Уг гарбал ба үндэһэтэ нэрэнь:
Шэмээшэгүүд – эртын жэнхэни һүзэг баримталдаг ородой хуушан гуримтан, эртэурдын үнэн алдарта үндэһэн шажан дагагшадай нэгэ бүлэг зон. Патриарх Никоной церквиин гурим шэнэдхэлгын удаа тэдэниие гүрэнэй зүгһөө «раскольнигууд» – хахарал үүсхэгшэд гэжэ нэрлээ. Нангин хурал (синод) хуушан гуримтанай гэрлэлгые хуулита бэшэдэ тоолодог, гэр бүлэ болоһон зониие «хурисалаар холбогдоошод» гэдэг һэн. Зүгөөр, гайхалтай, тэдэниие арадай дунда «бүлэтэнгүүд» («семейские») гэжэ нэрлэһэн гээшэл. Энэ зорюута бии болгоһон үгэ. В.Даль гэгшын толи соо нэрэ томьёо гэгдэжэ, энэ ушарта «Байгалай үмэнэхи хахарал үүсхэгшэдэй гэр бүлөөрөө зөөжэ ошолго» гэһэн уйтахан удхатай.
Буряадай дэбисхэр дээрэ сугларан түбхинэһэн шэмээшэгүүдэй ехэнхи хубиньХVIII-дахи зуун жэлһээ зөөжэ эхилһэн. ХVIII-дохи зуунай 60-аад онуудаар II-дугаар Екатерина хатанай засаг хуушан гурим баримталагшадые сэрэгэй туһаламжаар Польшын газарнуудһаа Сибирь худар зөөлгэһэн байна. Зарим зонииень Алтайда үлээһыень, тэдэнь тэндэ «полягууд» гэжэ нэршээ, бэшыень Бараба руу, олонхи хубииень Байгал далайн саана абаашаа. Тэндэ тэдэ гэр бүлөөрөө асарагдажа, «бүлэтэнгүүд» (семейские) гэн алдаршаһан.
Түбхинэһэн газарнуудынь:
Мүнөө үень Байгалай үмэнэхи хуушан гуримтанай уг удамынь Тарбагатайн,Бэшүүрэй, Мухаршэбэрэй, Загарайн аймагуудаар ба хүдөө нютагуудта: Ново-Десятницкое (Хяагтын аймаг), Ягодное (Сэлэнгын аймаг), Хасуурта (Хориин аймаг), Леоновко ба Вознесеновкэ (Хэжэнгын аймаг), мүн хото газарта: Улаан-Үдэ, Гусиноозерск гэдэгүүдтэ ажаһуунад. Бүхы Буряад республикын элдэб нютагуудаар бага-бага бүлэгүүдээр һалан хубаараа. Тарбагатай, Куйтун (Хүйтэн), Куналей (Хунила) гэжэ нютагууд хуушан гуримтанай Байгалай үмэнэ үшөө ерээдүйдэ, үнинэй тогтонги байһан юм. Тэдэ һууринуудта таряашадай (хүдөөгэй) бүлгэм ажаһуудаг, бүхы асуудалнуудаа хамтынгаа суглаагаар шиидхэдэг һэн.
Ажахы хүтэлэлгын онсо шэнжэнүүд:
I-дугаар Петр хаанай зарлигаар шэмээшэгүүд аминай татабари хоёр дабхархэмжээгээр түлэхэ ёһотой байгаа. Байгалай үмэнэ ерээд, аргагүй түргөөр, 3-4 жэлэй туршадал түбхинэжэ үрдиһэн. Симон Паллас, ХVIII-дахи зуунай 70-аад онуудаар Байгал шадархи нютагуудаар аяншалан ябахадаа, иигэжэ бэшэһэн: «Европодохи Россииһаа «тюльиин колонёорхин» хэды һаяхан ерэһэн байбашье, саг зуура хото хорёо, гэр байрануудаа түхеэржэ үрдинхэй». 1. Шэнжэлэгшэдэй зарим хубинь энэ гайхамшаг ушарые «агууехэ бүлгэмтэ нягтарал», «үдэр һүни илгаагүй хүдэлжэ шадалган» гэнэ, теэд нүгөө зариманиинь холын газарнуудые эзэлэн һууха хэрэгтэ гүрэнэй талаһаа туһаламжа үзүүлэгдэһэн байжа болоо гэһэн баримта руу заана. 2. Гүрэнэй һанда Байгалай үмэнэхи сэрэгэй алба хаагшадые тэжээхэнь тон үнэтэй хэрэг болоо. Засаг баригшадай һанаашалһан хэрэг түргэн бүтэмжэтэй байба. Байгал шадар нүүлгэһэн шэмээшэгүүд, зөөжэ ерэһээр 25 жэлэй үнгэрөөд байхада, бүхы энэ хизаараа наймаанай талхаар хангажа шадаа һэн.
Хүршэнэртэеэ харилсалгынь онсо илгаанууд:
Угсаата онсо шэнжэнүүдынь, мүн баримталдаг шажаниинь шэмээшэгүүдые энэ гэжэилгамаар үндэһэтэнэй тэмдэгтэй болгоо юм.
Мэдээсэлэй ёһоор, Байгалай үмэнэ урданай һууринуудай ажаһуугшад болон хожомыньтэдэнэртэ хамжаһан «полягуудай» дунда тиимэшье һайн, нүхэд янзын харилсаан тогтоогүй. Г.М.Осокин өөрынгөө «Монголой хилэ дээрэ» гэһэн сурбалжа соогоо иигэжэ бэшээ: «сибирягууд шэмээшэгтээ ехэнхидээ хүйтэншэгөөр, найдалгүйшэгөөр хандадаг, харин шэмээшэгынь сибиряг тээшэ шоо үзэнги, хүндэгүйгөөр хаража байһанаа нюудаггүй». (3)
«Шэмээшэгүүд» гэһэн роман соогоо Илья Черневэй бэшэһээр, Түгнын талынүндэһэн арад – буряадууд ба зөөжэ ерэһэн хуушан гуримтанай дунда тон эхинһээ орёо харилсаан тогтонижорһон. «...Жэнхэни эндэхи ажаһуугшад – талын буряадууд үни холоһоо эндэхи ургасатай һайн газарнуудые эзэлэн, олон тоото малнуудаа бэлшээн һуугаа. Шэмээшэгүүд буряадуудай газарнуудые хахалхаяа буу шуутай отряд болон ошодог һэн. Харин буряадуудынь газарайнгаа түлөө урдаһаань шуһаашье адхаруулан тэмсэһэн, тииһээр байн-байн эбсээ бэлэй. (4)
Тиибэ яабашье зөөдэлшэд эндэхи зонтоёо харилсаа баталжа, байгаали-уларилай,ажахын асуудалнуудаар зүбшэлдэн, ажабайдалдаа дадал дүршэлынь хэрэглээгүй һаа, иимэ урагшатайгаар ажаһуудалаа зохёохонь бэрхэтэйшэг һэн бэзэ.
«Хуушан гуримтанай аман зохёол соо шэмээшэгүүдэй эндэхи жэнхэни уладтай үндэһэн соёлой талаар эбэй хэлсээн, шэмээшэгүүд ба буряадуудай дундахи танил тала харилсаан тухай хэлэгдэнхэй» – гэжэ зарим шэнжэлэгшэд хэлэхэ байна. (5)
«Олон шэмээшэгүүд өөһэдын буряад нүхэдтэй, тэдэнь айлшаар ерэхэдээ, гансалөөрынгөө талада ороод, ондоо айлнуудта нэгэтэшье ородоггүй һэн. Тэрэ буряадуудынь заатагүй ажахын талаар ямар нэгэн холбоо барисаатай байха (газарай урьһаламжа, мал адуулалган, орооһоной наймаан, нооһо худалдан абалга)». (6)
Хуушан гуримтан шажанаа баридаг шанга заншалаараа мэдээжэ зон аад, орёошог байдалдаороһон байна: нэгэ талаһаа буруу шажантанаар харилсахань хорюултай, нүгөө талаһаа – буряадуудаар хани хүршэ байлгань шухала хэрэгтэй байгаа бшуу. (7)
«Хуушан гуримтанай хэлэһээр, тэдэ буруу шажантанаар сугтаа хоол барихагүй,нэгэ шэрээдэ һуухагүй, нэгэ амһарта хэрэглэхэгүй ёһотой гэбэшье: буряадууд хоол барихадаа, тэдэнээр хамтын шэрээдэ бэшэ, харин һандали гэхэшүү юумэн дээрэ амяарлан һуудаг һэн; шэмээшэг талань буряад айлшандаа зорюута аяга, амһарта бэлдэнхэй байха, тиихэдэнь буряадууд гомдодоггүй, шажанайнь эрилтэ иимэ гэжэ ойлгодог байһан». (8)
Мүнөөнэй хуушан гуримтанһаа бэшэжэ абаһан хөөрөөнүүд соо буряад зонтойнүхэсэл, тэдэнээ хүндэлжэ, табаг табидаг тухай, ажал хэрэгэй талаар дүтын харилсаанууд тухай хэлэгдэнхэй: шэмээшэгүүд буряадуудһаа газарыень хүлһэлэн абана, буряадууд шэмээшэгүүдэйнгээ малынь адуулна, шэмээшэгүүдынь хилээмэ талхаар түлбэриинь түлэнэ. (9)
Л.Линховоиной гэршэлһээр: «Буряадууд яаха аргагүй тэрэ ородуудаар харилсаня бахадаа, тэдэнэй өөһэдтэнь тон адли, ажалайл ашаар амидаржа ябаһан зон гэжэ ойлгоо... буряадууд олон «тала» нүхэдтэй болоо. «Тала» гээшын удха «һайн, дүтын анда» гэһэн удхатай. Хоёр талаһаа сэбэр сэдьхэлээр, нүхэд ёһоор хандалсажа, эбтэй эетэй байдал тогтоон, бэе бэедээ айлшалалсажа, бэлэг сэлэгээ барилсажа, ажал хэрэгтээ туһалалсажа, хамһалсажа ябаал». (10)
Соёл болбосорол ба һуудал байдал:
Гүрэн түрэ, түшэмэл һайдууд, үнэн алдарта церковь гэхэ мэтэ хамтаран, Байгалайүмэнэхи хуушан гуримтадые хуулиин ба олониитын зарим асуудалнуудаар хизаарлахаяа оролдоо. Зүгөөр тэрэ хашалганиинь: нэгэ газарта суглуулан байлгаха, амяарлан, таһархайгаар байлгаха, сүлөөтэй харилсаан, дуран соогоо нүүлгэн гээшые хорихо, хизаарлаха – эдэ бүгэдэ шэмээшэгүүдэй заншалта соёлоо хадагалха хэрэгтэнь ехэ нүлөө үзүүлээ.
«Шэмээшэгүүдэй үсэд нэтэрүү зан гайхалтай үрэ дүн үгөө, тэдэнэр урданьтушаалдаһан хамаг бэрхэшээл дабажа гараа. Тэдэнэй таряалангууд залаата таряагаар бүрхөөгдэнхэй, тэдэнэй бата бэхи байшангууд бүхэли зуун жэл соо хамаг аяншалагшадай һонирхол татан һайхашаагдана... Тэдэнэр байра байдалаа саб гэмэ гуримтайгаар байлгадаг, үргэн һаруул, һалхидуулан һэргээгдэжэ байдаг таһалгануудтай, ханадань хуушанай – заримдаа үзэсхэлэн гоё бурханай дүрэнүүд тахяатай. Бүхы үүдэнүүд дээгүүрнь модоор хэгдэһэн, зарим ушарта бүтээгшынь бэлиг шадабари гэршэлһэн ёһото уран хэлбэритэй угалза хээнүүд дайралдадаг». – гэжэ П.Лаббе бэшээ. (11)
Иимэ байдал һуудалынь шажанайнгаа анханай гурим зүб шэлэһыень этигүүлэн,гэр бүлэ, бүлгэм доторынь үндэр бодол, тайбан һанаа түрүүлэн байгаа, шажан хүтэлэгшэдынь һүзэгтэнэйнгээ дотоодын байдал шадамараар шэглүүлжэ, сэдьхэлэйнь элүүрые байгуулдаг һэн. Энэ бүгэдэ ажалша абаритайнь суг болоходоо, шэмээшэг зониие дээрэ үргэдэг бэлэй.
Хамаг энэ шалтагаанууд тэдэнэй өөрсэ түхэлдэ, танюуһатай онсо соёлдонь,хубсаһа хунарайнь үнгэтэ һайханда, байдалдань, гэрнүүдэйнь уран гоёолтодо нүлөөлөө, мүн тэдэнэй аман зохёолдо ба шэмээшэгүүдэй дуунай дорюун аялгадашье шэлжээ. «Тэдэнэй хамаг юумэниинь зохид тааралдалтай: гэрһээ анзаһан, малгайһаа сабхи, моринһоо хонин хүрэтэр – хуу хангалгатай, гурим журамтай, хүдэр бүхэриг», – гэжэ декабрист А.Е.Розен бэшэһэн. (12)
Шэмээшэгүүдэй илгарма шэнжэнь гэхэдэ – сэдьхэл һанаанай ба бэе бэлдэрэйариг сэбэрые сахилга болоно. Энэ болбол һүзэгэйньшье хэрэгтэ, һуудал байдалдань, эдеэ хоол, аяга амһартадаа хандалгадань хамаатай. Һанаан сэдьхэлэйнь сэбэртэ бэе, гэр байра, хубсаһанайнь сэмсэгэр байлга тааралданхай. Тэрээнһээ дулдыдан, хари (буруу үзэлтэй) зоноор дүтөөр харилсахада, «эдеэ, умдан ба инагай холбоо» гэхэ мэтэдэ шанга хорюул табигдадаг һэн. Зүгөөр тус хорюулай гол удхань ариг сэбэрые сахилга бэлэй.
Бүгэдэ соёлой хүгжэлтэ дотор шэмээшэгүүд хэдэн зуугаад жэлнүүдэй туршада эртэ урдын һүзэг буян баримталан, хуушан сагай гуримые аршалан шүтэжэ ябаа. Гайхалтайнь гэхэдэ, ородуудай урданай XVI-XVII-дохи зуун жэлнүүдэй соёл баримталан хадагалһаниинь, өөһэдтэнь буруу һүрэн эрьежэ, бүхэдэлхэйн соёл болбосоролой амжалтануудһаа гээгдэхүүлээ.
Хуушан гуримтанай дунда эртэ урдын ород хэлэ бэшэгэй ба соёлой олонхүшөөнүүд хадагалагданхай. Археологууд ба этнографууд тэдээнһээ һонирхолтой зүйлнүүдые, эртэнэй һудар ба гар бэшэгүүдые, һуудал байдалай хэрэгсэлнүүдые, хуушанай хубсаһануудые суглуулан абаа, мүн олдохоһоо шухаг иконануудшье олдоһон. Тэдэ бүхы хуушан гуримтанай хогшол зөөри, эрдэм, соёл баяжуулан, манай ороной музейнүүд ба номой һангуудта бараг нэмэри болон хадагалагдаа.
Хубсаһан ба гоёолтонууд
Шэмээшэгүүд анханһаа гоё һайханиие хэрэгсээдэг, ялагар тологор шэрэ будагуудые шэлэдэг һэн. Тэдэнэр бүхы юумэн гоё («чтоб браво было») байһай гэжэ хүсэдэг, тиимэһээ тойроод байһан хамаг юумые: хубсаһаяа, зүүдхэлнүүдээ, амһартаа, гэрнүүдээ модо түнхин гү, али шэрэ түрхин гоёохо, шэмэглэхэ дуратайнууд бэлэй.
Байгалай үмэнэхи шэмээшэгүүд хубсаһаараа илгардаг, тэрэнь ХVII-дохи зуунайэхиндэ, тэдэ хуушан гуримтанай Польшодо үшөө байхада, түһөөгөө хүсэн бүрилдэһэн. Тэрэ үедэ Польшодо ажаһууһан хуушан гуримтанай тоодо Россиин ондоошье олон янзын можонуудһаа ерэһэн зон оролсоо, тиимэһээ тэрэ ушар хубсаһандань нүлөөлһэн. Эхэнэрэй хубсаһан дунда ба хойто ородой хубсаһанай илгаа абанхай: самса, сэхээр ба һарюугаар эсхэһэн сарпаан, бүһэ, урдаа зүүдэг заапан (фартук), кичкэ, кокошник.
Шэмээшэгүүдэй үмэдхэлдэ урда ородуудай хубсаһанай шэнжэ (һубад зүүдхэлнүүд,гэзэгын шэмэг, үлеэмэл монсогууд, сэсэгээр (амиды ба хэмэл), шубуудай үдөөр (һоно нугаһанай) хэгдэһэн гоёолтонууд ороно. Байгал шадарай хуушан гуримтанай хубсаһанда украин ба белорус зонһоо абтаһан түхэл олдомоор. Харин буряадуудһаа гадар хубсаһанай зарим зүйлнүүдые абаа: даха, ангай арһан малгай (малахай), годон гутал, пэнии. Заапан, халаад, арһан дэгэлнүүдэй эсхэбэри ород хубсаһанай хэлбэри абанхай.
Хубсаһаниинь үнэтэй сэнтэй бүдүүдээр оёгдодог байгаа: кашемир (наринхилгааһан бүд), бурса (персиин торгон), канфа (хитад атлаас, манайхиһаа зузаан), торгон, хилэн гээд. Бодомжолходо, гансал анханайнгаа гуримда үнэн сэхэ шэмээшэгүүдэй хубсаһанда ород хубсаһан урданайнгаа түхэл алдаагүй, харин ородой ондоо бүлэгүүдтэ хубсаһаниинь европын маяг һажаан, жэнхэни түхэлөө алданхай.
Байгалай баруун эрьеын шэмээшэгүүдэй тон дуратай гоёолтонь гэхэдэ –басагадай ба эхэнэрнүүдэй – үнгэтэ монсогууд ба хуба хоолойбшонууд һэн. Һүүлшын гоёолтые – «янтари» гэжэ нэрлэдэг. Һайндэрнүүдтэ басагад хоолойдоо 3-8 дабхар хубануудые зүүдэг байгаа. Тэрэ хубануудые урдань Польшоһоо сүлүүлхэдээ ба Прибалтикаһаа асарһан. Байгалай үмэнэхи шэмээшэгүүдтэ хуба зүүдхэлынь эм домшье, һахюуһаншье болодог һэн. Уһан соо йодой бага байһан ушарһаа олон хүнүүд хоолойн хабдараар үбдэдэг, тиимэһээ эхэнэрнүүд хүгшэртэрөө самса дороо хуба хоолойбшо хэды дабхараар зүүгээд ябадаг байгаа. Һужуурай булшархайн сошожо ядараабал, хубаяа талхан болотор нюдэжэ, уудаг байһан. Наһажаал шэмээшэг эхэнэрнүүдэй хуба ехээр хэрэглэдэг байһые Дээдэ-Үдын ба Хяагтын хүпеэсүүд һайн мэдэдэг һэн.
Мүнөөшье хүрэтэр Байгалай үмэнэхи хуушан гуримтанай һууринуудта наһатай эхэнэрнүүд урданайнгаа жэнхэни хубсаһа үмдэһэн зандаа. Эрэ зоной хубсаһан харагдахаяа болинхой.
Хэлэн
Шэмээшэгүүдэй хэлэнэй үгын һанда бүгэдэ ехэ ородой хэлэнэй нэлэнхы дээрэ нэмэри оролсоһон украин, белорус, поляк үгэнүүд ба Буряадта ерэһэнэйнь удаа буряад хэлэнһээшье зарим тэды үгэнүүд нэмэлсэһэн байна. Эндэ таанар украин үгэнүүд ба хэлэлгэнүүдтэй ушархат: бульба, печерица, «на высокий забор похилился», «хмелю зелененький», «как за гаем, гаем, гаем зелененьким», белорус үгэнүүд: водянка, ночва, ночевка, луста, лусточка (хилээмэнэй хюсууг) г.м. ажахын, байдал һуудалай талаар харилсаан, мүн яһанай хоорондын гэрлэлгэ хуушан гуримта зоной буряад хэлэ һайн мэдэхэ болоһондо нүлөөлөө.
Бүлэ ба гэрлэлгэ
Шэмээшэгүүд түрэл гаралай холбоон тухай мэдэдэг, нягтаар сахидаг байгаагэжэ тэмдэглэлтэй. Түрэлнүүдэй хоорондохи гэрлэлгэ 8 үе хүрэтэрөө хорюултай, шуһа ниилүүлхэеэ сээрлэдэг һэн. Хүн зонойнгоо үдэлгөөр шэмээшэгүүд Байгалай үмэнэхи нютагууд соо үндэр һуури эзэлдэг, эхэнэрнүүдынь 10-һаа 24 хүрэтэр хүүгэдые түрэдэг бэлэй. Шэмээшэгүүд болон буряадууд, хэдышье хорюултай байгаа һаань, өөһэд хоорондоо түрэл гаралай холбоотой байгаа.
Энэ талаар Хориин аймагай Хасуурта һуурин ехэ һонирхолтой, шухаг нютаг юм.Эндэхи зон бүхыдөө шэмээшэгүүд ба карымууд гэн хубаарна. Һууринайнгаа дээдэ захаар шэмээшэгүүдынь ажаһууна, харин доогуурнь – карымууд. Карым гээшэмнай ород буряад хоёрой гэрлэлгэһээ гараһан зон. Буряадуудаар айл болоходоо, шэмээшэгүүдынь тэдэнээ өөрынгөө эртэ урдын үнэн алдарта шажанда (древлеправославие) оруулхаяа оролдодог һэн.
Шажан ба үндэһэн һүзэгэй онсо шэнжэнүүд
Хуушан гуримтанай оюун ухаан Байгалай үмэнэ түбхинэн дадаха сагтаа яһала хурса элеэр тодороо – «архи уухагүй, тамхи татахагүй, хурисал үйлэдэхэгүй, ажаллаха».
Шажанайнгаа, ажал хүдэлмэриингээ талаар Байгал шадарай шэмээшэгүүд дээрэһээнь хүтэлбэрилжэ байха хамтын байгууламжагүй һэн. Энэ үндэһэтэнэй бүлэгые тон нэгэ шажантай байгаа гэхээр бэшэ. Хубисхалай урда тээ шэмээшэгүүдэй шажанда хоёр шэглэл байһан: санаартантай ба санаартангүй (поповщина ба беспоповщина). түрүүшынь бүлэг санаарта гэгээнтэниие зүбшөөрэн, өөрын һүмэнүүдтэй, бунхангуудтай байгаа.
Эртэ урдын үнэн алдартаниие намнаашад хуушан гуримтаниие епископто церковьгүй болгоһон. Церквиин гуримаар санаартан, хуушан һүзэг дагаашад, өөрынгөө һахилай ёһоор Бурханай үдэрэй мүргэл бүтээжэ, епископгүйгөөр жиндагуудаа зонхилжо шадаха байгаа. Зүгөөр тэдэ шэнэ санаартанда һахил хүртээжэ шадахагүй һэн. Тиин нэгэ арга оложо боломоор бэлэй – урданай хуралай дүримөөр эртын үнэн алдарта церковь өөһэдтөө шэнэ шажан хүтэлэгшэдые абахадаа, шэнэ гуримтанай церковьтэ һахил абагшадые заладаг байгаа.
Гэдэргээ хуушан гуримдаа бусаһан санаартаниие «бодхуулнууд» гэжэ нэрлэдэгһэн. Тэдэниие залажа асархаяа шэмээшэгүүдэй эльгэмэлнүүд аяар европодохи России руу ошодог байгаа. Өөрынгөө этигэлэй түлөө, аргагүй ехэ ябуулгын хүсөөр «олдоһон» өөһэдынгөө санаартанай, шажан мүргэлэйнгөө түлөө зарим үедэ буһалгаалха туйлдаашье хүрэдэг һэн ха. Иимэрхүү эсэргүү үйлэнүүд ХIХ-дэхи зуун жэлэй 40-60-аад онуудаар Ехэ Хунила, Хүйтэн, Никольск, Хараус, Бэшүүр һууринуудта болоһон тухай тэмдэглэгдээтэй.
Бодхуул санаартан засагһаа нюусаар, һахилайнгаа хэмжээгээр хэрэгтэй иимэ шажанай ёһололнуудые бүтээдэг һэн: хэрээһэ зүүлгэдэг, тоһоор будадаг, нүгэлынь наманшалуулдаг, наншад хүртүүлдэг, гэрлүүлдэг, хүдөөлдэг... Тиимэ шажанай ёһо дүүргэхын тулада хуушан гуримтан патриарх Иосифой рамнайлһан нангин тоһоной (мирро) хүрэхөөр нөөсэтэй байха ёһотой һэн. Тэдээндэ мүн эртэ урдын гэгээнтэнэй шарил (антиминс) бүд соо бүригдэнхэй, хадагалагдан байха ёһотой бэлэй. Тэрэ шарил тахилай шэрээ дээрэ хэбтэнэ. Евхаристи гү, али Благодарени гээшэд гэгээнтэнэй шарил дээрэ бүтэнэ ха юм.
Бодхуул санаартан оторо засаг баригшадай ба хуулита церквиин хёрхо харууһан доро ябаа. Байн байтараа тэдээнһээ бунхантан (часовенные) амяарлаа. Тэдэнэй шажан баригшад санаартанай үгы байхада хурал мүргэл ябуулжа, хэрээһэ зүүлгэжэ, нүгэл наманшалуулжа, наншад хүртүүлжэ амжадаг һэн.
Хуушан гурим баримталагшадай орёошог шэглэлынь – санаартангүйнь (беспоповщина) байгаа. Энэ урасхал дагагшад санаартаниие тоодоггүй. Никоной үеһөө үнэн алдарта церковь «үнэнтэ шажанһаа» хадуураа, харин ёһотой үнэн алдарта санаартан үгы болонхой гээд тэдэ тоолоо. Санаартангүйшүүл өөһэдын, «христиан шажантай хүн бүхэн санаартан гээшэ» гэһэн һургаал баримтална, тэрэ үгэнүүд анхан эртэ урдын христиан шажанай эхи табигшадай нэгэн болохо Иоанн Златоустын хэлэһэн үгүүлэлһээ эхитэй: «Өөһэдөө өөһэдыгөө арюудхагты, өөһэдөө өөһэдтөө санаартан байгты». Байгалай үмэнэ, илангаяа Феодосий Васильев, мүн тэрэнэй байгуулһан «Федосейн удха» энэ талаар мэдээжэ, үшөө тиихэдэ поморско, спасовска, нетовщина, чистяковщина, мүн дырнигүүд, темноверцууд, бэшэшье шэглэлнүүд байһан. Харин шэмээшэгүүд соо тиимэ хараатайшуул үсөөн һэн.
Мүнөөнэй байдал
Зүблэлтэ засагай үедэ шэмээшэгүүдэй хуушан заншал баримталга, аха захадаашүтэдэг абари зангынь, хото газар руу сугларалга, арадуудай дундахи эблэрэлгэ, шажанда эсэргүү идхалга гэхэ мэтэ элдэб ушар шалтагаанһаа дулдыдан, нилээд хубилаа. Гэхэ зуура шэмээшэгүүдэй нугархай, шэлжээтэ соел онсо илгарма өөрсэ шэнжээрээ мүнөө үе хүрэтэр гүйсэд дүүрэн бэшэшье һаа, хэбээрээ шахуу хүрэжэ ерэнхэй.
Мүнөө үеын шэмээшэгүүдэй соёл болбосорол дахин өөһэдынгөө заншалта удха тээшэ эрьен харанхай.
Шэмээшэгүүдэй үндэһэн шажанта илгаануудынь гэбэл: хүдөө газарта сугларан ажаһуулга, гэр бүлэдөө заншалта ёһо журамаа баримталга, ажал хүдэлмэридэ хүндэтэйгээр хандалга, үндэһэтэнэй үндэр мэдэрэлтэй байлга г.м.
Россиин мүнөөнэй хуушан гуримтан шажан мүргэлөө сүлөөтэйгөөр, бүрин эрхэтэйгээрбаримтална. 1971 ба 1988 онуудаар Ородой Үнэн алдарта Церквиин Бүгэдын Суглаан хуушан гуримтаниие тангаригһаа сүлөөлжэ, адли эрхэтэй болгоо. Гансал хуушан гуримтанай мүнөө үеын бодото байдалда дадалгын асуудал эсэгэнэрэй хорилтоһоо сүлөөрэгдөөгүй дээрэһээ үшөө шиидхэгдээдүй зандаа – жэшээлхэдэ, телевизор хараха, Интернет руу орохо, аптекын эмүүдые хэрэглэхэ гэхэ мэтэ.
Зүблэлтэ засагай хубисхалай удаа эдэбхи ехэтэйгээр шажанда эсэргүү идхалга олониитын дунда үүсхэһэн ушарһаань, Байгалай үмэнэхи шэмээшэгүүдэй дунда һүзэггүй хара зоной тоо бага-сага олошороо.
Мүнөө үедэ шэмээшэгүүд, үндэһэтэнэй нэгэ бүлэг болон, ород хүнэй дабташагүй өөрсэ шэнжын, хатуу зоригой хоморой шухаг хүшөө болонхой гэжэ баталхада алдуугүй.
Хэрэглэһэн зохёолнууд:
Шэмээшэгүүд – эртын жэнхэни һүзэг баримталдаг ородой хуушан гуримтан, эртэурдын үнэн алдарта үндэһэн шажан дагагшадай нэгэ бүлэг зон. Патриарх Никоной церквиин гурим шэнэдхэлгын удаа тэдэниие гүрэнэй зүгһөө «раскольнигууд» – хахарал үүсхэгшэд гэжэ нэрлээ. Нангин хурал (синод) хуушан гуримтанай гэрлэлгые хуулита бэшэдэ тоолодог, гэр бүлэ болоһон зониие «хурисалаар холбогдоошод» гэдэг һэн. Зүгөөр, гайхалтай, тэдэниие арадай дунда «бүлэтэнгүүд» («семейские») гэжэ нэрлэһэн гээшэл. Энэ зорюута бии болгоһон үгэ. В.Даль гэгшын толи соо нэрэ томьёо гэгдэжэ, энэ ушарта «Байгалай үмэнэхи хахарал үүсхэгшэдэй гэр бүлөөрөө зөөжэ ошолго» гэһэн уйтахан удхатай.
Буряадай дэбисхэр дээрэ сугларан түбхинэһэн шэмээшэгүүдэй ехэнхи хубиньХVIII-дахи зуун жэлһээ зөөжэ эхилһэн. ХVIII-дохи зуунай 60-аад онуудаар II-дугаар Екатерина хатанай засаг хуушан гурим баримталагшадые сэрэгэй туһаламжаар Польшын газарнуудһаа Сибирь худар зөөлгэһэн байна. Зарим зонииень Алтайда үлээһыень, тэдэнь тэндэ «полягууд» гэжэ нэршээ, бэшыень Бараба руу, олонхи хубииень Байгал далайн саана абаашаа. Тэндэ тэдэ гэр бүлөөрөө асарагдажа, «бүлэтэнгүүд» (семейские) гэн алдаршаһан.
Түбхинэһэн газарнуудынь:
Мүнөө үень Байгалай үмэнэхи хуушан гуримтанай уг удамынь Тарбагатайн,Бэшүүрэй, Мухаршэбэрэй, Загарайн аймагуудаар ба хүдөө нютагуудта: Ново-Десятницкое (Хяагтын аймаг), Ягодное (Сэлэнгын аймаг), Хасуурта (Хориин аймаг), Леоновко ба Вознесеновкэ (Хэжэнгын аймаг), мүн хото газарта: Улаан-Үдэ, Гусиноозерск гэдэгүүдтэ ажаһуунад. Бүхы Буряад республикын элдэб нютагуудаар бага-бага бүлэгүүдээр һалан хубаараа. Тарбагатай, Куйтун (Хүйтэн), Куналей (Хунила) гэжэ нютагууд хуушан гуримтанай Байгалай үмэнэ үшөө ерээдүйдэ, үнинэй тогтонги байһан юм. Тэдэ һууринуудта таряашадай (хүдөөгэй) бүлгэм ажаһуудаг, бүхы асуудалнуудаа хамтынгаа суглаагаар шиидхэдэг һэн.
Ажахы хүтэлэлгын онсо шэнжэнүүд:
I-дугаар Петр хаанай зарлигаар шэмээшэгүүд аминай татабари хоёр дабхархэмжээгээр түлэхэ ёһотой байгаа. Байгалай үмэнэ ерээд, аргагүй түргөөр, 3-4 жэлэй туршадал түбхинэжэ үрдиһэн. Симон Паллас, ХVIII-дахи зуунай 70-аад онуудаар Байгал шадархи нютагуудаар аяншалан ябахадаа, иигэжэ бэшэһэн: «Европодохи Россииһаа «тюльиин колонёорхин» хэды һаяхан ерэһэн байбашье, саг зуура хото хорёо, гэр байрануудаа түхеэржэ үрдинхэй». 1. Шэнжэлэгшэдэй зарим хубинь энэ гайхамшаг ушарые «агууехэ бүлгэмтэ нягтарал», «үдэр һүни илгаагүй хүдэлжэ шадалган» гэнэ, теэд нүгөө зариманиинь холын газарнуудые эзэлэн һууха хэрэгтэ гүрэнэй талаһаа туһаламжа үзүүлэгдэһэн байжа болоо гэһэн баримта руу заана. 2. Гүрэнэй һанда Байгалай үмэнэхи сэрэгэй алба хаагшадые тэжээхэнь тон үнэтэй хэрэг болоо. Засаг баригшадай һанаашалһан хэрэг түргэн бүтэмжэтэй байба. Байгал шадар нүүлгэһэн шэмээшэгүүд, зөөжэ ерэһээр 25 жэлэй үнгэрөөд байхада, бүхы энэ хизаараа наймаанай талхаар хангажа шадаа һэн.
Хүршэнэртэеэ харилсалгынь онсо илгаанууд:
Угсаата онсо шэнжэнүүдынь, мүн баримталдаг шажаниинь шэмээшэгүүдые энэ гэжэилгамаар үндэһэтэнэй тэмдэгтэй болгоо юм.
Мэдээсэлэй ёһоор, Байгалай үмэнэ урданай һууринуудай ажаһуугшад болон хожомыньтэдэнэртэ хамжаһан «полягуудай» дунда тиимэшье һайн, нүхэд янзын харилсаан тогтоогүй. Г.М.Осокин өөрынгөө «Монголой хилэ дээрэ» гэһэн сурбалжа соогоо иигэжэ бэшээ: «сибирягууд шэмээшэгтээ ехэнхидээ хүйтэншэгөөр, найдалгүйшэгөөр хандадаг, харин шэмээшэгынь сибиряг тээшэ шоо үзэнги, хүндэгүйгөөр хаража байһанаа нюудаггүй». (3)
«Шэмээшэгүүд» гэһэн роман соогоо Илья Черневэй бэшэһээр, Түгнын талынүндэһэн арад – буряадууд ба зөөжэ ерэһэн хуушан гуримтанай дунда тон эхинһээ орёо харилсаан тогтонижорһон. «...Жэнхэни эндэхи ажаһуугшад – талын буряадууд үни холоһоо эндэхи ургасатай һайн газарнуудые эзэлэн, олон тоото малнуудаа бэлшээн һуугаа. Шэмээшэгүүд буряадуудай газарнуудые хахалхаяа буу шуутай отряд болон ошодог һэн. Харин буряадуудынь газарайнгаа түлөө урдаһаань шуһаашье адхаруулан тэмсэһэн, тииһээр байн-байн эбсээ бэлэй. (4)
Тиибэ яабашье зөөдэлшэд эндэхи зонтоёо харилсаа баталжа, байгаали-уларилай,ажахын асуудалнуудаар зүбшэлдэн, ажабайдалдаа дадал дүршэлынь хэрэглээгүй һаа, иимэ урагшатайгаар ажаһуудалаа зохёохонь бэрхэтэйшэг һэн бэзэ.
«Хуушан гуримтанай аман зохёол соо шэмээшэгүүдэй эндэхи жэнхэни уладтай үндэһэн соёлой талаар эбэй хэлсээн, шэмээшэгүүд ба буряадуудай дундахи танил тала харилсаан тухай хэлэгдэнхэй» – гэжэ зарим шэнжэлэгшэд хэлэхэ байна. (5)
«Олон шэмээшэгүүд өөһэдын буряад нүхэдтэй, тэдэнь айлшаар ерэхэдээ, гансалөөрынгөө талада ороод, ондоо айлнуудта нэгэтэшье ородоггүй һэн. Тэрэ буряадуудынь заатагүй ажахын талаар ямар нэгэн холбоо барисаатай байха (газарай урьһаламжа, мал адуулалган, орооһоной наймаан, нооһо худалдан абалга)». (6)
Хуушан гуримтан шажанаа баридаг шанга заншалаараа мэдээжэ зон аад, орёошог байдалдаороһон байна: нэгэ талаһаа буруу шажантанаар харилсахань хорюултай, нүгөө талаһаа – буряадуудаар хани хүршэ байлгань шухала хэрэгтэй байгаа бшуу. (7)
«Хуушан гуримтанай хэлэһээр, тэдэ буруу шажантанаар сугтаа хоол барихагүй,нэгэ шэрээдэ һуухагүй, нэгэ амһарта хэрэглэхэгүй ёһотой гэбэшье: буряадууд хоол барихадаа, тэдэнээр хамтын шэрээдэ бэшэ, харин һандали гэхэшүү юумэн дээрэ амяарлан һуудаг һэн; шэмээшэг талань буряад айлшандаа зорюута аяга, амһарта бэлдэнхэй байха, тиихэдэнь буряадууд гомдодоггүй, шажанайнь эрилтэ иимэ гэжэ ойлгодог байһан». (8)
Мүнөөнэй хуушан гуримтанһаа бэшэжэ абаһан хөөрөөнүүд соо буряад зонтойнүхэсэл, тэдэнээ хүндэлжэ, табаг табидаг тухай, ажал хэрэгэй талаар дүтын харилсаанууд тухай хэлэгдэнхэй: шэмээшэгүүд буряадуудһаа газарыень хүлһэлэн абана, буряадууд шэмээшэгүүдэйнгээ малынь адуулна, шэмээшэгүүдынь хилээмэ талхаар түлбэриинь түлэнэ. (9)
Л.Линховоиной гэршэлһээр: «Буряадууд яаха аргагүй тэрэ ородуудаар харилсаня бахадаа, тэдэнэй өөһэдтэнь тон адли, ажалайл ашаар амидаржа ябаһан зон гэжэ ойлгоо... буряадууд олон «тала» нүхэдтэй болоо. «Тала» гээшын удха «һайн, дүтын анда» гэһэн удхатай. Хоёр талаһаа сэбэр сэдьхэлээр, нүхэд ёһоор хандалсажа, эбтэй эетэй байдал тогтоон, бэе бэедээ айлшалалсажа, бэлэг сэлэгээ барилсажа, ажал хэрэгтээ туһалалсажа, хамһалсажа ябаал». (10)
Соёл болбосорол ба һуудал байдал:
Гүрэн түрэ, түшэмэл һайдууд, үнэн алдарта церковь гэхэ мэтэ хамтаран, Байгалайүмэнэхи хуушан гуримтадые хуулиин ба олониитын зарим асуудалнуудаар хизаарлахаяа оролдоо. Зүгөөр тэрэ хашалганиинь: нэгэ газарта суглуулан байлгаха, амяарлан, таһархайгаар байлгаха, сүлөөтэй харилсаан, дуран соогоо нүүлгэн гээшые хорихо, хизаарлаха – эдэ бүгэдэ шэмээшэгүүдэй заншалта соёлоо хадагалха хэрэгтэнь ехэ нүлөө үзүүлээ.
«Шэмээшэгүүдэй үсэд нэтэрүү зан гайхалтай үрэ дүн үгөө, тэдэнэр урданьтушаалдаһан хамаг бэрхэшээл дабажа гараа. Тэдэнэй таряалангууд залаата таряагаар бүрхөөгдэнхэй, тэдэнэй бата бэхи байшангууд бүхэли зуун жэл соо хамаг аяншалагшадай һонирхол татан һайхашаагдана... Тэдэнэр байра байдалаа саб гэмэ гуримтайгаар байлгадаг, үргэн һаруул, һалхидуулан һэргээгдэжэ байдаг таһалгануудтай, ханадань хуушанай – заримдаа үзэсхэлэн гоё бурханай дүрэнүүд тахяатай. Бүхы үүдэнүүд дээгүүрнь модоор хэгдэһэн, зарим ушарта бүтээгшынь бэлиг шадабари гэршэлһэн ёһото уран хэлбэритэй угалза хээнүүд дайралдадаг». – гэжэ П.Лаббе бэшээ. (11)
Иимэ байдал һуудалынь шажанайнгаа анханай гурим зүб шэлэһыень этигүүлэн,гэр бүлэ, бүлгэм доторынь үндэр бодол, тайбан һанаа түрүүлэн байгаа, шажан хүтэлэгшэдынь һүзэгтэнэйнгээ дотоодын байдал шадамараар шэглүүлжэ, сэдьхэлэйнь элүүрые байгуулдаг һэн. Энэ бүгэдэ ажалша абаритайнь суг болоходоо, шэмээшэг зониие дээрэ үргэдэг бэлэй.
Хамаг энэ шалтагаанууд тэдэнэй өөрсэ түхэлдэ, танюуһатай онсо соёлдонь,хубсаһа хунарайнь үнгэтэ һайханда, байдалдань, гэрнүүдэйнь уран гоёолтодо нүлөөлөө, мүн тэдэнэй аман зохёолдо ба шэмээшэгүүдэй дуунай дорюун аялгадашье шэлжээ. «Тэдэнэй хамаг юумэниинь зохид тааралдалтай: гэрһээ анзаһан, малгайһаа сабхи, моринһоо хонин хүрэтэр – хуу хангалгатай, гурим журамтай, хүдэр бүхэриг», – гэжэ декабрист А.Е.Розен бэшэһэн. (12)
Шэмээшэгүүдэй илгарма шэнжэнь гэхэдэ – сэдьхэл һанаанай ба бэе бэлдэрэйариг сэбэрые сахилга болоно. Энэ болбол һүзэгэйньшье хэрэгтэ, һуудал байдалдань, эдеэ хоол, аяга амһартадаа хандалгадань хамаатай. Һанаан сэдьхэлэйнь сэбэртэ бэе, гэр байра, хубсаһанайнь сэмсэгэр байлга тааралданхай. Тэрээнһээ дулдыдан, хари (буруу үзэлтэй) зоноор дүтөөр харилсахада, «эдеэ, умдан ба инагай холбоо» гэхэ мэтэдэ шанга хорюул табигдадаг һэн. Зүгөөр тус хорюулай гол удхань ариг сэбэрые сахилга бэлэй.
Бүгэдэ соёлой хүгжэлтэ дотор шэмээшэгүүд хэдэн зуугаад жэлнүүдэй туршада эртэ урдын һүзэг буян баримталан, хуушан сагай гуримые аршалан шүтэжэ ябаа. Гайхалтайнь гэхэдэ, ородуудай урданай XVI-XVII-дохи зуун жэлнүүдэй соёл баримталан хадагалһаниинь, өөһэдтэнь буруу һүрэн эрьежэ, бүхэдэлхэйн соёл болбосоролой амжалтануудһаа гээгдэхүүлээ.
Хуушан гуримтанай дунда эртэ урдын ород хэлэ бэшэгэй ба соёлой олонхүшөөнүүд хадагалагданхай. Археологууд ба этнографууд тэдээнһээ һонирхолтой зүйлнүүдые, эртэнэй һудар ба гар бэшэгүүдые, һуудал байдалай хэрэгсэлнүүдые, хуушанай хубсаһануудые суглуулан абаа, мүн олдохоһоо шухаг иконануудшье олдоһон. Тэдэ бүхы хуушан гуримтанай хогшол зөөри, эрдэм, соёл баяжуулан, манай ороной музейнүүд ба номой һангуудта бараг нэмэри болон хадагалагдаа.
Хубсаһан ба гоёолтонууд
Шэмээшэгүүд анханһаа гоё һайханиие хэрэгсээдэг, ялагар тологор шэрэ будагуудые шэлэдэг һэн. Тэдэнэр бүхы юумэн гоё («чтоб браво было») байһай гэжэ хүсэдэг, тиимэһээ тойроод байһан хамаг юумые: хубсаһаяа, зүүдхэлнүүдээ, амһартаа, гэрнүүдээ модо түнхин гү, али шэрэ түрхин гоёохо, шэмэглэхэ дуратайнууд бэлэй.
Байгалай үмэнэхи шэмээшэгүүд хубсаһаараа илгардаг, тэрэнь ХVII-дохи зуунайэхиндэ, тэдэ хуушан гуримтанай Польшодо үшөө байхада, түһөөгөө хүсэн бүрилдэһэн. Тэрэ үедэ Польшодо ажаһууһан хуушан гуримтанай тоодо Россиин ондоошье олон янзын можонуудһаа ерэһэн зон оролсоо, тиимэһээ тэрэ ушар хубсаһандань нүлөөлһэн. Эхэнэрэй хубсаһан дунда ба хойто ородой хубсаһанай илгаа абанхай: самса, сэхээр ба һарюугаар эсхэһэн сарпаан, бүһэ, урдаа зүүдэг заапан (фартук), кичкэ, кокошник.
Шэмээшэгүүдэй үмэдхэлдэ урда ородуудай хубсаһанай шэнжэ (һубад зүүдхэлнүүд,гэзэгын шэмэг, үлеэмэл монсогууд, сэсэгээр (амиды ба хэмэл), шубуудай үдөөр (һоно нугаһанай) хэгдэһэн гоёолтонууд ороно. Байгал шадарай хуушан гуримтанай хубсаһанда украин ба белорус зонһоо абтаһан түхэл олдомоор. Харин буряадуудһаа гадар хубсаһанай зарим зүйлнүүдые абаа: даха, ангай арһан малгай (малахай), годон гутал, пэнии. Заапан, халаад, арһан дэгэлнүүдэй эсхэбэри ород хубсаһанай хэлбэри абанхай.
Хубсаһаниинь үнэтэй сэнтэй бүдүүдээр оёгдодог байгаа: кашемир (наринхилгааһан бүд), бурса (персиин торгон), канфа (хитад атлаас, манайхиһаа зузаан), торгон, хилэн гээд. Бодомжолходо, гансал анханайнгаа гуримда үнэн сэхэ шэмээшэгүүдэй хубсаһанда ород хубсаһан урданайнгаа түхэл алдаагүй, харин ородой ондоо бүлэгүүдтэ хубсаһаниинь европын маяг һажаан, жэнхэни түхэлөө алданхай.
Байгалай баруун эрьеын шэмээшэгүүдэй тон дуратай гоёолтонь гэхэдэ –басагадай ба эхэнэрнүүдэй – үнгэтэ монсогууд ба хуба хоолойбшонууд һэн. Һүүлшын гоёолтые – «янтари» гэжэ нэрлэдэг. Һайндэрнүүдтэ басагад хоолойдоо 3-8 дабхар хубануудые зүүдэг байгаа. Тэрэ хубануудые урдань Польшоһоо сүлүүлхэдээ ба Прибалтикаһаа асарһан. Байгалай үмэнэхи шэмээшэгүүдтэ хуба зүүдхэлынь эм домшье, һахюуһаншье болодог һэн. Уһан соо йодой бага байһан ушарһаа олон хүнүүд хоолойн хабдараар үбдэдэг, тиимэһээ эхэнэрнүүд хүгшэртэрөө самса дороо хуба хоолойбшо хэды дабхараар зүүгээд ябадаг байгаа. Һужуурай булшархайн сошожо ядараабал, хубаяа талхан болотор нюдэжэ, уудаг байһан. Наһажаал шэмээшэг эхэнэрнүүдэй хуба ехээр хэрэглэдэг байһые Дээдэ-Үдын ба Хяагтын хүпеэсүүд һайн мэдэдэг һэн.
Мүнөөшье хүрэтэр Байгалай үмэнэхи хуушан гуримтанай һууринуудта наһатай эхэнэрнүүд урданайнгаа жэнхэни хубсаһа үмдэһэн зандаа. Эрэ зоной хубсаһан харагдахаяа болинхой.
Хэлэн
Шэмээшэгүүдэй хэлэнэй үгын һанда бүгэдэ ехэ ородой хэлэнэй нэлэнхы дээрэ нэмэри оролсоһон украин, белорус, поляк үгэнүүд ба Буряадта ерэһэнэйнь удаа буряад хэлэнһээшье зарим тэды үгэнүүд нэмэлсэһэн байна. Эндэ таанар украин үгэнүүд ба хэлэлгэнүүдтэй ушархат: бульба, печерица, «на высокий забор похилился», «хмелю зелененький», «как за гаем, гаем, гаем зелененьким», белорус үгэнүүд: водянка, ночва, ночевка, луста, лусточка (хилээмэнэй хюсууг) г.м. ажахын, байдал һуудалай талаар харилсаан, мүн яһанай хоорондын гэрлэлгэ хуушан гуримта зоной буряад хэлэ һайн мэдэхэ болоһондо нүлөөлөө.
Бүлэ ба гэрлэлгэ
Шэмээшэгүүд түрэл гаралай холбоон тухай мэдэдэг, нягтаар сахидаг байгаагэжэ тэмдэглэлтэй. Түрэлнүүдэй хоорондохи гэрлэлгэ 8 үе хүрэтэрөө хорюултай, шуһа ниилүүлхэеэ сээрлэдэг һэн. Хүн зонойнгоо үдэлгөөр шэмээшэгүүд Байгалай үмэнэхи нютагууд соо үндэр һуури эзэлдэг, эхэнэрнүүдынь 10-һаа 24 хүрэтэр хүүгэдые түрэдэг бэлэй. Шэмээшэгүүд болон буряадууд, хэдышье хорюултай байгаа һаань, өөһэд хоорондоо түрэл гаралай холбоотой байгаа.
Энэ талаар Хориин аймагай Хасуурта һуурин ехэ һонирхолтой, шухаг нютаг юм.Эндэхи зон бүхыдөө шэмээшэгүүд ба карымууд гэн хубаарна. Һууринайнгаа дээдэ захаар шэмээшэгүүдынь ажаһууна, харин доогуурнь – карымууд. Карым гээшэмнай ород буряад хоёрой гэрлэлгэһээ гараһан зон. Буряадуудаар айл болоходоо, шэмээшэгүүдынь тэдэнээ өөрынгөө эртэ урдын үнэн алдарта шажанда (древлеправославие) оруулхаяа оролдодог һэн.
Шажан ба үндэһэн һүзэгэй онсо шэнжэнүүд
Хуушан гуримтанай оюун ухаан Байгалай үмэнэ түбхинэн дадаха сагтаа яһала хурса элеэр тодороо – «архи уухагүй, тамхи татахагүй, хурисал үйлэдэхэгүй, ажаллаха».
Шажанайнгаа, ажал хүдэлмэриингээ талаар Байгал шадарай шэмээшэгүүд дээрэһээнь хүтэлбэрилжэ байха хамтын байгууламжагүй һэн. Энэ үндэһэтэнэй бүлэгые тон нэгэ шажантай байгаа гэхээр бэшэ. Хубисхалай урда тээ шэмээшэгүүдэй шажанда хоёр шэглэл байһан: санаартантай ба санаартангүй (поповщина ба беспоповщина). түрүүшынь бүлэг санаарта гэгээнтэниие зүбшөөрэн, өөрын һүмэнүүдтэй, бунхангуудтай байгаа.
Эртэ урдын үнэн алдартаниие намнаашад хуушан гуримтаниие епископто церковьгүй болгоһон. Церквиин гуримаар санаартан, хуушан һүзэг дагаашад, өөрынгөө һахилай ёһоор Бурханай үдэрэй мүргэл бүтээжэ, епископгүйгөөр жиндагуудаа зонхилжо шадаха байгаа. Зүгөөр тэдэ шэнэ санаартанда һахил хүртээжэ шадахагүй һэн. Тиин нэгэ арга оложо боломоор бэлэй – урданай хуралай дүримөөр эртын үнэн алдарта церковь өөһэдтөө шэнэ шажан хүтэлэгшэдые абахадаа, шэнэ гуримтанай церковьтэ һахил абагшадые заладаг байгаа.
Гэдэргээ хуушан гуримдаа бусаһан санаартаниие «бодхуулнууд» гэжэ нэрлэдэгһэн. Тэдэниие залажа асархаяа шэмээшэгүүдэй эльгэмэлнүүд аяар европодохи России руу ошодог байгаа. Өөрынгөө этигэлэй түлөө, аргагүй ехэ ябуулгын хүсөөр «олдоһон» өөһэдынгөө санаартанай, шажан мүргэлэйнгөө түлөө зарим үедэ буһалгаалха туйлдаашье хүрэдэг һэн ха. Иимэрхүү эсэргүү үйлэнүүд ХIХ-дэхи зуун жэлэй 40-60-аад онуудаар Ехэ Хунила, Хүйтэн, Никольск, Хараус, Бэшүүр һууринуудта болоһон тухай тэмдэглэгдээтэй.
Бодхуул санаартан засагһаа нюусаар, һахилайнгаа хэмжээгээр хэрэгтэй иимэ шажанай ёһололнуудые бүтээдэг һэн: хэрээһэ зүүлгэдэг, тоһоор будадаг, нүгэлынь наманшалуулдаг, наншад хүртүүлдэг, гэрлүүлдэг, хүдөөлдэг... Тиимэ шажанай ёһо дүүргэхын тулада хуушан гуримтан патриарх Иосифой рамнайлһан нангин тоһоной (мирро) хүрэхөөр нөөсэтэй байха ёһотой һэн. Тэдээндэ мүн эртэ урдын гэгээнтэнэй шарил (антиминс) бүд соо бүригдэнхэй, хадагалагдан байха ёһотой бэлэй. Тэрэ шарил тахилай шэрээ дээрэ хэбтэнэ. Евхаристи гү, али Благодарени гээшэд гэгээнтэнэй шарил дээрэ бүтэнэ ха юм.
Бодхуул санаартан оторо засаг баригшадай ба хуулита церквиин хёрхо харууһан доро ябаа. Байн байтараа тэдээнһээ бунхантан (часовенные) амяарлаа. Тэдэнэй шажан баригшад санаартанай үгы байхада хурал мүргэл ябуулжа, хэрээһэ зүүлгэжэ, нүгэл наманшалуулжа, наншад хүртүүлжэ амжадаг һэн.
Хуушан гурим баримталагшадай орёошог шэглэлынь – санаартангүйнь (беспоповщина) байгаа. Энэ урасхал дагагшад санаартаниие тоодоггүй. Никоной үеһөө үнэн алдарта церковь «үнэнтэ шажанһаа» хадуураа, харин ёһотой үнэн алдарта санаартан үгы болонхой гээд тэдэ тоолоо. Санаартангүйшүүл өөһэдын, «христиан шажантай хүн бүхэн санаартан гээшэ» гэһэн һургаал баримтална, тэрэ үгэнүүд анхан эртэ урдын христиан шажанай эхи табигшадай нэгэн болохо Иоанн Златоустын хэлэһэн үгүүлэлһээ эхитэй: «Өөһэдөө өөһэдыгөө арюудхагты, өөһэдөө өөһэдтөө санаартан байгты». Байгалай үмэнэ, илангаяа Феодосий Васильев, мүн тэрэнэй байгуулһан «Федосейн удха» энэ талаар мэдээжэ, үшөө тиихэдэ поморско, спасовска, нетовщина, чистяковщина, мүн дырнигүүд, темноверцууд, бэшэшье шэглэлнүүд байһан. Харин шэмээшэгүүд соо тиимэ хараатайшуул үсөөн һэн.
Мүнөөнэй байдал
Зүблэлтэ засагай үедэ шэмээшэгүүдэй хуушан заншал баримталга, аха захадаашүтэдэг абари зангынь, хото газар руу сугларалга, арадуудай дундахи эблэрэлгэ, шажанда эсэргүү идхалга гэхэ мэтэ элдэб ушар шалтагаанһаа дулдыдан, нилээд хубилаа. Гэхэ зуура шэмээшэгүүдэй нугархай, шэлжээтэ соел онсо илгарма өөрсэ шэнжээрээ мүнөө үе хүрэтэр гүйсэд дүүрэн бэшэшье һаа, хэбээрээ шахуу хүрэжэ ерэнхэй.
Мүнөө үеын шэмээшэгүүдэй соёл болбосорол дахин өөһэдынгөө заншалта удха тээшэ эрьен харанхай.
Шэмээшэгүүдэй үндэһэн шажанта илгаануудынь гэбэл: хүдөө газарта сугларан ажаһуулга, гэр бүлэдөө заншалта ёһо журамаа баримталга, ажал хүдэлмэридэ хүндэтэйгээр хандалга, үндэһэтэнэй үндэр мэдэрэлтэй байлга г.м.
Россиин мүнөөнэй хуушан гуримтан шажан мүргэлөө сүлөөтэйгөөр, бүрин эрхэтэйгээрбаримтална. 1971 ба 1988 онуудаар Ородой Үнэн алдарта Церквиин Бүгэдын Суглаан хуушан гуримтаниие тангаригһаа сүлөөлжэ, адли эрхэтэй болгоо. Гансал хуушан гуримтанай мүнөө үеын бодото байдалда дадалгын асуудал эсэгэнэрэй хорилтоһоо сүлөөрэгдөөгүй дээрэһээ үшөө шиидхэгдээдүй зандаа – жэшээлхэдэ, телевизор хараха, Интернет руу орохо, аптекын эмүүдые хэрэглэхэ гэхэ мэтэ.
Зүблэлтэ засагай хубисхалай удаа эдэбхи ехэтэйгээр шажанда эсэргүү идхалга олониитын дунда үүсхэһэн ушарһаань, Байгалай үмэнэхи шэмээшэгүүдэй дунда һүзэггүй хара зоной тоо бага-сага олошороо.
Мүнөө үедэ шэмээшэгүүд, үндэһэтэнэй нэгэ бүлэг болон, ород хүнэй дабташагүй өөрсэ шэнжын, хатуу зоригой хоморой шухаг хүшөө болонхой гэжэ баталхада алдуугүй.
Хэрэглэһэн зохёолнууд:
- Болонев Ф.Ф. Шэмээшэгүүд. - Улаан-Үдэ, 1992. -Х. 44.
- Петрова Е.В. Байгалай үмэнэхи хуушан гуримтан( «Шэмээшэгүүд»)// ородууд Буряад орондо: түүхэ ба мүнөө үе / Хар. ред. В.И. Затеев. –Улаан-Үдэ, 2002. – Х. 124-148.
- Осокин Г.М. Монголой хилэ дээрэ. СПб. 1906. – Х.64.
- Чернев И. Шэмээшэг отогтон. Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1987. Х. 8
- Тихонова Е. Л. Байгалай Баруун эрьедэхи хуушан гуримтанай аман зохёол соо ород ба буряадуудай дундахи үндэһэн соёлой харилсаа харуулалга. Агууехэ Петрой нэрэмжэтэ антропологиинба этнографиин Музейн сахимта һан. (Кунсткамера) http://www.kunstkamera.ru/lib/rubrikator/03/03_03/978-5-88431-227-2/© МАЭ РАН
- тэндэ.
- тэндэ.
- тэндэ.
- тэндэ.
- Линховоинтоной гэр бүлын үмсын архивһаа.
- Талько-Грынцевич Ю. Байгалай үмэнэхи хуушан заншалта шэмээшэгүүд // Агууехэ ородуудай антропологидо. - Томск, 1898. - Х.14.
- тэндэ.