«Юндэнгөөгөө» дуунай мүрөөр...

Манай буряадай алтан гургалдай Намгар Лхасарановашье «Юндэнгөөгөө» дууе ирагуу һайханаар, өөрын онсо маягаар гүйсэдхэжэ, харагшадтаа бэлэглээ. Илангаяа, Буряад Уласай үндэһэн хүгжэмэй зэмсэгүүдэй оркестртэй суг дуулахадань, тус дуун шэнэ үнгэ будаг, шэнэ элшэ хүсэ абаһандал үзэгдөө. Юрэ тус дуунай онсо шэнжэнь гэбэл, уран хурса аялга хухалгаһаа гадна дуунай удха — гол геройн дүрөөр эрид илгарна. Дуунууд соо имагтал эхэнэрэй арюун сэбэрынь магтагдадаг, харин эндэ гайхамшаг һайхан эрэ хүн — дуунай гол герой!



Юндэн хүбүүн 1800 онуудай эхеэр Монголой Далай ванай хошуунда түрэжэ, гоо үзэсхэлэнтэ эрэ байһаараа олондо гайхагдаа. Тэрээн тухай «Халхын сайхан Юндэгөөгөө» гэлсэн түүрээгдэһэн домог түүхэ шагнаа дуулаагүй монгол хүн үгы гэхээр. 
«Далай вангийн Юндэн гөөгөө даанчиг цэвэрхэн төржээ хө...» гэһэн уртын дуун хэдэн зуунжэлдэ соностоһоор. Бэеын түхэлөөр, нюур шарайгаар һаргама һайхан хүбүүн үгытэй айлай үри байһандаа, Халхын Далай ванай зараса болон, адууень харадаг, агнууридашье шалгардаг һэн ха. Тиин нютагайнгаа мүншье сэбэрхэн Сэриймаа хүүхэнтэй инаг дураар холбогдон, айл болохо гэлсээ. Зүгөөр энэ хэрэгынь яашье бүтэшэгүй һэн. Юуб гэбэл, Юндэнгөөдэ Цэрмаа (Хоролма) гэжэ эхэнэр дурлаад, тэрэ хоёрые һалгаахын тула элдэб янзын харата үйлэ ябуулна. Харин Сэриймада манжын ноён Балган гүн һанаархажа зобооно. Эдэ хоёрой тэдэнэй үгэдэнь орохогүйдэ, хоюулыень хорложо, ами наһыень алдуулна.



1934 ондо энэ домогой удхаар Монголой түрүүшын дууриин (оперын) һуури табигдаа. «Бомбогор ногоон» гэжэ зүжэг найруулан табигша Д. Намдаг ерээдүйн мэдээжэ поэт Д. Нацагдорждо хандажа, шэнэ зүжэгэй либретто бэшэхыень дурадхаа. Ирагуу найруулагша соо шэнэ хэрэгтэ эршэмтэй орожо, хуушанай арадай дуунуудые зарим тэдыень засан шэнэлээд, домогой удхые хубисхалта тэрэ үедөө тааруулжа, «Учиртай гурван толгой» гэжэ дуу хүгжэмтэ зүжэг бэшээ юм. Эндэ монгол түмэндөө хайратай Юндэнгөө гол геройнь болоо. Зүжэгэй эхинһээнь адаг хүрэтэр дүрэ үйлэ хоёрой нарин холбоо таһаршагүй сахигдаа. Эндэһээ ехэ зохёолшын зам харгы эхилээ гэлтэй.



1943 ондо зүжэг дуури (оперо) болон шэнэлэгдээ. Б. Дамдинсурэн аялга хүгжэмынь бэшээ. Эндэ урданай домог шэнэ удхаар амилжа, хүнэй хайрын сэдьхэлэй харилсаан ангиин зүршэлтэй хамтаруулагдан, инаг дуранай гашуудалта хуби заяан һайхан түгэсхэлтэй болон хубилгагдаа. Шэнэ зүжэгтэ залуу хоёр айл болохо гэлсээд, Юндэнгөө түрэдөө хэрэгтэй юумэндэ хото зорино. Тэрэ үедэнь Сэриймааень (оперо соо Нансалмаа гэгдэнхэй) Балган гүн хүсөөр барижа, гэртээ абаашажа хаана. Юндэнгөө үгытэй арад түмэнтэеэ хамта тодхор шэрэһэн дайсадтай тэмсэжэ илана. Балган гүнэй һабарһаа хайрата инагаа абаржа, зүжэгэй түгэсхэлдэ хамаг зон хүхилдэн, жаргалтай байдал тогтоно. 

Дамдинсүрэн энэ дууридаа олон һайхан аялга хүгжэм бэшэһэн, хуушан дуунуудые шэнэлһэн байна. Монгол орондо оперо байгуулалсахаяа ерэһэн Б. Смирнов хэмжүүргүй ехэ туһа хүргэһэн гэхэ. Тиигэжэ талын нүүдэлшэдэй «Учиртай гурван толгой» дуури ёһотой оперын зэргэдэ гаража, ари, романс, речитатив зэргын ая дуугаар түгэс, хүршэ хүбөө хари гүрэнүүдээр гастролёор айлшалжа эхилээ һэн.


Оршон сагта хамагай дуратай дуури халта һэльбэгдэн, тайзан дээрэ табигдаһан зандаа, Чингисхаанай талбай дээрэш харуулагдаа, жэл бүри Улаан-Баатарай түбэй дууриин театр тус зүжэгөөр театральна хаһаяа дүүргэдэг байна.

Иигэжэ дуушад, хүгжэмшэд ба бэшэшье урашуулнай урлигайнгаа дээжэһээ хубаалдан, Монгол ба Буряад оронуудайнгаа соёл болбосорол хамтадаа хүгжөөжэ байхадань баясамаар. Далита шубуудта, дуу хүгжэмдэ дабашагүй хилэ, орон зай гэһэн ойлгосо байдаггүйнь гайхамшаг. 

Доро дуунай урданай янза (вариант), мүн мүнөөнэй нэгэ янза үгтэбэ (дуунай үгэнүүд саг сагта шэнэлэгдэн байбашье, урдахи үгэнүүдынь хубилдаггүй байна):

Юндэнгөөгөө 
Дуунай 1-хи янза (вариант)
Данагар данагар алхаатайяа хө
Дал мөрөө дарсан гэзэгтэйеэ хө
Далай Вангийн Юндэн Гөөгөө
Даанчиг цэвэрхэн төржээ хө


Гунагар гунагар алхаатайяа хө
Гурваар дарсан гэзэгтэйеэ хө
Гунхсан сайхан Юндэн Гөөгөө
Гуниг ч угуй цэвэрхэн төржээ хө


Хүзүүгээр нь жавар орно гээд
Хөвөнтэй дүүдүү хийгээд өгсиймаа хө
Хүнээс илуу хайрлана гээд
Хүдрийн заарыг шингээсиймаа хө


Сэмхэн сэмхэн алхаатайяа хө
Шилээ бүтээсэн гэзэгтэйеэ хө
Шинэхэн Вангийн Юндэн Гөөгөө
Сүртэйчиг сайхан төржээ хө


Энэхэн замбуулинд төрөхдөө
Эр биеийн шинжийг бүрдүүлсиймаа хө
Эцсээ хүртэл ханьлана гээд
Ижилгүй хайраа зориулсиймаа хө (1-дэхь янз).



Дуунай 2-хи янза:


Данагар данагар алхаатайяа хө
Дала мөрөө дарсан гэзэгтэй еэ хө
Далай ваангийн Юндэн гөөгөө
Даанчиг цэвэрхэн төржээ еэ хө.


Цагаан торгон цамцыг байсаар байхад хө 
Шар торгон цамцаар юугаа хийх вэ хө 
Царайлаг төрсөн Cиириймаагаа байсаар байтал хө 
Царай муутай Цэрмуугаар юугаа хиих вэ хө хө.


Өндөр байшингиин үүдэн дээрээ хө 
Өнгиин дэнлүүнүүд дурайжээ хө 
Эхнэр эрсийн дундаасаа болбол 
Юндэн гөөгөө нь дурайжээ хө хө. 


Баруун уулын энгэр дээрээ 
Бадамлянхуа цэцэг дэлгэржээ хө 
Баруун хошууны Cиириймаатай
Багын Юндэн гөөгөө мэндэлжээ хө 


Савхин гэриинхээ үүдэн дээрээ хө 
Сайхан дэнлүүнүүд дурайжээ хө 
Сэтгэл ниилсэн бидэн хоёр нь
Жарган суух нь дамжиггүй дээ хө хө.




Мүнөөнэй Монголой Сухбаатарын аймагта Юндэнгөөгөө Нансалмаа (Сэриймаа) хоёрто хүшөө табигдаһаар үнихэнэй. Арад түмэн өөһэдынгөө дундаһаа гараһан дуратай геройнуудайнгаа дурасхаалынь шадал соогоо мүнхэлөө.