«Түрүүшын дурамни — мүнхэ дурамни»

Тус ном «Полином» дэлгүүрһээ абажа харахада, зөөлэн гадартай, гартаа барижа, дуунайнь үгэнүүдые сээжэлдэхэдэ, барюубшатай зохид хэмжүүртэй юм байна. Тэрэ 500 дугаартай, 100-гаад тоотой хуудаһатай. Хуудаһан бүридэнь тоһон торгон буряад хэлээр урлаһан үнөөхил хэтэ мүнхын удха эбхэрнэ: инаг дуран, эхэ нютаг, ардаг хүлэг, байгаа түбиин үзэгдэлнүүд, зүрхэ шэмшэрүүлмэ алибаа зүйлнүүд. Иимэл удхатай дуунуудһаа буряад хүнэй досоохи морин хуур шэнхинэдэг. Эгтээ бэлээр хайлаад орхидоггүй сэдьхэл бодолынь заабол юумэнэй гүнзэгые, үндэрые бэдэрдэг бшуу. Далай бол оёортонь хүрэмэ шуурган, уула бол эгсэ мүльһэн орьёл, дуран һаа дундаршагүй гуниг, тэнгэри һаа захагүй сансар...



Цырен Шойжонимаев арад ниигэмдэ үнэнтөөр һайшаагдамаар дуунуудые зохёожо шададаг, үгэ аялга хоёрынь дуунайнь хүсэтэ далинууд боложо, холуур, дээгүүр, удаан ниидэхэ арга боломжотой. Хараха янзада, юрын үгэнүүд шэнги, аялганшье бэлээр хадуухаар, зүгөөр сэдьхэлдэ шэнгэмээр. Энэл даа дээрэһээ заяатай түрэлхиин бэлигэй шэди! «Түрүүшын дуран» дууниинь буряад хүгжэм дуунай «нюур» гэхээр, ямаршье яһатанай түлөөлэгшэд, буряад дуу дуулаха гэбэл, энэл дуу ехэнхидээ шэлэдэг байна. 

Тус ном соохи дуунууд ганса авторай үгэ дээрэ бэшэ, мүн буряадай олон ирагуу найруулагшадай шүлэгүүдтэ хүгжэм зохёогдоо. Хэд поэдүүдэй шүлэгүүд бэ гэбэл: 



Олон дуунуудынь Нина Артугаевагай шүлэгүүд дээрэ бэшэгдэһэн байна. Тон мэдээжэ болонхой «Үнгэтэ сэнхир дэлхэй дээрэ», «Ольбонхон намарай», «Шимни» гэхэ мэтэ, мүн Загастайн, Яхадай дасангуудта зорюулһан магтаалнуудтай хамта арба гаран дуунууд ганзага нэгэдэн бэшэгдээ. Тимур Гомбожаповтай сугтаа «Алташа нютаг», «Мүнгэн булагтай Гутаймнай», «Аршаанта Нарин-Загамнай», «Харлан нютагни», «Сайн байна, Улаан-Үдэ» гэхэ мэтэ нютаг нугаяа магтаһан олон дуунуудые зохёогоо. Буряад уран зохёолой һүүл һамбайтан: Гунга Чимитов («Талын харгыда», «Шамайгаа биш үгылнэб», «Эжы аба хоёрто»), Дамба Жалсараев («Доодо-Гол»), Алексей Бадаев («Зүрхэм юундэ доһолноб»), Георгий Дашибылов («Инагай хүсэл»), Матвей Чойбонов («Захяа»), Михаил Батоин («Зүнтэ зүүдэн»), Цыдып Цырендоржиев («Бидэ хоёрой хабарнай»), Есугей Сындуев («Мать-Земля»), Владислав Тугдэмэй («Доодо-Худан», «Найдал»), Дулгар Доржиева («Ариг Ус») гэгшэдэй шүлэгүүд хүгжэмшын уран найрагай уя хүдэлгөөл ха. Шүлэгшэ, хүгжэмшэ дуушан Инна Шагнаева «Түрүүшын дуран», «Мүнхэ дуран», «Минии эрдэни» дуунуудыень ород хэлэн дээрэ оршуулжа, мүнөө тэдэнь хоёр хэлэн дээрэ дуулагдана. Цырен Шойжонимаев мүн ород шүлэгүүд дээрэ дуу зохёодог байна. «Как упоительны в России вечера», «Акапулько», «Шарманка», «Позови меня тихо по имени» дуунуудаараа суурхаһан Виктор Пеленягрын «Железная дорога», «Одиночество» гэһэн шүлэгүүдтэнь хүгжэм зохёогоо. Илья Резнигэй «Кижинга» шүлэгынь дуун болоо. Инна Шагнаевагай «Клеопатра», Валентина Дугаровагай «Здравствуй, Джида» шүлэгүүд дуун болонхой. Буряадай мэдээжэ, мэдээжэ болоодүйшье найруулагшадай: Батор Романов, Базар Ендонов, Бато Зориктуев, Цыренжаб Бадмаев, Наталья Дылыкова, Сагаан Дымид (Шэнэхээн), Гэрэлма Цыдыпова гэгшэдэй шүлэгүүд хүгжэмөөр далижаад, һайхан дуунууд боложо, арад түмэнөө баясуулна.



Авторай намтарһаа

Буряад орондо Цырен Шойжинимаев тухай дуулаагүй хүнүүд хомор байха, угайдһаа «Түрүүшын дуран» гэһэн дууниинь үргэнөөр дэлгэрэнхэй. Энэ дуун буряадай дэбисхэрһээ гадна холо ойгуур, ондоо можо хизаараар, хари гүрэнөөршье таранхай. Дуунай автор үгынь, хүгжэмынь өөрөө бэшэһэн, саашанхи олон дуунуудыньшье абтасатай хүлеэгдэнэ. Ямаршье композиторой дуун бүхэниинь хүнэй дотор хүбшэргэй дайража шадахагүй. Эндэ аялга, удха, дуу гүйсэдхэгшэ гурбанай түгэс тааралдалһаа амжалта дулдыдаха. Цырен Шойжонимаев ородоор хэлэбэл, «три в одном», дуунайнгаа үгыеншье бэшэхэ, хүгжэмыншье зохёохо, өөрөөшье дуугаа гүйсэдхэхэ гурбан бэлиг хабсаруулдаг шадабаритай юм.


Цырен Шойжонимаев 1966 ондо Шалсаана хадын үбэрөөр түбхинэһэн эрдэмтэн бэлигтэнэй үлгы тоонто Үлзытэ нютагта түрэһэн. Багаһаа хүршынгөө хүбүүдээр гармошка дээрэ наадажа һураһаар, аялга дуунда дуратайгаар үндыгөө. Арбаад наһандаа түрүүшынхиеэ тайзан дээрэ гаража, Алла Пугачевагай «Сая, сая сарнай» («Миллион, миллион алых роз») дуу дуулаһан. 16-тайдаа, өөрынгөө дуратай дуушан София Ротаруда бэшэг бэшэжэ, харюу абаһан, дараань шэнэ жэлээр открытка эльгээһыень, тэрэнээ хадагалжа ябадаг. Суута дуушанай 2004 ондо Эрхүү хото ерэхэдэнь, «амидыгаар» харахаяа, тиишэ ошоһон. Энэ ушар хүдөөгэй хүбүүнэй дуунда тон дуратай байһые гэршэлнэ. 10-хи класста һуража ябахадаа, Хэжэнгэдэ болоһон дуунай мүрысөөндэ 2-хи һуурида гараһан. Дунда һургуулиин удаа Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулиин буряад хэлэ бэшэгэй таһагта һуралсаа. Эндэ суг һураһан хүбүүд басагадынь шүлэгөөр «ордоһолдог» байжа, Цыренэйшье зохёохы абьяас һэдэбынь хүгжэжэ мүлигдөөшье һэн бэзэ. 



Хүдөөдэ хүгжэмэй һургуули байгаагүй. Зүгөөр ноото мэдэхэгүй хүбүүнэй досоо өөрын эрхэгүй ая хүгжэм зэдэлжэ, амгалан тэнюун байдалынь хүлгөөгөө. Тииһээр доторойнь хүсэн улам мушхарһаар, саарһан дээрэ шүлэгэй мүрөөр адхаржа, дуунай аялгаар бүрилдэжэ захалаа. Иигэжэ «Түрүүшын дуран» гэһэн дууниинь мүндэлжэ, хун шубуундал далижан мултараад, дэлхэй дүүрэн элижэ халижа, яһатан бүриин хэлэн дээрэ зэдэлжэ байна бшуу. «Түрүүшын дуранай» удаа олон һайхан дуунууд бэшэгдээ, «Мүнхэ дуран» (Инна Шагнаева, Эрдэни Батсүх), «Тэнгэриин долоон үбгэд» (Бадма-Ханда Аюшеева), «Таагааш минии дурые» (Вера Шобосоева) ба бусад дуунуудынь арад зоной дунда үргэнөөр тараа. Олон дуунуудынь мэдээжэ дуушад Дарима Дугданова, Андрей Чимитдоржиев, Чингис Хандажапов, Михаил Ёлбонов гэгшэд гүйсэдхэдэг. Буряад орондо болодог түрэ наран, ойн баяр болон Сагаалган, Сурхарбаан гэхэ мэтэ найрнуудаар Шойжонимаевай дуунуудгүйгөөр үнгэрдэггүй шахуу. Мииншье гүнгэнэжэ ябаха гү, али гэртээ, машина соогоо табяад зэргэ дуулалсаха. Юрэдөөл, Цыренэй дуунууд оршон үеын дуунууд сооһоо арад түмэндөө абтасатай байһаараа урдална. Дуунуудынь хани барисаанай тагтаа шубууд мэтэ хилэгүй ниидэжэ, Монгол, Хитад, Хальмаг, Саха гэхэ мэтын газараар оршуулгатай, оршуулгагүйшье зэдэлнэл. 



Тэрэ гансал өөрынгөө дуунуудые дэлгэрүүлээд байнгүй, залуу үетэн сооһоо бэлигтэниие бэдэржэ тодоруулдаг. Эдир үетэниие этигэл найдалаар зоригжуулан, түрүүшынь алхамуудые аха янзаар хүтэлдэгынь дэмбэрэлтэй. «Зүүн зүгэй һалхин» гэжэ продюсерска түб байгуулжа, залуу дуушад, хүгжэмшэдые дэмжэдэг. 2008 онһоо эхилээд, «Мүнгэн хун шубуун» гэһэн можонуудай хоорондын конкурс эмхидхээд, хэдэн жэлэй туршада ябуулжа байхадань, Буряад республикын аймагуудһаа, буряадай тойрогуудһаа бэлигтэй залуушуул ерэжэ, бэеэ туршана. Тус урилдаанай аша туһаар мүнөө мэдээжэ болоһон бэлигтэй дуушад Вера Шобосоева, Виктор Лубсанов, Ринчин Дашицыренов, Ирина Шагдурова, Алина Намсараева ба бусад тодоржо, аялга дуунай шэнхинээтэ замаар зоригтой алхалнад. Дуунай хит-парадууд, СД, МР-3, ДВД-альбомууд гаргагдана. Юрэдөөл, урлиг зохёохы ажалынь элдэб янзын хэмжээ ябуулга, үйлэ хэрэгүүдээр баяжан, ороной түб Москва хүрэтэр, мүн улам саашаашье харгы замаа үргэдхэн, урагшаал жүдхэн дабхина.



Цырен Шойжонимаев мүнөө шэнээр байгуулагдаһан «Буряад ТВ»-дэ амжалтатай хүдэлжэ эхилээд, «Үе саг» гэһэн гаршаг доро һонин дамжуулгануудые хэжэ үрдинхэй байна. Бэлигтэй шүлэгшэн, композитор, дуушандаа олон шэнэ һайхан дуунуудые зохёожо, шүлэг дуунай шэнэ номуудые хэблүүлжэ, үндэр амжалтануудые туйлажа ябахыень хүсэел даа!