Үльгэрлэн түүрээгдээ хүлэгэй соло

Илангаяа, монгол туургатанай үльгэрнүүд соо яажа моридоо һойдог, һургадаг, ажалдаш, дайндаш нүхэсэдэг байһан тухайнь ямар тодорхойгоор, баян торгон хэлээр найруулагданхай гээшэб! Жэшээнь, ондоо арадуудай: армянай «Давид Сасунский», грузин Шота Руставелиин «Витязь в тигровой шкуре», киргизэй «Манас» үльгэрнүүд ба ородой Илья Муромец тухай былинэнүүд соо баатарнуудай хүлэгүүд хэды магтагдабашье, тон дэлгэрэнгыгээр хэлэгдээгүй.


Харин ахадүү арадуудай: буряадай «Гэсэр», хальмагай «Жангар», мүн хүршэ саха-яхадай олонхо «Нюрган баатар» гэһэн морин үльгэрнүүд соо хүлэг-эрдэниин солые тэнгэри туласа үргэнэ, тэрэ газар агшаан гүйдэг, дайсанай дүтэлһые уридшалан эзэндээ мэдүүлдэг, хүнэй хэлээр дугардаг гэхэ мэтээр гайхамшаг үндэрлиг шэнжэ олгон түүрээгдэнэ. Мүн моридой бэеын хамаг хубиие онсолон, тоног зэмсэгынь хуруу-хухадгүй тоолоно, гүйдэлынь янзалан магтана. Урилдаанда, агнуурида, дайнда мордохын урда яагаад унаагайнгаа шандааһа бэеые хатуужуулдаг байһые эли тодоор, нюдэндэ харагдамаар зураглана. 


Элинсэг дээдэсүүднай «Һүн далайн шалбаагхан байхада, Һүмбэр уулын болдогхон байхада» ажаһууһан өөһэдынгөө оршон үеые харуулжа, юу хэжэ, яажа амидаржа ябаһанаа домоглон, дүй дүршэлөөрөө хубаалдаа гээшэл. Хүхэ зүлгөөр ногооной һайниие, хара хүбшөөр ангай баяниие бэдэржэ, жэлэй дүрбэн сагта зөөдэлөөр ябаа. Тиигэхэ зуураа, түмэрөөр, модоор гэр бараанай зүйлнүүдые дархалдаг, алта мүнгөөр, эрдэниин шулуугаар зүүдхэл шэмэглэлээ, илангаяа, моринойнгоо тоног зэмсэг урлан гоёодог байһан тухайнь үльгэрһөө мэдэжэ абанабди. «Гэсэр» үльгэр уншахада ульгам, уран хурса баян хэлэтэй, аялгаар һайхан, үндэр бодол түрүүлмэ һүр жабхалантай. Түрэһэн аба эжын хэлэн дээрээ үльгэр домогоо уншахада, одоо аршаан хүртэһэндэл, сэдьхэлдэ аажам, эльгэндэ дулаан, зүрхэндэ зула бадарһаншуу мэдэрэгдэхэ юм. 


Үльгэр гээшэмнай аман зохёолой аһан үндэр мундарга, удхань далай мэтэ гүнзэгы, шэнжэлбэл, алибаа асуудалда харюу олдохо. Мүнөө эндэ монгол туургатанай онсо дуратай морин-эрдэни тухай «Гэсэр» үльгэр соо хэлэгдэһыень анхарая. 

Хан-Хурмас тэнгэри 3 хүбүүтэй, 3 басагатай, 3 дүүнэртэй, 33 баатартай, 300 хушуушатай, 3 мянган хяанартай байгаа гэгдэнэ. Тэдэнь булта моритой.

Хаан-Хурмастын хүбүүдынь: Харгана боро моритой Засаг-Мэргэн, Бүдүүн шарга моритой Хабата-Гэрэл, Бэльгэн хэер моритой Бүхэ-Бэлигтэ; Дүүнэрынь: Заан шарга моритой Саргал-ноён, Һомон хүхэ азаргатай Хара-Зутан, Тэмээн халюун моритой Сэнгэлэн-ноён; Баатарнуудынь: Тэмээн жороо моритой Буйдан-Улаан, Нарихан шарга моритой Бургы-Шуумар, Үүр хүхэ моритой Эржэн-Шуумар, Сагаан шарга моритой Сагаан-Хасар, Шара соохор моритой Шара-Хасар, Халюун шарга моритой Хара-Хасар гэхэ мэтэ.


Тиин буряад-монгол, хальмаг, саха арадуудай баатарлиг үльгэрнүүд дотор моридоо яажа магтанаб гэжэ уламжалан хаража үзэбэл иимэ:

Буряадай «Гэсэр» үльгэр
Хан-Хурмас тэнгэриин агнуурида ошолго тухай

Уулындли бэетэй, 
Туулайндли шэхэтэй,
Бэхид гэһэн бэетэй,
Бэлиг дүүрэн яһатай
Бэльгэн хэер мориёо
Бэлэдхэжэ байба лэ.

Мори һойлгон
Мүльһэн дээгүүр хүтэлжэ,
Мүхэреэн туруу туруулуулба.
Набтар газар уяжа,
Нашан маряа маряалуулба.
Хада газар уяжа,
Харсага маряа маряалуулба.
Аяга хара уһаар
Уһалжа уяба.
Адха сагаан хагдаар
Эдеэлүүлжэ заһаба.

Мори эмээллэлгэ
Торгоной хирхаг тохомоо
Тохожо байба.
Тохой мүнгэн эмээлээ
Эмээллэжэ байба.
Арбан хоёр уламаар
Атысарынь татаба,
Хорин гурбан уламаар
Хотойсорынь татаба.
Хобол мүнгэн хударгаар
Хоёр ташааень даруулба.
Хүжэ мүнгэн хүмэлдэргөөр
Хоёр далыень даруулба.
Бүтүү һайхан жолооень
Бүүргэ дээрэһээнь хантарба.
Һухай ташуур минааень
Эмээлэй бүүргэдэ хабшуулба.

Хазаар, ногто тухай
Сула мүнгэн ногтоороо
Ногтолжо абаба.
Субарай мүнгэн хазаараар
Хазаарлажа абаба.


Гэсэр баатарта Бэльгэн хэерынь тэнгэриһээ эльгээгдэбэ.

Нюһата —Нюургай хүбүүнэй
Һүмбэр уулын оройдо
Мүргэн шурган байхада,
Һэб һэбхэн һэбшээлжэ,
Һаб һабхан һалхилба.
Мэтэр гэхын барагта
Бэхид гэһэн бэетэй,
Бэлиг дүүрэн яһатай, 
Халтиршагүй туруутай,
Хабдашагүй нюргатай, 
Гушан алда бэетэй,
Гурбан барим һобойтой,
Гушан тохой һүүлтэй,
Гурбан дэлим шэхэтэй,
Бэльгэн хэер морининь
Гурбан тэбэри дэлһэеэ
Мундаа дээрээ хаяһаар,
Гушан тохой һүүлээ
Ууса дээрээ хадхаһаар,
Тохохоор таатай эмээлтэй,
Ахахаар таатай тоногтой,
Дүрбэн хара туруунһаан
Дүлэ татан хатаржа,
Хоёр хара нюдэнһөө
Гал сахилан дүтэлбэ. 

Мори һургалга
Бүхэ-Бэлигтэ баатар
Бэльгэн хэер моринойнгоо
Улаан утаһан жолооень
Бахим шүүрэн бариба.
Сой мүнгэн дүрөөень
Соб байсар дүрөөлжэ,
Яхад мүнгэн эмээлдээ
Яб туша һууба.
Бэльгэн хэер мориниинь
Тэнгэриһээ абан тэршэлбэ —
Тэгшэ һайндаа тогтобо;
Газарһаа абан ганирба —
Габшагай һайндаа тогтобо.
Бэльгэн хэер мориниинь
Тэнгэри газар хоёрой
Тэг дундуур дүүлибэ,
Бүргэд мэтэ бүрэлзэбэ,
Харабсар мэтэ хабталзаба.
Үндэр дууулим тэнгэри
Хизаараараа дорьбодобо,
Үлгэн үнсэг дэлхэй,
Хүрьһөөрөө хүдэлбэ.
Хара хаданууд хамхаржа,
Хара тооһон болобо.
Улаан хаданууд оглоржо,
Унин тооһон болобо.

Эзэнэй мориндоо хандалга
Абай-Гэсэр хүбүүн
Уярхын ехээр уярба.
Бэльгэн хэер мориёо
Хүзүүдэн тэбэрин озобо.
Ууса руунь эльбэбэ —
Унагашалжа эльбэбэ.
Дала руунь эльбэбэ —
Даагашалжа эльбэбэ.
Эмээл тохомынь хуулажа,
Уһанай тунгалагһаа уһалба.
Үбһэнэй үзүүртэ бэлшээбэ,
Үдэр бүри өөдэлүүлбэ. 

Хальмагай «Жангар» туули

Дайнда хүлэгөө бэлдэлгэ
Захирба богдо шэрүүн зангаар
«Зээрдэ хүлэгым асара, моришон!»
Зүлгэ ногоон дээр Аранзал хүлэгынь
Заадан харайгаа, булагһаа умдалан.
Тэндэнь моришон ногтолон уяба, 
Талын дундахи ганса модонһоо. 
Гурбан гарагта Аранзал хагсаагдаа
Губиин улаан элһэн соогуур.
Тиигэжэ Аранзал аянда бэлдэгдээ.

Адууһанай гүйдэл тухай
Шуурган шэнгеэр тооһо татаад,
Шуумар хүлэгүүд аласаар дабхяа.
Һалхинда атаархаһан мэтэ,
Шоройһоо дайганаһан мэтэ,
Гани галзуу дэрһээр шэдэлээд,
Газарай хүйрһөө гэнтэ тэшхээд.
Хиисэһэн үдхэн дэлһэниинь
Хуур суурай аялгаар зэдэлээ.
Эмниг адуун табжархай табяад,
Элһэн губяар тооһо татаа.
Хараһаар байтар, харгы гаргаад,
Халуун элһэ ногоон хушаа.


Мориной соло
Аранзал хүлдөө суглуулаа
Һомон хурдан гүйдэлөө.
Аранзал нюдэндөө баряа
Һүрмэн хурса хараагаа.
Аранзал һүүжэдээ адхаа
Һүр ехэтэ жабхаланаа.
Хилэн хиисхүүр дэлһээрээ
Һара нарантай наадана.
Дүрбэн булад туруугаараа
Дайсани дэбһэхээ забдана,
Дүрөөгөө хангирган собхорно.
Һүртэй ехэ дэлһэниинь
Һүүжэеэ хушан намирна,
Алаг даагандал хүлнүүдынь
Байжа ядан тэшхэнэ.
Алтан хайша шэхэнүүдынь
Холын абяа соносоно.
Эмнигшэ залуу хүбүүды
Иишэнь-тиишэнь шэдэлбэ.
Дошхон абари үзүүлбэшье,
Дайнда ошохоёо мэдэбэ,
Сэсэнһээ сэсэн хүлэг һэн!

Мориной гүйдэл
Аранзал һалхинһаа хурдаар,
Үүлэнэй доогуур ниидэнэ.
Аранзал зэрэлгээн соогуур,
Дэрһэнэй үзүүрээр хиидэнэ,
Иимэл хүлэг хэрэгтэй!
Үдэршын утын харгыда
Хойто хүлөөрөө хаялна.
Хоногшын холын аянда
Урда хүлөөрөө гэшхэнэ.
Үргэн ехэ сээжээрээ
Үргэеэ тулган харайна.
Хангай дайдын ногоое
Халуун амяараа хайража,
Үнэһэн тоброг болгоно.
Шара набшын оройгоор
Шандаган мэтээр дүүлинэ.
Шэлэ нюргаараа утахан Аранзал!

Саха-яхадай олонхо «Нюргун-боотур»

Мориной гүйдэл тухай
...Хурдан онгосын һэрд гэһэндэл
Хүлэгэй һүүлынь гал хаяад,
Долоон сажан зайгаар шарбан,
Хии агаар руу эшхэрэн шэнгээ.
Хаб хара дэлһэниинь бусайдаад,
Долоон аданууд тэндэнь хүльбэрөө. 
Шуурган шэнгеэр морин гүйгөө
Доодо юртэмсын булгилтар,
Буудал зангаар хүлэг дүүлеэ,
Дээдэ дэлхэйн хүнхинэтэр.
Юһэн хоногшын орон зайгаар
Аадар, мүндэр шууюулба.
Долоон хоногшын тала дайдаар
Бордоһо һалхяар шуухирба,
Баглайран ороод үдхэн саһан,
Ороолоной хатараар наяршоо.
Дунгар бүреэн абяан дуулдаад,
Дайнай бурхад бүрхиршөө.

«Жангар», «Нюргун-боотур» үльгэрнүүдһээ хэсэгүүдые автор оршуулба.

Хальмагууд «Жангар», сахаларнууд «Нюргун боотур» үльгэрнүүдээ хэзээдэшье дээрэ үргэн ябадаг, нэгэ «һайн», нэгэ «муу» гэлдэн худхажа байдаггүй. Харин манай «Гэсэр» юу үзөөгүйб даа?

Зүблэлтын үедэ ород арадые муушалһан, Чингис хааниие үргэһэн нюдарган баяшуулай зохёол гэжэ хардуулан хоригдоо. Хаанаһаа эртэ урданай зохёолдо ородууд тухай ойлгосо байлтайб? Мүнөө дахяад «Гэсэр» үльгэрөө муулагшадай шэнэ долгин бии болонги. Нэгэдэхеэр, бөө шажанай, хоёрдохёор «баруун буряадай, зүүн буряадууд тэрэниие яг дүтэ абахагүй» гэхэ мэтын хёмороотой үгэнүүд хэлэгдэнэ. Тэрэ һайтай бэшэ, уйтан хараа ба бишыхан тоотой буряад арадаа улам бутаргааха зорилго гэхээр. «Гэсэр» үльгэр, үнэндөө, мянгаад жэлэй саана мүндэлһэн хадань бөө шажанай ойлгосонууд байгаал аабза. Теэд тэрэ юугээрээ аймшагтай юм? Анхан Түбэдтэ VIII зуунжэлдэ ажаһууһан, олон баатаршалга, габьяа гаргаһан Гесер тухай домоглоһон бэшэгүүд таража эхилһэн гэдэг. Рерихэй Гэсэрые Гималайн хаданууд дээрэ зураһан зураг бии ха юм. 1630 ондо Монголой хубилгаануудай эхи табигша Жанжаа хутагта тус үльгэрэй удхые бурхан шажанда дүтэлүүлэн, босоо монгол бэшэг дээрэ моторлоо һэн. Энэл зохёолынь 1715 ондо Канси императорай зарлигаар хитад бэшэгтэ оруулагдаа, тиимэһээ мүнөөнэй Хитад «Гэсэр» үльгэрые манай гэжэ буляалдадаг хэбэртэй. 


«10 зүгэй эзэн Гэсэр хаанай туужа орошибо» гэһэн буддын шажанда хамаатай ном монголшо хүгшэн С.Гуробазарова оршуулһан байна: «Шигэмүни бурхан нирваан болохын урда Хурмаста тэнгэридэ зарлиг буулгаба: 500 жэл болоһоной удаа юртэмсын саг самуу болохо байна... Хүсэтэйнь хүсэгүйгөө барижа эдихэ, гүрөөһэд өөһэд хоорондоо нэгэнь нэгэеэ барижа эдихэ... Ши гурбан хүбүүдэйнгээ нэгыень эльгээгээрэй, тэрэ юртэмсые эзэлэгшэ хаан болохо. Хурмаста тэнгэриин гурбан хүбүүд: Амин Сахигша, Үйлэ Бүтээгшэ, Түгэс Согто хүбүүдынь хоорондоо хэлсэжэ, Үйлэ Бүтээгшэ ошобол дээрэ гэлсэбэ. Юуб гэбэл Эсэрэнэй аймагай 17 тэнгэринэрэй хурим наадамда харбалдаа, барилдаа, урилдаа хэхэдэнь, Үйлэ Бүтээгшые хэншье булижа шадаагүй, мүн тэрэ алибаа зүйлэй эрдэмдэ бүрин түгэс һураһан байгаа...» гэхэ мэтэ.


Минии аба, 1906 ондо түрэһэн, 7 наһанһаа 17 хүрэтэрөө Анаа дасанай хубараг байһан хүн, иигэжэ хэлэгшэ һэн: «Айл бүридэ „Алтангэрэл“ „Гэсэр“ хоёр номууд тахигдажа байбал, муу заяан тонилхо», — гэжэ. Бидэ багашуул элдэбын аймшагтай юумэ хөөрэлдэбэл, «Гэсэр» номоо дэрэ дороо хэжэ хонохош. Абамнай хорюултай сагай байбашье, үдэшэндөө зула хүжөө бадараажа, түбэд, монгол хэлээр бурханай номуудые уншаха. 1959 ондо һаяхан хэблэгдэһэн хүхэхэн гадартай «Гэсэр» үльгэрые наймаанһаа олзуурхан асарһыень, арбаад наһандаа амяа татангүй уншаа һэм. Тус номой түүхэ гэбэл, анхан Цыбен Жамсарано эрдэмтэнэй Маншуд Эмегенов ба Пеохон Петров хоёр үльгэршэдһээ буулгажа абаһыень, уран зохёол шэнжэлэгшэ Алексей Уланов суглуулан нэгэдхээд, уран зохёолшо Намжал Балдано литературна хэлэндэ оруулаа. Иимэ олон манай бэлигтэйшүүлэй хамтын оролдолгоор үльгэрэй түрүүшын ном гараба ха юм. Мүнөө номдо ороогүй «Гэсэрэй» тоогүй олон шүлэгүүд шэнжэлгын газарнуудаар нара хараадүй хэбтэнэ. 


Харин мүнөө юундэшьеб иимэ томо, аяар 48 мянган шүлэгүүдһээ бүридэһэн үльгэртэйбди гэжэ омогорхохын орондо мууень бэдэрдэг болоһониинь гайхалтай. Тиихэдэнь манай аба эжынэр, үбгэд, хүгшэднай хэды хатуу сагуудта халуун хүйтые, дайн дажартайнь бултыень дабажа гараһаншье һаа, эмээлтэ, хазаартые тэбшээхэ үндэрлиг уужам досоохитой зон байгаа. Боро байдалай гү, соёл урлигай гү — арадтаа хамаатай хамаг зүйлые «энэ баруунай, тэрэ зүүнэй» гэжэ илган шоолонгүй, бултыень досоогоо багтаажа, арад түмэнэймнай энжэ баялиг гэжэ бидэндэ хүргөө бшуу. Тиимэһээ һайхан сэдьхэл сэдьхэжэ, алибаа һэжэг түрэнгүй, арадайнгаа аман зохёлойнгоо дээжые хүндэтэйдэ тогтоожо, үргэжэ ябабалнай һайн һэн.

Интернет сүлжээнһээ гэрэл зурагууд, баримтанууд хэрэглэгдэбэ.