Мартагдаһан дуушанай бусалга

Бадмаев Солбон Цыренович



Тэрээн тушаа һүүлшын үедэ огто дуулдаагүй, хаанашье, ямаршье мэдээн үгы һэн. Зүгөөр нютагайнь урагшаа һанаатай хүбүүд басагад хамтын хүсөөр оролдожо, онсо бэлигтэй дуушанайнгаа нэрэ солыень һэргээжэ, бүхыдөө бэшэшье һаань дуунуудынь бусааба ха юм. 


Үргэн арадтаа мэдээжэ болоһон Ород Уласай габьяата соёлшон Баяр ба Эльвира Шойдоковтан «Зүрхэнэй дуун» гэһэн урлиг соёлшодой зохёохы замтай үргэн олониитэеэ танилсуулха зорилготой түсэл зохёожо бэелүүлхэ сагтаа Хэжэнгэһээ гарбалтай дуушан, сагһаа урид наһа бараһан Солбон Бадмаевай 9 дуунуудыень миндаһан дээрэ буулгажа үрдеэ. Загаһатын хүгжэмэй һургуулиин багшанар арадай хүгжэмтэ инструментнүүдээр дуунуудынь дэмжэжэ туһалаа. Ялас гэмэ бэлигтэнээ түүхын тооһондо даруулангүй, үндэһэн соёлойнгоо үмэнэ өөрын һууритай болгоһониинь сэгнэшэгүй габьяа!


Загаһатын дунда һургуулиин тоо бодолгын багша «Ород Уласай гэгээрэлэй отличник» Чимитдоржиева Цырен-Долгор Бодиевна: «Солбоной дуунуудые олондо дуулгаха байгаал даа» — гэжэ һанаагаа зобон, энэ бодолоороо хүбүүдтэеэ хубаалдаа һэн. Гүн ухаанай эрдэмэй доктор, ВСГТУ-гай профессор Энхэ Дарибазарон хүбүүниинь гансата дэмжэн, тус дуушан тухай мэдээ саашань дамжуулха арга бэдэрээ. Тиин нютагайнгаа басаган, бэрхэ журналист, буряад ФМ-радиогой Хэжэнгын аймагай дамжуулгануудые ябуулдаг Цырегма Гергеновада хандаба. Цырегма Цыбиковна халташье маргангүй, түргэн саг соо тон һайн дамжуулга бэлдэжэ, агаарай долгиндо табиба. Солбон Бадмаевтай суг һураһан, үдэһэн, хүдэлһэн нүхэдынь урижа хөөрүүлбэ, 9 дуунуудынь зохидоор тааруулан табижа шэнхинүүлбэ. Гүн сээжын оёорһоо хүнхинэһэн баритондо дүтэ тенор хоолойтой бэлигтэй гүйсэдхэгшын дуунуудыень одоо һайхашаан, уяран шагнамаар һэн. Үндэһэн хүгжэм дуунай баялигай нэгэ эрдэни-хэлтэрхэй оложо тодоруулһан эдэ зондоо үнэн зүрхэнэй баяр баясхалан мэдүүлжэ, ажал хэрэгтэнь үшөө үндэр амжалтануудые хүсэел!


Солбон (Николай) Цыренович Бадмаев Хэжэнгын аймагай Загаһата тосхондо 1951 оной августын 26-да түрэһэн. Абань Цырен Бадмаевич, эжынь Екатерина Казановна зургаан үри бэенэрые түрэжэ үргэһэн, тиимэһээ олоной аха эртэхэн торниһон бэзэ. 1958 ондо нютагайнгаа эхин һургуулида орожо, Александр Суворович Сагалаев багшатай болоо. Би мүн 4-хи ангида Чимит Ринчинович Дарибазарон нагасындаа байжа һурахадаа, олон шэнэ үүринэрээр танилсаһамби. Тэдэнэй дунда Бадмаев Коля гэжэ хонгор сагаахан, зохидхон хүбүүн ябагша һэн. Нэгэтэ хабар нюусаар, багшадаашье, гэртэхиндээшье хэлэнгүй, манай классайхин Худан гол руу экскурсидэ гараба гээшэбди. Хүсэтэйгээр мушхарһан Худан голоор Хүртэйн леспромхозой урдахуулһан түхэреэн модод һүртэйгөөр даршалдан, түлхисэлдэн байгаа бэлэй. Модоной урдахые ехэтэ һонирхон хаража зогсоо һэмди. Би багахан горходтой Үльдэргэдэ түрэһэн хадаа иимэ юумэ түрүүшынхиеэ хараа бшууб. Үшөө нэгэ ушар дурсамаар: багшын орондо зааһан нэгэ эхэнэр багша летаргическа нойроор унтаад, хүдөө табигдашаһан эхэнэр тухай ном уншажа, бидэниие ехэтэ һонирхуулаа һэн. Амяа татан шагнажа, үглөөдэр саашань уншахыень ухаангүй хүлеэгээ һэмди. Ерээдүй дуушан Колимнайшье бидэнээрээ һууһан лэ байгаа бэзэ. Тиихэ сагта үбдөөд, хабдаад гү, али ондоо аргаар хэшээлнүүдээ гээхэ ушар байгаагүй...

Загаһата нютагта сугтаа үндыһэн, һураһан, зохёохы замдань ушарһан ба нэрэ хүндынь үргэхэ хэрэгтэ хабаадаһан зониинь Солбон Бадмаев тушаа тухай иигэжэ хөөрэбэ:


Шаракшинов Иосиф — Солбон Бадмаевтай суг наадажа, өөдөө болоһомби, анхан Коля нэрэтэй һэн. Хожом дуушан болоод ябахадаа, буряад нэрэтэй болохын тула ахынгаа дурасхаал болгон нэрыень абаа юм. Багаһаа хүгжэм дуунда дуратай, уран һайханай харалгада хабаададаг, мүн спортоор бэеэ һоридог, энэ-тэрэ мүрысөөнүүдтэ хабаадажа, хүнгэн атлетикэ, боксоор нэгэнтэ бэшэ урдалжа ябаһан. Үндэр бэетэй, һайн зантай, нүхэдтөө ехэ хүндэтэй ябаһан юм.


Уладаев Найдан — Дууладаг гэжэ мэдэхэшьегүй байгааб. Нэгэтэ нэгэ класс сооһоо хэнэйшьеб гоёор дуулахань дуулдаа. Һүүлдэнь мэдэн гэһээмнай, Колимнай дуулажа байгаа, Дарима Шаглаева гэжэ басагантай дуэт болоод, ехэ гоёор колхозой клубта, гүүртээр, ондоо нютагуудаар, уран һайханай харалгануудаар дууладаг байһан. Тииһээр армиин саг ерээд, хүбүүд һубарилдан абтаа һэн. Коля өөрын онсо хараатай, һанаһанаа табидаггүй огсом, үсэд абаритай байһан. Багша тэрэниие хүгжэмэй училище ошожо орохыень гэжэ дурадхаа һэн. 


Дарибазарон Дамба — Багаһаа хүдөөгэй хара ажал хэжэ һураһан, бэлэн юумэнһээ тунхарихагүй. Түрэһэн нютагайнгаа байгаали, нютагайнгаа зондо тон дуратай байһан, тиимэһээ дуугаа дуулахадань, тэрэ шэнжэнь эли харагдадаг һэн. Арадай дуу бардаасатай гоёор дууладаг, томо багашье танхимуудай хана һайса хүнхинүүлһэн аабдаа. Дугаржаб Дашиев, Һасаран Линхобоин мэтэ томо дуушаднай Солбониие магтадаг байһан гэдэг.



Тимофеева Людмила — Солбон багаһаа найдамтай, ехэ һайн нүхэр байһан гэхээр, хэзээдэшье туһалхаар бэлэн, үргэн дэлисэтэй уужам сэдьхэлтэй хүн һэн, одоо ядаһан зондо самсааш тайлаад үгэжэрхихэеэ ядахагүй. Дуу дуулахадаа, досоогоо нэбтэрүүлэн, үгэ, нугалбари бүхэнэйнь удха гаргажа, хүнэй сэдьхэлэй хүбшэргэйнүүдэй доһолмоор лэ дууладаг байгаал даа.


Шойдокова Эльвира — Анха түрүүн Доодо-Ивалгада 1986 ондо, тиихэдэ 1990 он болотор нюусаар үнгэрдэг байһан Сагаан һарын найрта уулзаа һэмди. Владимир Цыренович Гунзыновтай хоюулан буряад дэгэл хубсаһаа үмдэнхэй, найр наада үндэр хэмжээндэ ябуулжа байгаа. Хожомынь тэрээн тушаа бэшэхэ гээд, хаанашье мэдээ олоогүйбди. 2000 оноор «Зүрхэнэй дуун» гэһэн түсэлэй долгин дээр нютагайнгаа бэлигтэй дуушанай хоморой хоолой буулгахаяа Загаһата ошожо, Хүүгэдэй хүгжэмэй һургуулиин арадай инструментнүүдэй оркестртой хамта зориһон хэрэгээ бүтээгээбди. 1980-аад онуудаар «Буряад дуунай үдэшэ» үнгэрдэг байгаа. Урдаа хараха дуушаднай дуулажа, бидэниие баярлуулдаг һэн. Солбон Бадмаев онсо маягаараа шалгаран, хэнһээш ехэ альга ташалганда хүртэжэ, дахин, дахин дуудуулха. Дуулаха бэлигэйнь эгээл түлэг дундань буулгажа абаа һаа юун бэлэй!!! Хайран, тиихэдэ тиимэ арга боломжо үгы байгаа ха юм даа. Дуу дуулажа байхадаа, шэг шарайнь хубилжа, бүхы бэеэрээ дуундаа абтахадань, дуунайнь удха нюдэндэнь харагдажа байһаншуу һэн. Бэрхэ дуушад олон, зүгөөр иигэжэ бүхы сэдьхэлээ үгэжэ дуулаха хүн хомор. Хүдөөгэй тайзан дээрэ микрофон хэрэглэдэггүй, «саашань абагты» гэжэрхихэ. Солбон Цыренович залууһаа шанга абаритай, шэрүүбтэр, дээрэнь байгшадай зоргоор болохогүй, гансал харагшадтаал доро дохижо ябаһан гэхэ. Тэрэ өөрыгөө магтуулха дурагүй һэн, мүнөө бидэнэй үрдилдэжэ байжа магтахада, сохом һайшаахагүй байгаа. 


Дарибазарон Энхэ — Гайхалтай һайхан баритон хоолойтой иимэ дуушад олдохоһоо шухаг үнэтэ шулуундал үсөөн түрэдэг. Би нэгэ концертдэнь байһамби. Харагшад 6-7 дахин дуудажа, булта бодоод, альга ташажа байгаа һэн, бэшэ тиимэ юумэ хараагүйб, зониие мэхэлхэгүйш. Зон тэрээндэ аргагүй дуратай һэн. Бишье тэрэнэй дуунуудые шагнаһайб гэжэ ходо һанажа ябааб. Баяр Эльвира хоёрой һайгаар шагнаха аргатай болоһондоо баяртайб. Ехэ буян хэбэт! Мүнөө Буряад ФМ-радиодо дамжуулга хэгдэбэ, саашадаа дискынь гаргаха, сониндо бэшэхэ г.м. ажал ябуулагдаха ёһотой. Хүнэй зүрхэ уяруулхаар дуушад нэгэн-хоёр лэ байдаг, тэдэнэй нэгэн — Солбон Бадмаев!


Бадмаева Мария, одхон дүүнь — Ахаймнай анханһаа дуунда дуратай, радиогоор зэдэлһэн һанаандань таарама шэнэ дуунуудые, шүлэгүүдые заатагүй сээжэлдэхэеэ оролдохо. Тэрэ шэнжэнь миин бэшэ, гэртхинһээмнай һабагшатай гэжэ һанахаар. Манай аба 1929 ондо Могсохондо түрэһэн, агроном мэргэжэлтэй хүн һэн. Ажалаараа иишэ ерээд, гэр бүлэ болоһон. «Артист Цырен» гэжэ ара нэрэтэй, морин дээрэ холоһоо ханхинаса дуулаад ерэдэг байгаа гэхэ. Эжымнай 1932 ондо Загаһатада түрөө, трактористаар, һаалишанаар, хонишоноор г.м. колхозой ямаршье ажалда хүдэлөө. Манай гэр бүлэ бултадаа дуу хүгжэмдэ дуратай, Сэсэгма абгай агитбригадын эдэбхитэй гэшүүн ябаха, Базар ахай гармошко, баяан дээрэ наадаха. «Нагасын уг зээдэ» гэжэ манай басаган Маргарита дуу дууладаг, энэ-тэрэ мүрысөөндэ шангай һуурида гарадаг һэн, мүнөө педколледждо һуралсана. 



Коля ахамнай һургуулияа дүүргээд, Шэтэ руу сэрэгэй албанда абтажа, 6 һарын удаа нюдэнэйнь хараа муу байжа табигдаа. Ерэһээр П.И.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй һургуулида орожо һуралсаа. Оюутан байха сагһаа эхилээд, Шэтын дуу хатарай, «Байгал» ансамблиин ба оперын дуушан болоодшье ябахадаа, концерт наадануудта эдэбхитэй хабаадалсажа, бүхы республика согуураа, Ага, Эрхүү болон бүхы совед гүрэнэй элдэб хото газараар, Монгол оронооршье ябаһан байна. Хэдэн дуунай конкурснуудта илажа гараа, Буряад республикын Ленинскэ комсомолой шангай лауреад болоо. Буряадай коммунис партиин обкомой, Министрнүүдэй Зүблөөнэй Хүндэлэлэй тэмдэгүүдээр шагнагдаһан. Оперын дуушан боложо ябахадаа, хамта хүдэлдэг нүхэдэйнгээ дунда хүндэтэй ябаа. СССР-эй арадай зүжэгшэн, олоной дуратай оперын дуушан Дугаржаб Цыренович Дашиев манай ахайе магтадаг, буряад арадай дуунуудые дуулахадаа, тон шадабари һайтай, өөрын онсо онол аргатай гэжэ үндэрөөр сэгнэдэг байгаа. Ахамнай арад зоной дунда мэдээжэ боложо ябатараа, 2013 ондо сагһаа урид наһанһаа нүгшэһэниинь харамтай юм. Зүгөөр дуулаһан дуунуудайнь зон нүхэдэй һайгаар мүнхэржэ, зоной дунда зэдэлжэ байха болоһондонь омогорхон урмашамаар байна.

Тогмит Танхаев, Буряад уласай арадай зүжэгшэн, оперын дуушан — Солбон Бадмаевтай хүгжэмэй училищида һурадаг байхадаа танилсаа һэм. Тиихэдэ Һасаран Линхобоин, Вера Лыгденова, Абида Арсаланов мэтэ гайхамшаг багшанартай һэмди, тэрэ оюутад сооһоо Галина Шойдагбаева, Валентина Цыдыпова гэхэ мэтэ томо солотон ургаһан гээшэ. Тэдэнэй нэгэн, мүн бэлиг түгэс Солбон Бадмаевтай хожомынь театрта суг хүдэлөөбди. Үндэр бэетэй, сэбэр сагаан шарайтай тайзан дээрэл зоной урда гаража байхаар хүн һэн. Дайралдаһан лэ дуу дуулахагүй, үгынь удха, хүгжэм мэтэдэнь онсо анхарал хандуулха. Сэдьхэлдээ, хоолойдоо таарама дуу шэлэжэ абаад, гүнзэгыгөөр бодомжолон, өөр соогоо һайса үльтиргэн, хүнэй досоо сүмэ оромоор дууладаг юм һэн. Дугаржаб Дашиев мэтэ ехэ-ехэ дуушаднай Солбониие магтадаг, хайшан гэжэ дуунайнгаа аялга-хухалга иимэ өөрсэ уран наринаар гаргана гээшэб гайхан хэлсэдэг, дуунуудыень шагнажа хэшээлшье абадаг бэлэй. Илангаяа, хүдөөгөөр концерт-наада табиха сагтаа, Солбон Бадмаев онсо илгаржа, харагшадайнгаа халуун альга ташалгада хүртэжэ ябаа.


Линховоин Дарима, Ород Уласай арадай зүжэгшэн, концертмейстер, оперын уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ — Солбон Цыренович дуунай һургуулида Абида Арсаланов багшатай байжа, һайн хэшээл абаһан юм. Саашадаа Москвагай эстрадын дуунай дээдэ һургуулида Дулма Митуповатай сугтаа һуража гараа. «Байгал» ансамбльдашье хүдэлөө. Минии һанахада, «Байгал» ансамбльдаа дуугаа дуулажа ябаа һаа шүүхэ һэн. Юундэб гэхэдэ арадай болон композиторско дуунуудые дуулахадаа тусгаар бэрхэ, концерт наадануудта олоной дура буляадаг, одоо ёһотой кумирынь болодог байгаа гэхэдэ алдуугүй. Зүгөөр оперын дуушан гээшэ нэгэ бага ондоо шэглэлэй болоно ха юм даа. Оркестртой дуулаха болоод, элдэб өөрын маяг шэнжэтэй. Оперын дуушан гү, али эстрадын дуушан гү, өөр өөрын зүргэтэй. Хоёрдохи харгыень шэлэжэ, оперын гол бэшэ партинуудые ба хоорто дуулажа ябангүй, суута «Байгал» ансамблиингаа гол дуушан ябабал, Солбон Бадмаеваймнай бэлиг дүүрэн һалбаржа, арад зоной дунда нэрэ солонь бүришье үргэнөөр дэлгэрхэ һэн.


Энэ мэтээр мартагдажа шахуу байһан Солбон Бадмаевай зохёохы намтар олон дурсагшадай хамтын хүсөөр бүрилдэбэ, 9 дуунуудынь зэдэлжэ байха, үшөөшье дуунуудынь, гүйсэдхэһэн партинуудынь олдожо болохо. Тэрэнэй оперонуудта дуулаһан рольнуудынь дурдаад, дуунуудынь зоной һонорто дурадхая.

П.И. Чайковский, «Иоланта» — Альмерик,
А.П. Бородин, «Князь Игорь» — татарин Овлур, помогавший князю Игорю бежать из плена,
Джузеппе Верди, «Аттила» — Ульзимо
Джордж Гершвин, «Порги и Бесс» — Минго

Баяр ба Эльвира Шойдоковуудай буулгажа абаһан 9 дуунууд - Эжымни, Залуу наһан, Гуниг дуун, Хэжэнгэ, Гайхамаараа, Ярууна нютаг, Түрэһэн газартаа, Бууралхан эжымни, Үлгын дуун.