Хилын харуулда хабаатай хэб дуунууд

Ямаршье үйлэ хэрэгтэ тааруулаад лэ дуугаа дуулалдажа байха. Арадай дуунууд тоогүй олон, янза бүриин удхатай, хэлбэритэй байдаг: уянгын (лирические), хатарай (танцевальные), нааданай (оройдоһоной), ажалай, ёһо заншалай (обрядовые календарные), түрын (свадебные), архиин (застольные), шог ёгтын (мунгалгын-песни сатиры и юмора), соло дуудалгын (хвалебные), хэб дуунууд (исторические) гэхэ мэтээр хубаардаг. Эртэ холоһоо түүхэ дамжан ерэһэн хэб дуунууд яһала олон. Дайн дажарта ябаһан сэрэгшэдтэ, эхэ нютагайнгаа түлөө тэмсэһэн баатарнуудта хабаатай дуунууд зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэмэ: Шоно-Баатар, Шудармаан, Галдама, Шэлдээ занги тухай гэхэ мэтэ. Эндэ Орос-Монгол-Хитад гүрэнүүдэй дундахи хилэ таталганай үеэр ямар дуунууд мүндэлһэн байгаа гээшэб гэжэ дурдая. 



XVII зуунжэлдэ Ород, Хитад (Дунда Улас), Монгол гүрэнүүдэй дунда хилэ табигдаха боложо, ехэ хүдэлөөн болоһон. Арсалдаатайшье асуудалнууд гаража байгаа. Хитадай этигэмжэтэд урда сагта кидань гарбалтан байгаа гэжэ шалтаглан, хилэеэ бүри Ангара, Иртыш мүрэнүүд хүрэтэр табиха һанаатай байжа, түрүүшын Нэршүүгэй хэлсээн бүтэбэгүй. Тиихэдэнь I Петр хаан түгэс этигэмжэтэ сайд Савва Лукич Владиславич-Рагузинский, граф Иллирийский (1670-1738) гэгшые Хитад руу эльгээбэ. Хоёр жэлэй туршада тэндэ байха сагтаа, Энхэ Амгалан хаантай танил тала боложо, хилэ хаагуур табимаар бэ гэжэ зүбшэжэ шадаа. Тиин 1727 ондо Хяагтаһаа зургаан модоной Бура гэжэ газарта граф Рагузинский хари гүрэнэй этигэмжэтэдээр хилын хэлсээ (договор) баталһан юм. Тэрэ мүнөөнэй Хяагта хотын һуури болохо Троицкосавск хото байгуулһан түүхэтэй. Хилэ табилганда буряад зон, илангаяа, хасагууд зүүлжээ Амур хүрэтэр, баруулжаа Баруун Саяан дээгүүр, хүнэй ябаагүй хүбшэ тайга, хада хабсагай, намаг налхи, уһа мүрэнүүдые һэтэ дабалсажа, хилэ тэмдэглэһэн 63 шулуун обоонуудые бодхоолсоһон габьяатай. Энэ хэрэгтэ Хориин 11 эсэгынхид хабаадалсажа, мори тэргэ, эдеэ хоол, хүдэлхэ туһамаршад гэхэ мэтыень даажа, туйлай ехэ туһа хүргэһэн. Савва Рагузинский-Иллирийский бага яһатанай тэрэ туһыень ойлгожо, дээшэнь магтажа бэшэһэн,, эдэ зондо туһатай байхые хүсэлһэн байна. Элшэн сайдай мэдээгээр Сагаан хаан буряадуудта элдэб хүнгэлэлтэ, нэрэ зэргэнүүд, алта мүнгэ шэрээһэн угай тугууд гэхэ мэтые хайрлаһан. Тиимэһээ Рагузинский арадай дунда тон хүндэтэй, гүн Савва гэжэ нэрэ алдартай болоһон. Тэрээн тушаа олон дуунуудые зохёожо дууладаг болоһон байна. Буряад зондо хүндэтэйгөөр хандаһан Савва Рагузинскиие магтажа, солынь дуудаа, зүгөөр дээрмэдэжэ, булимтаржа зобооһон атаман Иван Похабовые нэгэшье һайн гээгүй бшуу. Арад зониие мэхэлхэгүйш, һайн мууе илгаруулаад лэ байдаг гээшэл.



Савва Рагузинский тухай арадай дуунууд
***
Сагаан нуурай эргэдэнь
Һайдууд сугларбал ла,
Юундэ сугларбаби гэхэдэнь,
Эрын һайниие хүлеэбэ лэ.


Уһата нуурай эргэдэнь
Улад зон сугларба ла,
Юундэ сугларбаби гэхэдэнь,
Гүүн Саввые хүлеэбэ лэ.
***
Хүхэйн мундаргын дээгүүрин
Хүхэ шулуу обоолоһон
Алтай мундаргын араарын
Алтан обоо бодхооһон.
Гүүн гүрэнэй хүрээлэһэн
Баян дайдаяа баталаһан
Тоонтото дайдымнай
Томирожо гараһан,
Урамата дайдымнай
Хэмнэжэ үгэһэн
Алтан дээһэ татаһан,
Мүнгэн аргамжа шэрэһэн,
Посол ехэ солотой,
Граф ехэ омогтой,
Хаанай саараһа хамсуйлаһан,
Эжэнэй указ эбэртэлэһэн
Гүүн Савва ноён.
(Боханай аймагай Абагайтанай нютагай А. Бураевһаа С.П. Булдаев (Абагайн Түргэн) бэшэжэ абаһан)
***
Харташани хааһан,
Бортошони бооһон,
Алууршани агталаһан,
Дээрэмэшэни дараһан,
Морин жэлдэ мордоһон,
Могой жэлдэ тэхэрэһэн,
Гүүн ехэ ноён,
Алдарта ехэ посол,
Граф Савва ноён!
Хаанай ехэ хуулиин
Харалсан ябажа дүүргэһэн,
Эжэнэй ехэ даамалиин 
Энхэрэн ябажа хүсөөһэн,
Амитанда амар байдал тогтооһон,
Зондо залиин байдал болгоһон,
Посол ехэ солотой,
Гүүн ехэ алдартай,
Граф Савва ноён!
(Алайрай аймагай Нэгдэ нютагай М. Малановһаа 1914 ондо бэшэжэ абтаба)


***
Алтай тайгын арадань,
Алтан гадаһа хадхаһан,
Хүхээ дайдын хүбшэдэнь 
Мүнгэн гадаһа бодхооһон,
Хангай хада дээгүүр
Хара шулуу дамжуулһан,
Хүхээ хадын хойгуур
Хүрэн шулуу обоолоһон
Хоёр хаанай хахалбариин
Баталажа гараһан,
Хонгор зоной байдалиин
Заажа үгэһэн
Хэн ноён бэ гэхэдэ,
Посол ехэ солотой
Граф Савва ноён!
***
Һайн байдал тогтооһон,
Һайхан жаргал үзүүлһэн
Ород хаанай эльшэнь
Граф Савва Рагзинска,
Монгол зоной эльшэнь
Сэсэн Угаан ноён.
***
Алтайн гурьба дээгүүр
Алтан аргамжа шэрэһэн,
Хүхын гурьба дээгүүр
Мүнгэн дээһэ татаһан,
Посол ехэ солотой,
Граф ехэ ёһотой
Гүүн Савва ноён.
Тэрэ хоёр ноёдой
Мориинь барижа,
Модойнь тохоһон
Шодойн хүбүүн Иринчин.
(Алайрай аймагай Хурхад нютагай И. Махачкеевһээ 1940 ондо бэшэгдээ).



Шэлдээ зангиин дуунууд

Тэрэ һүүлшын занги байһан гэхэ. «Занги» гээшэ дайшалхы харуулай, угай ахалагша гэһэн удхатай. Хитад, Ород гүрэнүүдэй дунда хилын табигдаадүй байхада, хитад-манжуур дээрмэшэд хори буряад угсаатанда добтолжо, хүн зониинь, үхэр малынь туужа абаашаха, эзэмдэхэеэ һанаашалдаг байһан. Буряадай отогууд мүхөөгөө үгтэнгүй, бараг шадалтай хүбүүдээ гулидхажа, һайн дуранай харуулай отряд байгуулжа, дайсадтай тулалдадаг һэн. Талын баатарлиг тэмсэлшэдэй ударидагша Хориин 11 эсэгын галзууд угай жинхэн хүхүүрэй Шэлдээ занги илангаяа мэдээжэ. Хойноо зониие дахуулха абьяас шадабаритай, айхын аюулгүй эрэлхэг зүрхэтэй Шэлдээ занги тулалдаанда түрүүлдэг байһаараа холо ойгуур суурхажа ябаа. 1727 оной хилэ табилган соогуур Шэлдээ занги албатан арадтаяа Хингаан дабаанай урдуур зөөдэлөөр ошонхой, үхэр малаа бэлшээжэ ябаа. Хилэ табигдана гэжэ дуулахадаа, хилэ табилсажа ябаһан хори буряадай түрүү Шодо Больтриковто нюуса удхатай бэшэг-дуу эльгээгээ. Тэрэ дуун соонь хилэеэ Хингаанай Хара Морито ба Алтан Эмээлтэ гэжэ нэрэтэй газарнуудые ородой хилэдэ оруулагты гэһэн байгаа. Зүгөөр бэшэгэйнь удха ойлгогдонгүй үлөө. Энэ ушарһаа Шэлдээ занги абажа ябаһан зоноороо хилын саана, хитадай газарта үлэшэбэ ха юм. Тиихэ үеэрнь ехэ шанга зарлиг гаража, хоёр гүрэнэй хилэ һая нааша хаагдаад байха гэгдээ. Хилэ дабалган, хоёр тээшээ гаралган хорюултай болоод байгаа. Шэлдээ занги эхэ нютагаа яабашье бусаха хүсэлдэ абтан, адууһа мал, арад иргэнтэеэ хилэ руу дүтэлөө. Зүгөөр манжуур сэрэгшэд нэмэлтэ хүсэ суглууланхай, харгыень хаажа байхадань, дары тулалдажа оробо. Зүгөөр дайсадай хүсэн булюу байжа, дахажа ябаһан нүхэдынь тэнсүү бэшэ байлдаанда булта унажа, ородой хилэдэ хүрэһэн бэшэ зонииень бултыень гэдэргэнь бусаагаа. Шэлдээ-зангиие ехээр зобоогоо, хитадай талада орохыень идхаа. Зүгөөр тэрэ зүбшөөнгүй, толгойн саазада хүртэхэ болоо. Һүүлшынгээ үгэдэ ородой хилэ дээрэ саазалхыень гуйгаа. Толгойнь нюдөө хараһан зандаа наашаа, нютаг тээшээ мухарижа, буряад зон толгойень тон хүндэтэйгээр хүдөөлөө гэдэг. Үхэхынгээ урда Шэлдээ занги иигэжэ дуулаа гэхэ:



Алаг эреэн нюдэмни Большие мои глаза
Аяга соогоо шэргэхэнь. В глазницах испарятся.
Алда хара саажамни Черная коса в сажень
Гүрлөөтэеэ хагдархань. Заплетенной завянет.
Дурагар хара нюдэмни Блестящие мои глаза
Доло соогоо шэргэхэнь, В глазницах засохнут,
Дэлим хара саажамни Черная коса с локоть
Томолготойгоор хосорхонь. Заплетенной сгниет (перевод автора).
(Яруунын аймагай Үльдэргэ нютагай Бүдэжаб Гендуновһээ 1934 ондо бэшэгдээ).



Арбан долоотой наһандаа
Ара Монгол оролойб, 
Адуугаал даражал гаралайб. 
Дарагшахан адуундам, 
Далан хоёр шаргатай, 
Далан хоёр шаргыемни, 
Гушан хоёрын хороонхой, 
Гушан хоёр жороогойнгоо, 
Хоёрыень барижал уналайлби. 
Хазаарлагшахан хазарни
Хадхамал мүнгэн бэлэйл. 
Тохогшохон тохомни, 
Торгоной үртэһэн бэлэйл. 
Тохогшохон эмээлни, 
Тохой зандан бэлэйл. 
Дүнэн дүнэн харань 
Дүрбэн удэрэй болзортой. 
Дүрбэн дабхар сэрэгтэ, 
Шэлдэй занги гансаараа. 
Гунан гунан хараханиинь, 
Гурбан үдэрэй һойлтотой. 
Гурбан дабхар сэрэгтэ, 
Шэлдээ занги гансаараа. 
Табхар табхар харахан, 
Табан удэрэй һойлтотой. 
Табан дабхар сэрэгтэ, 
Шэлдэй занги гансаараа...
(интернед сүлжээнһээ)


***
Гунан гунан харахамни
Гурбан хүлдөө шүдэртэй.
Гүрмэлзэгшэ Шэлдээ
Гурбан дабхар сэрэгтэй.
Дүнэн дүнэн харахамни
Дүрбэн хүлдөө шүдэртэй,
Дүрмэлзэгшэ Шэлдээ
Дүрбэн дабхар сэрэгтэй.
Үхэрөө олондонь
Үндэр шэбээ бодхлойб,
Үльшэрээгэй ехэдэ
Үргэн хилэ алхалайб.
Хониноо олондонь
Хотон шэбээ бодохолойбю
Холшороо ехэдэнь,
Хуулиин хилэ алхалайб.
Тэмээнээ олондонь
Тэнүү шэбээ бодхолойб.
Тэшэлээ ехэдэнь
Танюуса хилэ алхалайб.
***
Мүндэгэрхэн толгоймни
Мухарин ошон хэбтэхэ лэ,
Манжуу муухай дайсан
Манхаганан ошон үдьхилхэ лэ.
Хара дугаар нюдэмни
Хараһан зандаа хэбтэхэ лэ.
Хайрата баатар бэемни
Хара шоройдо дарагдахан лэ.
Эреэн хара нюдэмни
Энеэбхилһэн зандаа хэбтэхэ лэ.
Эдир баатар бэемни
Энэ газарта хосорхон лэ.
(Алайрай аймагай Олзо-Хинга нютагай Намжил Иринчеевһээ 1940 ондо бэшэгдэжэ абаһан).



«Хилэ табигдаһан 1728 онһоо эхилэн, 1765 он хүрэтэр 37 жэл соо буряад зон гүрэнэй талаһаа ямаршье тэдхэмжэ туһагүйгөөр, алба татабари түлэжэ байжа, өөһэдынгөө хара хүсөөр хилын харуул хаража ябаа. Сэлэнгын буряадууд Түнхэнһөө эхилээд, Хяагтые алад гаран, Зэдэ Харацай хүрэтэр 13 харуул, Түнхэнһөө уруу зүүн тээшэ Шиилхэ Аргунь, Сретенск хүрэтэр харуул хори буряадууд Нэршүүгэй 15 эсэгын хамнигадтай, Харацайһаа баруун тээшээ Зэдын 7 харуулые Захааминай буряадууд Армагай 3 отог хамнигадтай, тэндэһээ нааша Түнхэн, Аха, мүн Гарананай харуулнуудые Түнхэнэй буряадууд Мундаргын шэлээр ябадаг соёд хамнигадтай даажа абаһан байна», — гэжэ Сайнцаг Юмовэй угай бэшэгтэ хэлэгдэнэ. Аха, Түнхэнэй харуулда ябаһан буряадуудай дуунуудһаа (энэ дуунууд эхэнэр зоной эрэшүүлһээ дутуугүй зоригтой, ёһотой дайша монгол туургатанай удам байһыень гэршэлнэ):
Бальхай зангиин һамганай дуун
***
Ахын харуурда гаража,
Амитан зоноо амаршуулбаш.
Алдарта нэрэ абажа,
Аша гушанадтаа хэлсүүлхэш.
Туранай тодхуурта ошожо,
Түб зоноо аршалабаш,
Түрүү нэрэ абажа, 
Тиирэмэ ашанартаа дурдуулхаш.
(Нүхэдэй аймагай Зүхэлиин эхин һургуулиин багша Леонтий Болдоновһоо 1916 ондо бэшэжэ абтаба)
***
Огшом огшом газартань
Ойнтород гэжэ ябаарай
Орохо тулаха газартанаь
Онон сабшан гараарай.
Бүгшэм бүгшэм газартань
Болгоод гэжэ ябаарай.
Байха тулаха газартань
Байлдан сабшан гараарай.
(Нүхэдэй аймагай Татхал нютагай М. Шоболовһоо 1917 ондо бэшэжэ абтаһан юм)

Эреэнэй Мүнхын һамганай дуун
***
Алтан алтан обооень
Алданбэй гэшхэжэ ябаарай,
Арад зоноо захяаень
Алалдан ябажа дүүргээрэй.
Мүнгэн мүнгэн обооень
Мэдэн гэшхэн ябаарай.
Мүнхэ зоноо захяаень
Мэеэтэй ябажа дүүргээрэй.


***
Ороно уялгада ошоһон бэеышни
Ойнторон хүлеэн һуулайби.
Уялгаяа дүүргэжэ ерэхэдэшни,
Озон тэбэрин угтанаби.
Даамалта уялгада ошоһон бэеышни
Далдалан хүлеэн һуулайби,
Даамалаа хүсээжэ ерэхэдэшни,
Даб гэн, озон угтанаби.
(Балаганска районой Үшөөтэй нютагай Ольфор Хогоевһоо 1917 ондо бэшэгдээ)

1764 ондо Сэлэнгын мэдэлэй 6 ба 8 отогуудай буряадуудһаа Хитадай хилэ сахихын тула 2400 хүнтэй 4 полк байгуулагдаба. 3 моритой, 3 ябаган отделнууд бии болгогдожо, 761 моригүйшүүлынь хори буряадууд моридоор хангаха болобо. Полкнь 100 хүнтэй 6 сотня бүридэлтэй. Хилын харуулда 4 сотнянууд 6 дахин 3 жэлээр һэлгэлдэжэ ошохо ёһотой һэн. Харуулайнь газарнууд холо холо, хоорондохи 100-аад модоной зай гаталхань бэлэн бэшэ хэрэг. Савва Рагузинский буряад хилэ хамгаалагшадые магтахадаа, тэдэнэй ангууша дадалтай, мүр мүшхэхэдөө, ородуудһаа үлүү хёрхо нюдэтэй, шуран солбон байһыень онсолһон. Албанда ошохо дурагүй һаа баян буряадууд үгытэй зариманаа хүлһэлжэ, өөрынгөө орондо ябуулха аргатай байгаа. Холын харуул — 250 түх., дүтын харуулынь 115 түхэригэй хүлһэтэй һэн. Тиимэһээ үгытэйшүүл тон хатуу хүндэ уялгатай, олон жэлдэ хүнэй орондо ябажа байха үйлэдэ хүртэдэг байһан. Хасаг сэрэг 25 жэлээр алба хэдэг боложо, хилын харуулһаа гадна ондоо холын можонуудаар, Ород гүрэнэй байлдаһан дайн дажарай зүүн, баруун зүгэй газаарнуудаар ябуулагдадаг болоһон. Үгы гэбэл, ондоошье шалтагаанаар нютагһаа хобхологдохо. Эрхүү руу нэгэтэ абаашагдаад, шулуун гэрнүүдтэ байжа ядалсаа, олон зон үбдэһэншье гэхэ. Хари холуур ябахадаа, түрэһэн тоонтоо, гэр бүлэеэ һанажа гажаран, уйдхартай дуунуудые зохёожо дуулалдадаг һэн ха.



Хасагуудай дуун 
Дүрөө дүрөөбшэ хоёртоо
Дүүлэгэр болобо моримнай,
Дүрбэн жэлэй албандан
Дүжэр болобо бэемнай.
Хазаар хазаабша хоёртоо
Хашан болобо моримнай
Хорин жэлэй албандан
Хортой болобо бэемнай.
Олом ооһор хоёртоо
Ондоо болобо моримнай.
Удаан холын албандан
Оборхон болобо бэемнай.
Хүмэлдэргэ хүзүүбшэ хоёртоо
Хүндэ болобо моримнай
Хүндэ жэлэй албандан
Хүнэй болобо бэемнай.
Ганзага ташуур хоёртоо
Гажуу болобо моримнай
Гашуун жэлэй албандан
Гансаараа үлэбэ бэемнай.
***
Хаанай хуулиин хатуудань
Хазааргүй дүрлэлэйбди.
Хазааргүй ёродоо
Хүнэй хүбүүе даруулабабди.
Эжэнэй хуулиин хурсадан
Эмээлгүй дүүлэлэйбди,
Эмээлгүй ёродоо
Эхын хүбүүе даруулалайбди.
***
Хара һалхин буужа,
Хадын ногоое халсаруулба ла.
Хаанай хасаг боложо,
Хайратай бэеымни зобообо лэ.
Боро һалхин буужа,
Боориин ногоо бусайдуулба лэ,
Богдын хасаг боложо,
Багахан бэеымни зобообо лэ.
(Балаганска районой Ноёдой отогой Үдын ноёд улусай Александр Сабидуевһаа 1919 ондо бэшэжэ абтаһан).



Эндэ бэшэгдэһэн хэб дуунуудые Буряад ороной элитэ эрдэмтэн, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Сергей Петрович Булдаев эсэшэ сусашагүй ябажа, хүн зоноор уулзажа, саг соонь буулгажа, бэшэжэ абажа, буряад арадай аман зохёолой алтан абдар соо хадагалһаниинь, юунтэйшье сасуулшагүй баатаршалга гэхээр лэ!

Хэрэглэдэһэн зохёол, зурагууд:
1. «Буряадай түүхэ бэшэгүүд», Буряадай номой хэблэл, 1992 он.
2. «Арадай аман зохёол», БурАССР-эй соёлой яаманай типографии, 1959 он. 
3. интернед сүлжээн.