал хэдэг болобо. Домогууд бодото үзэгдэлнүүдэй гол удха шалтагаанииень элирүүлхэ бодол элсүүлэнхэй. Тус ушарта хүнүүдэй муу тээшэ тэгүүлдэг зангыень ойлгохые оролдоо. Гурбан бурхан тухай домогто буряадай сэдэбүүд бурхан шажанай нюурнуудаар хамтарна. Буддын шажанай хүмүүжүүлхы удха байбашье, бага хубилгагданхай. Шибэгэни бурхан эртын, шажангүй сагай нюур дүрсэтэй, тон хүнэй абари зан абажа, муутай, һайтайнь харуулагдана. Эрдэм шэнжэлгэдэ энэ ойлгосо “амбивалентность” гэжэ нэрлэгдэнхэй.

Адлирхуу ушар шалтагаан И. Е. Тугутовай мэдээжэ үльгэршэн Х. Б. Бадановһаа 1960 ондо (“Тэнгэриин хүхэн-хун шубуун” гэһэн суглуулбари соо) бэшэжэ абаһан домог соо үзэгдэнэ. Энэ болобол удхынь хэлбэршэгүй бата байһые гэршэлнэ. Эндэ мүн лэ Майдарай дүрэ харагдана, харин нүгөөдэ нюурнуудынь Иисус һэлгэнэ. Тэрэ тон Шэбэгэни бурхандал арсалдаандаа мэхэ хэрэглээ. Майдар Иисусай тэрэ мэхыень ажаглаһан аад, абяагүй үнгэрөө. Тэнгэридээ үглөөгүүрынь гаража ябахадаа, тэрэ иигэжэ хэлээ: “Муул даа, бурханай булхайша байхада. Арадта тэрэ ябадалһаань муу байхал. Дайн дажар, зүришэлдөөн болохо”.

Эхэнэр – зохёогшо

Буряадай домогууд соо бурхадай тон эртын дүрэ гэбэл Эхэ Ехэ Бурхан болоно. “Гэсэр” соо хэлэгдэһээр, тэрэ “Урайни холодо, уг унгиин эхиндэ.../ эртын сагай эхиндэ /../Үндэр сэгээн тэнгэриин / Үүлэ манатай байхада/.Үлгэн ехэ дэлхэйн / Уһан далайн шалбаагхан байхада/.../Нарагүй харанхыда, / Һарагүй бүрэнхыдэ,/ Мүшэгүй уйтай сагта” анхан бии болоһон ха.
 
Эхэ Ехэ Бурхан иимэ оршондо уйдашахаар һэн. Зүгөөр түүхэдэ түрүүшын эхэнэр эрэлхэг зоригтой, тэсэбэритэй байба. Уйгаа хаяад, хэлэбэ: “Хамаг юумэн минии мэдэлдэ! Хамагые байгуулха хүсэтэйб!” -  гэжэ. Тэрэ зоригжон шиидэбэ: “Энэ дууһашагүй һүниие таһалжа, хилэтэй болгохо. Энэ хэмжүүргүй сагые хэмжэжэ, хизаартай болгохо. Сагта эхи табиха”.
 
Эзэн эхэнэрэй үүргэ абан, түби дэлхэйе эршэхүсэтэйгээр түбхинүүлжэ захалба. Газарые түрүүн зохёогоод, дээрэнь мэлхэй һуулгаба. Гол горхонуудые гаргажа, һалбаржа эхилһэн ургамал сэсэгүүдые һайхашааба. Һүүлдэнь нара һара хоёрые хэхэ, үхибүүдые мүндэлүүлхэ ээлжээн ерэбэ, саашадаа үшөөл олон юумэнүүд түхеэрэгдэбэ. Энэ бүгэдэ тэрээндэ аргагүй ехэ урма баяр асарна. Жэшээнь, Эхэ-бурханиие эрэ Зохёогшодтой сасуулбал, тэдэнь хэды ходо дайралдадагшье һаа, сэдьхэлэй хүдэлөөгөөр хоморнууд юм. Дотоодын байдал зураглаһан энэ ушарнууд буряад домогуудта онсо урин, дулаан һайхан шэнжэ оруулна. Хэдышье уран зохёолой урлал нарин шэнжэабанхай байбашье, Эхэ Ехэ Бурхан тухай домог үндэһөөрөө холын буурал сагууд руу шэнгэн ошожо, уншагшадаа ба шагнагшадаа эхын зонхилжо байһан отогто сагуудые, элинсэг эхэ - эхэнэрэй нэрэ хүндые үргэн харуулна бшуу. ❚