Зэдэгма эжын дуунууд

Энэ үргэмжэтэй дайдын Һонгиното гэжэ буланда Шамбын Дамдин дархан бөө Балма һамгантаяа гал гуламтаяа һайханаар тахин, эбтэй эетэй ажаһуугаа. Дархан бөөгэй хүн зондо туһатай байһаниинь мэдээжэ, харин гэрэй эзэн эхэнэр ажалша бэрхэ, сагаан эдеэгээ буйлуулхадаа тон бэрхэ, торхоор дүүрэн тоһо дарадаг, юрэдөөл, «тоһон гартай» хүн һэн ха. Тэдэнэр одоо «үри зөөри тэгшэ», 10 гаран хүүгэдээ үндылгэжэ, 30-аад бодо малаа, 50-аад адуугаа, хун сагаан хони ямаагаа үдхэжэ һууһан айлайхи һэн. Эртэ сагһаа буряад зон «Эрын гурбан нааданай» нэгэ янза — мори урилдаанда тон дуратай, шадаал һаа, урилдаанай моридтой байхаяа оролдодог байгаа. Шамбын Дамдинтан юу гээгдэхэб, амаргүй һайн хоёр гүйгөөшэ халтар моридтой һэн. Ехэ Халтар, Бага Халтар хоёр гүйгөөшэдынь һалхи шуурган мэтэ гүйдэлөөрөө зоной сэдьхэл һайсал хүлгөөһэн, магтаал соло дуудуулһан аабза. Зүгөөр Агууехэ Эсэгын дайн эхилжэ, хоёр һайн морид түрүүшын зэргэдэ фронт ябуулагдажа, Москва шадар генерал Доваторай морин сэрэгтэ абаашагдаа гэһэн һурагтай һэн. Шамбын Дамдинтанай 4-5 хүбүүд бултадаа түбһэндэ бэрхэнүүд: ууган хүбүүн Гомбонь дархалха, агнахадаа бэрхэ, илангаяа, шоно агнахадаа түбһэндэ, айхаа мэдэхэгүй, эшээнһээнь шонын гүлгэдые барижа абадаг байһан. Цэбэгынь тэрэ үедээ эрдэм һургуулитай зоной тоодо орожо ябаа. Тэрэ Доржо Банзаровһаа өөрэгүй Могойтын приходской һургуули дүүргэһэн. Ямаршье зэмэгүй Доржонь хамалганда орожо буудуулһан гэхэ. Мүнхэ үхэршэн ябаһан аад, залуугаар мордоо. Энэ үнэр айлнай хүбүүдһээ гадна сэсэн сэбэр ажалша хүдэр 5 басагадтай байһан.

Харин энэ хөөрөөнэймнай гол героиня Шамбын Дамдинай Зэдэгма 1905 ондо түрэжэ, буян хэшэгтэй үндэр наһа наһалжа, үри бэедээ һайханаар үргүүлһээр, 93 хүрэжэ мордоһон юм. Тэрэ үндэр тэгшэ бэетэй, хонгёо хоолойтой, хёрхо нюдэтэй, сэбэр сагаахан, өөдэргэ өөрэхэн басаган ябаа. Олон дуунуудые өөрөө зохёогоод дуулаха, илангаяа, уртын монгол дуунуудта ехэ дуратай һэн. Зэдэгмаагай абгань — Золтын һаарамба 50-аад жэлдэ Түбэдтэ будын шажанай һургуули гараһан. Тэндэһээ бусахадаа, «ОМ» үзэгэй түхэлөөр һууридуулһан бүлэг нарһа Шандалидаа тариһан. Тэрэнь мүнөөшье хүрэтэр байдаг. Шамба үбгэн абань — заарин бөө, абга эгэшэ Долгорынь — Огдой баабай гэжэ һахилай дуурисха удаган, абынь аха — Патай баабай — мүн заарин бөө байһан. Зэдэгма абгай колхоздоо элдэб ажалда ябаһан. Дайн соогуур һаалишанаар, һүүлээрнь — хонишоноор ябаа. Тэрэ үеын эхэ хониной отара мянган толгой хүрэдэг байһан. Холо хээрэ гансааран хонидоо адуулжа, харууһалжа хоноходоо, шоно гарюуһадые һүрдөөхын тула һүни дүүрэн буудажа хоногшо һэн.

Юумэнһээ айха, далтирхагүй, шулуун зүрхэтэй, шуран солбон эхэнэр байгаа. Хожомынь Зыдыгма Дамдиновна гүрэнэй зүгһөө «Ара талын ажалай габьяата хүдэлмэришэн» гэһэн медаляар шагнагдаа һэн. Нютагайнгаа Жэгмитдоржын Гомбо гэжэ хүбүүндэ хадамда гаража, 2 хүбүүтэй, 2 басагатай болоһон. Гомбо нүхэрынь сэрэгэй албанда Даурида, һүүлдэнь Москва шадарай байлдаануудта ябаһанаа, 1943 ондо табигдаа. Ехэ басаганиинь — Рэгзэдма Гомбожапова 14 наһанһаа хамсы шаман колхоздо хүдэлжэ, «Агын тойрогой хүдөөажалай габьяата хүдэлмэригшэ» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн. Цымжит Гомбоев хүбүүниинь совед армиин зенитнэ-ракетнэ сэрэгтэ урагшатайгаар алба хэжэ, гвардиин полковник нэрэ зэргэтэй, мүнөө Красноярск хотодо наһанай амаралтада гаранхай ажаһууна. Һүүлшын жэлнүүдтэ 64 аймаг харюусадаг Красноярскын хизаарай военкомадай приёмно пунктын даргаар ажаллаа. Ордина Жигмитдоржиевна Жигмиддоржина басаганиинь Буряадай багшанарай дээдэ һургуули дүүргэжэ, Гүнэйн дунда һургуулида буряад хэлэ бэшэгэй багшаар пенсидэ гаратараа амжалтатай хүдэлөө. Одхон хүбүүниинь — Содном Жигмиддоржиевич Гомбоев Буряадай гүрэнэй хүдөөажахын дээдэ һургуулида биохимиин кафедрын доцентоор олон жэлдэ хүдэлһэн намтартай. Мүнөө наһанай амаралтада гаранхайшье һаа, миин һуудаггүй, хизаар ороноо, бөө шажан шэнжэлгын талаар хэдэн номуудые хэблэжэ гаргаа. 

Зэдэгма эжын уран бэлиг, зохёохы шадабаринь үри хүүгэдтэнь, аша зээнэртэнь дамжан байһаниинь элитэ харагданхай. Буряад эхэнэрнүүдэй дээжэ, сэбэр сэсэн, хурса бэлигтэй Зэдэгма Дамдиновна залууһаа эхилжэ, ажабайдалдань тохёолдоһон үйлэ ушарнуудта зорюулан, олохон лэ дуунуудые зохёоһон байха. Өөрһөөнь бэшэжэ абажа үрдиһэн нэгэ-хэды дуунуудынь эндэ табинам. Эдэмнай үндэһэн буряад аман зохёол ба домог түүхын абдарта хадагалмаар алтанһаа өөрэгүй үнэтэй сэнтэй зүйл гээшэл! 

Арадай дуунууд

Арад бүгэдэ шэнэлбэ,
Алтан зүүдхэл хэрэггүй.
Оросын улаан Союз
Алдуурхашгүй эрхэ лэ.


Мунхаг байдал орхигдон,
Мүнгэн зүүдхэл хэрэггүй.
Москвагай ехэ Союз
Мултархашгүй эрхэ лэ.


Сэлеэн бүриин партийна
Шэмэгтэй зүүдхэл хэрэггүй.
Сайнсар Россиин Союз
Шэлжэрхэгүй эрхэ лэ.


Ород бүгэдэ шэнэлбэ,
Олон гэзэгэ хэрэггүй.
Россиин Улаан Союз
Орхигдошогүй эрхэ лэ.


Дасанай ламанарай дуун

Сагаан далайн хүбөөгөөр
Сайбарлуулаа вагоноор
Солдат ерман сэрэгтэ
Самгаяа орхижо мордобол даа.
Цанид багшын ашалаар
Сайн бусахаяа мэдээрэйгты.
Амар далайн хүбөөгөөр
Алхалуулааш вагоноор.
Австрали ерман сэрэгтэ
Ажалаа орхижо мордобол даа.
Арьяабаалын ашалаар
Абындаа ерэхэеэ мэдээрэйгты.
Хүхэ далайн хүбөөгөөр
Хүнхинүүлээ вагоноор.
Хүхэ ерман сэрэгтэ
Хүүгэдээ орхижо мордобол даа.
Хүүгэн хутагтын ашалаар
Хүрөөд бусахаяа мэдээрэйгты.

***

Номохон, номохон бороороо
Номони хүтэл дабахадам ямархан бэ.
Номгон һэргүү сээжээрээ
Ном бурханаа шүтэхэдэм ямархан бэ.


Тэрэлжын оройгоор жэргэгшэ
Тэхэрихэл шубуун хөөрхэй.
Боролжын оройгоор жэргэгшэ
Бусахал шубуун хөөрхэй.


Аха тухай дуун

Хониной хургама халуунда
Хүрмын хиидэмэ һалхинда
Аянда мордоһон ахайнгаа
Амар мэндые дуулаарайгты.


Турагай ангама халуунда
Турлаагай хиидэмэ һалхинда
Хүйтэнэй үдэр мордоһон
Сэрэгэй албандань ямархан ааб?


Табгай хээрынь тахагүй
Табхайн ноён хүсэгүй.
Хариһаа ороһон дайсаниие
Хасагаараа даруулха шадалгүй.


Шэлтэйхэн пароходоо
Сэлэнгын далайда шэдэлүүлээ
Сэдэндамбын Долгорхон
Шэрэм частай болонхой.


Алтатайхан пароходоо
Амар далайдаа шэдэлүүлээ.
Амбайн Дамбын Долгорхон
Алтан часын болзортой.


Эрхүүгэй мужаае ахалагша
Эрэнчин Доржо Дэмбилэйхи.
Дойбон сагаан дүмнэгэй
Далайе гаталхые үзэбэгта.


Далан эсэрые эзэлэгшэ
Эжэн хаани үзэбэгта.
Эрхүүгэй мужаае ахалагша
Эрэнчин Доржо Дэмбилэйхи.


Хойто хаанда морилогшо
Хориин ноён баяртай.
Абай хаанда морилогшо
Ахай ноён баяртай.

(Агын буряадуудай хааниие угтахыень хараһан байна. Ород, буряад бурхад тахяатай һэн. Түрүү мяха барихадань, «жэбээрын нохойн эдихэгүй юумэ яахаяа намда баряабши», — гээд, үдьхэлжэрхибэ гэхэ).


Тамхин тухай

Таримал юумэ гү гэжэ һанаад,
Тамхиин татажархин алдабал даа.
Тангалайм гашууб гээд ямархан ааб.
Таанараар адлиб гэжэ һанаад,
Тангилаар ябажархин алдабалби.
Табиланшьегүй аргамгүй,
Таанарай хэлэхые ажа мэдэг.
Амтатай юумэ гү гэжэ һанаад, 
Архииеншье уужархин алдабалби.
Амамни гашууб гээд ямархан ааб,
Амитантай адлиб гэжэ һанаад,
Айдараар ябажархин алдабалби.
Анханай табилан аргамгүй,
Амитанай хэлсэхэнь ажа мэдэг.


Дайнда дуратай морииень абахадань

(тэрэ гүйгөөшэеэ ахайнь эмээлтэйгээр унажа, урилдаанда ходо түрүүлдэг байгаа).
Абым үгэһэн шара хээрыем
Абаад ошобол Юндонов,
Аялхал байхаш, үзөөрэй.
Эмниг борохон шара хээрыем
Эмээллээд ошобо Юндонов,
Үхэхэл байхаш, мэдээрэй.
Хүрин һайхан шара хээрыем 
Хүтэлөөд ошобол Юндонов.
Хүнэйш нүхэр бэшэлши,
Хосорхол байхаш, хараарай.


Өөр тухайнь зохёоһон дуун

Үдэ алаг шаазгай
Өөдөө ниидэхэнь шамдагай.
Сагаан алаг шаазгай
Саашаа ниидэхэнь шамдагай.
Шамбын Дамдинай Зэдэгма
Салахагүйл аад, зоборитой.


Тэрэ дуунда үгтэһэн харюу
Үнинэйш Бабуугай бэшэш даа,
Үгытэй Түгдэмэй хамнайш даа.
Заяанайш Бабуугай бэшэш даа,
Загарай Түгдэмэй хамнайш даа.


Дархан Сэбээнэй сагаанда
Дан ехээр садааб гэжэ бү һана.
Хүнэй мүнгэнэй үртэһэндэ
Хүсэд гоёб гэжэ бү һана.


Заяанайш Донгиин бэшэш даа,
Загарайхин шалбаагтын хамнайш даа.
Үнинэйш Долгиин бэшэш даа,
Үгытэйл Шалбаагтын хамнайш даа.


Үбгыень ондоо һамгадай буляалдахада
Айдарханиием байрлуулһан
Айлай гурбан шабжангууд.
Хотогорхониием шэшэрүүлһэн
Холбоо 3 булагууд байха.
Холшорхониием байрлуулһан
Хотоной гурбан шабжангууд.


Гоёхон моридууд байжал байн даа,
Гоёлтой тарганиинь гэхэшгүйб даа.
Шэлдэгхэн тарганиинь хэрэггүйл даа,
Шэбшэгэрхэниинь лэ хэрэгтэйл даа.
Сэбэрхэн һайханиинь хэрэггүйл даа,
Сэдьхэлтэй гансамни хэрэгтэйл даа.


Занданшье һаа, хухарыш даа,
Жалгын сохой олдохол даа.
Заяанайшье һаа, хахасыш даа,
Замбуулин дээрэ байхал байха.


Үнэтэйшье һаа, хухарыш даа,
Үбэрэй сохой олдохол даа.
Үелөөшье һаа, хахасыш даа
Үшөө нэгэн байхал байха.


Шэнэһэншье һаа, хухарыш даа,
Шэлын сохой олдохол даа.
Сэдьхэлтэйшье һаа, хахасыш даа,
Шинии тухай байхал байха.

Хадамай басаганда дуулаха бэһэлигэй дуун

Хүрин хара хээгэйшни
Хүхинэхэнь хайратай.
Хүнэй болоһон шамайе
Хараад байхада хайратай.


Аха дүүгэй ерэхэдэ,
Аятай зантай һуугаарай.
Аба эжын ерэхэдэ,
Алда хадаг баряарай.


Хара хүрин хээгэйшни
Хахинахань хайратай.
Хариин болоһон шамайе,
Хараад байхада, хайратай.


Оньһон үгэ

«Нүгэл гээшэ нюдэтэй,
Шэбэл гээшэ шэхэтэй».
Хүнэй наһан
10 наһан
10 улаан бургааһан.
20 наһан
20 галзуутай шоно.
30 наһан
30 хатайртай хонин.
40 наһан
40 дүрэтэй сар.
50 наһан
50 худал үгэ.
60 наһан
60 жаргал эдлэхэ.
70 наһан
70 далдын нүхэр.
80 наһан
80 наһанай буян.
90 наһан
90 үндэр дабаан.
100 наһан
100 үргэн далай.

Жороо үгэ хүүр

Хатарай хара морин,
Мориной мухар тэхэ
Тэхын тэрэ болдог
Болдогой боро унаган
Унаганай үер даха
Дахын дабша хээрэ
Хээрын хэжэ наман
Наманай 8 түлгэ
Түлгын түгдэр уула
Уулын одхон шулуун
Шулуунай шонхор дэлдин
Дэлдиин дэльбии хуурай
Хуурайн хоши бэши
Бэшиин биирэй һээрэй һархи нуур
Нуурай нутхан хирээ
Хирээгэй хирэ монгол
Монголой модон сэргэ
Сэргын сэгеэр бөө
Бөөгэй бүднэ һохор
Һохорой һольжигшин үнеэн
Үнеэнэй үмхэй хамар
Хамарай хатанги нюһан
Нюһанай нюлдааг.
Буян хэшэгэй
«Шэхэнэй нүхөөр шалгадаг
Эрлиг номуун хаан.
Сэсэг сооһоо Хужартын дасанда
Шэгэмүниин мүндэлхые хараһан».
Урда сагай хүүгэдэй нааданууд:
«Бэһэ сохилсохо»
«Малгай төөрюулхэ» 
«Шүбгэшөөхэ»,
«Шагай нюуха», 
«Бугын нааданай барилдаан», (Намарай бугын мүргэлдэхые һажааһан барилдаан)
«Мушхамал татажа буляалдаха» (мушхалаада байһан арһа татаха, канат татаһандал)

Шог ёгто

Турлааг, турлааг,
Турлан хаанай бэри бэлэйш.
Тугалдаа ябаһаар,
Туйбаа гээгээш.
Уһанда ябатараа,
Уужаа гээгээш.
Үхэртөө ябатараа,
Үмдөө гээгээш.
Бэе бэеэ шүүмжэлэн, наада харалга
Ангиин дайсанай агитацида
Алиш тээшээ хэлбэрхэй.
Кулааг баянай агитацида
Хоёр хоёр тээшээ хэлбэрхэй.
Шог заабари
Шэнэ бэриин шээгээгүйдэ,
Шэлгэн хониной шэлгээгүйдэ,
Долоогонотын добоор
Доргоншо хулганын нүхөөр горд гээд гараба.
*** 

Тус дуунууд соо юрын буряад эхэнэрэй доторой оршон байдал нээгдэнэ. Тэрэ өөртэеэ ушарһан муушье, һайншье үйлэнүүдые досоогоо даража байнгүй, дуунай хүсөөр арад зонтоёо нюуса нөөсэгүй хубаалдажа, досоохи уйгаа сэлмээн, шэнэ һайн байдал ерэхэ гэжэ этигэн, найдал дүүрэн нюдөөр харана бшуу. Мүн аман зохёолой үйрхэйнүүдыешье ойндоо бүхөөр бариһан зандаа һуухань һайхан. Буряад эхын сэдьхэл ардагай табарма, номин сэнхир, зэрэлгээтэмэ уудам байнал даа!❚