Yндэhэн кинематографай түүхын эхин хуудаhанууд

Буряад арадайнгаа үндэһэн соёлой дээжэ бэедээ шэнгээһэн олон уран бэлигтэнэй зохёохы абьяас киногой аргаар hалбаран хүгжэhэн, бүхы гүрэн түрын, дэлхэйн олон оронуудай харагшадай анхаралда, үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн юм.



1923 оной майн 30-да Дээдэ-Үдэ хото ниислэлтэйгээр Буряад-Монголой АССР-эй байгуулагдаһанай һүүлээр соёл гэгээрэлэй үргэн дэлисэтэй ажал бурьялаа һэн. 1925 оной намар элитэ эрдэмтэн Б.Б.Барадинай хүтэлдэг Буряадай эрдэмэй хорооной (Буручком) дэргэдэ уран һайханай таһаг репертуарна зүблэлтэй хамта нээгдэнэ. Буручкомой гэшүүн уран зохёолшо, ниитын ажал ябуулагша П.Н.Дамбинов (Солбонэ Туяа) таһагые даагшаар томилогдоһон байна. Шэнэ эмхи зургаанай оролдолгоор үндэһэн театр байгуулгын, мэргэжэлтэ хүгжэмэй болон уран зурагай хүгжэлтын эшэ үндэһэн бии болоһон юм.

Тэрэ үедэ гуша гаран мянган зоной ажаһуудаг Дээдэ-Үдэ хотодо хоёр кинотеатр хүдэлдэг байгаа. Нэгэниинь «Эрдэм», нүгѳѳдэнь «Арс» гэжэ нэрэтэй. Эндэ гол түлэб хилын саана буулгагдаhан кино харуулдаг hэн.

1928 ондо Буряадтамнай соелой шухала удхатай үйлэ хэрэг болоһон юм. Суута режиссер В.Пудовкин «Потомок Чингис-хана» гэжэ киногой зарим хэсэгүүдые буулгахаяа ерэһэн байна. Буряад арадаа бүхы дэлхэйгээр суурхуулһан бэлигтэй хүбүүдэй нэгэн Валерий Инкижинов энэ конодо гол ролиие гүйсэдхэһэн юм. Алдар суута режиссер В.Э.Мейерхольдын шаби, актер болон режиссер В.И.Инкижинов (1894-1973) буряад театрай болон киногой түүхэдэ ѳѳрын мүр үлѳѳhэн.

Боохон нютаг тоонтотой Валерий Инкижинов 1916 онһоо Всеволод Мейерхольдтой танил тала болоһон, 1920 оноор тэрэнэй байгуулһан театрта ахамад режиссерой орлогшоор хүдэлһэн юм. ГВЫРМ (Государственные высшие режиссерские курсы) гээшэдэ С.Эйзенштейн, Е.Габрилович, И.Пырьев, С.Юткевич, Э.Гарин, И.Ильинский, М.Штраух болон бусад, саашадаа алдар суута актер, режиссер болоһон зонтой суг һуража гараһан байна.

Александринска театрта, һүүлдэнь Бородинская үйлсөөр оршодог студида Всеволод Мейерхольд гайхамшаг һонин туршалга ябуулжа, трагическа гротеск гэһэн тайзанай маягые хотын талмай дээрэ үнгэрдэг арадай шог зугаа нааданай (балаган) маягтай холбоһон байна. Бэлиг түгэлдэр найруулагша болон актернуудай гайхалтай ажалые бүлэг эдэбхитэд, тэдэнэй тоодо Валерий Брюсов, Александр Скрябин, Михаил Кузьмин, Николай Гумилев, Александр Блок болон бусад дэмжэһэн түүхэтэй. Энэ студиин тайзан дээрэ В.Мейерхольд А.Блогой «Незнакомка», «Балаганчик» зүжэгүүдые табяа һэн. 

В.Инкижинов ахамад режиссер В.Мейерхольдын туһалагша байхаһаа гадна найруулһан хэдэн зүжэгүүдтэнь наадаһан юм. Жэшээнь, «Воздушный рогоносец» зүжэгтэ Игорь Ильинский, Мария Бабанова актернуудтай хамта наадаа һэн. Саашадаа тэрэ өөрөө кино буулгадаг болоо. «Расплата» (1925), «Вор» (1927), «Комета» (1930) фильмнүүдые буулгаа, мүн өөрөө наадаа. «Потомок Чингис-хана» фильмдэ наадаһан Баирай роль тэрэниие эгээн ехээр суурхуулһан түүхэтэй. Борьёогой үргэн талада, Сэлэнгын эрьедэ, Тамчын дасанда энэ кино буулгагдаа һэн. 

Б.Барадин болон П.Дамбиновай урилгаар В.Инкижинов буряад-монгол театральна искусствын хүгжэлтэ тухай 1928 оной апрелиин 4, 9 үдэрнүүдтэ үнгэрһэн ехэ зүблөөн дээрэ элидхээ һэн. Тэрэ үеын үндэһэн театрай уралигые ямар аргаар, ямар шэглэлээр хүгжөөхэ тухай иимэ дээдэ зэргын мэргэжэлтэнэй һанамжа тон шухала удхатай бэлэй. 

Баруун ба Зүүн зүгэй, хитад театрай уралигай заншалнуудые нэгэдхээд, үндэһэн буряад соёлдоо, арадай уран бэлигэй баялигта түшэглэн, буряад-монгол театр байгуулха хэрэгтэй гээд В.Инкижинов тоолодог һэн. Үльгэршэдэй түүрээлгэ соо, аман зохёолой гүн баялиг соо, оперодол адли, дасангуудта болодог хүгжэмтэй, оркестртэй мүргэлэй ёһолол соо буряад-монгол театрай уралигай эхин булагууд оршоно гэжэ тэрэ тэмдэглэһэн байна. 

Арадайнгаа хатар, Цамай балет, бөөгэй хатар болон ёһололнуудые суглуулжа, шэнжэлхэ, сээжэлдэхэдээ, буряад театрай байшанай үндэһэ hуури табигдаха болоно. Буряад драматурги хүгжөөхэ, шэнэ сагтаа тааруу темэнүүдые олохо шухала гээд В.Инкижинов тэмдэглээ. 

Буряад арадай хэр угһаа хүгжэм дуунда дуратай зан заншалые, өөрын хүгжэмэй зэмсэгүүдтэй байһан ушарые хараада абабал, буряад-монголшуудай зохёоһон үндэhэн оперонууд мүндэлхэл байха гэһэн В.Инкижиновэй бата найдал оройдоол 10 жэл үнгэрхэдэ, бэелүүлэгдэһэн түүхэтэй. 

«Һуралсалай» хаһа удангүй үнгэржэ, шэнэ түхэлэй, өөрын шарайтай буряад театр мүндэлхэ гээд В.Инкижинов найдаа бэлэй. Тэрэнэй дурадхалнуудай олонхинь тэрэ үедэ бэелүүлэгдэжэ эхилээ һэн. 

Валерий Инкижинов 1929 ондо Париж ошоод, гэдэргээ бусаагүй. Францида, Германида, Голливудта ехэ олон фильмнүүдтэ наадаһан, ѳѳрѳѳ кино буулгаhан юм. «Всемирная история кино» гэжэ ном соогоо Жорж Садуль Валерий Инкижиновые дэлхэйн эгээн бэлигтэй кино ябуулагшадай тоодо нэрлэһэн байна.

2004 ондо Буряад ороной тэрэ үедэ соёлой сайд В.Б.Прокопьев түрүүтэй бүлэг түлөөлэгшэд алдар суута нютагайнгаа хүбүүн В.И.Инкижиновэй нэрэ солые хүндэлжэ, Парижда хүүр дээрэнь баглаа сэсэгүүдые табиһан юм. Дурасхаалай һайн һайхан үгэнүүд хэлэгдээ, буддын шажанай ёһоор ном уншагдаа, зула бадараа һэн. Энэ аша буянтай хэрэг үйлэдэхэдэ, Францида ажалаа ябуулдаг GRALTAN гэжэ Буряад соёлой эблэл ехэ үүргэ дүүргэһэн гээд тэмдэглэе. Буряад Уласай, Эрхүү можын ниитын эдэбхитэд В.Инкижиновэй жаса байгуулаа һэн. Буряад арадаа дэлхэйгээр суурхуулһан алдар солото хүбүүнэйнгээ дурасхаалда зорюулагдаһан олон хэмжээ ябуулганууд энэ жасын оролдолгоор үнгэрөө, мүн Г.Рыбина-Дрюон, Б.Дрюон авторнуудай В.Инкижинов тухай бэшэһэн ном нара хараа һэн.

1934 ондо Ялтада буулгагдаhан «Будда бурханай түлѳѳлэгшэ» («Наместник Будды») гэhэн фильм буряад киногой түүхэдэ хабаатай. 

Буряад-Монголой театрай труппые «Восток-кино» киностуди Ялтада урижа асарһан юм. Фильмдэ хүбүүнэй роль буряад яhатан Коля Дылгыров, мари яhанай зүжэгшэн Йыван Кырля ламын роль гүйсэдхэhэн байна. Саашадаа Николай Дылгыров Усть-Ордада арадай театр байгуулаад, зүжэгшэнѳѳр ажаллаа. Хожомынь Улаан-Yдэдэ филармонида хүдэлѳѳ.

Тэрэ үедэ ГИТИС-эй режиссерско-педагогическа таһагта һуража байhан Мария Шамбуевае кино буулгаха хэрэгтэ хабаадуулба. М.Шамбуева энэ фильмдэ наадаагүйшье һаа, кинодо хабаадуулагдаһан буряад артистнуудтай кинорежиссерой хэшээл ябуулхада, репетици үнгэргэхэдэнь туһалха үүргэтэй һэн. Кинорежиссерой туhалагшын ажал бэелүүлhэн болоно. Эдэ хэшээлнүүд ерээдүй режиссерто тон аша туһатай байгаа, театрта киногой арга дүрэнүүдые яагаад хэрэглэбэл таарууб гэжэ ойлгуулаа бшуу.

Ехэ hонин энэ фильм үргэн олониитэдэ харуулагдаха хубигүй байшоо. Юундэб гэхэдэ, тэрэ үеэр нармай монгол сурталтай тэмсэл эхилээ бшуу.



Мария Шамбуева бэлигтэй багшанарта заалгаха азатай hэн.

Художественна театрай режиссер И.Судаков, МХАТ-ай багшанар И.Раевский, Н.Баталов гэгшэдэй хэшээлнүүд тэрэниие тайзан дээрэ ажабайдал яагаад үнэн зүбөөр найруулан харуулхаб гэжэ һургаа. «Режиссура» гэжэ үгэ гүнзэгы, тодо удхатай боложо үгөө.

Оюутадай ниитын ажал хэрэгүүдтэ эдэбхитэй оролсоһон согтой, зугааша зантай Мария Шамбуева концертнүүдтэ буряад һайхан дуугаа дууладаг, хэдэн дахин радиогоор агаарай долгиндо гараһан юм.

Һуралсалай режиссерой практика МХАТ-2 театрта И.Берсенов, С.Гиацинтова гэгшэдэй хүтэлбэри доро, мүн В.Мейерхольдын 1922 ондо байгуулһан Революциин театрта М.Штраухай һуралсал тэрэ амжалтатай гараа һэн.

1935 оной намар М. Шамбуева Буряад-Монгол орондо ерээд, Солбонэ Туяагай «Оюун Бэлиг» гэжэ зүжэгөөр дипломно ажалаа буряад тайзан дээрэ табихаяа бэлдэжэ эхилээ. Агууехэ хубисхалда буряад эхэнэрэй хабаадаһан тухай хөөрэһэн энэ зүжэгэй премьерэ Паровоз вагон-заһабарилгын заводой Соёлой ордондо үнгэрөө һэн. Залуу режиссерой ажалые магтаһан, актернуудай наада һайнаар сэгнэһэн һанамжанууд республикын хэблэлдэ яһала толилогдоһон байна. Гэбэшье удангүй Солбонэ Туяа «арадай дайсан» гэжэ гэмнэгдээд, тушаагдахада, Мария Шамбуевагай найруулһан зүжэг тайзанда табигдахагүй хорюултай болошоо һэн.

Буряад-Монгол театрай труппада абтаһан мэргэжэлтэ бэлэдхэлгүй актернуудые һургахаһаа гадна М.Шамбуева Г.Цыдынжаповтай хамта театрально-хүгжэмэй училищида актерой уран арга дүрэнүүдые заадаг байгаа. 

1938-1939 онуудта М.Шамбуева ехэ олон зүжэгүүдые найруулан табина, өөрөө наадана. Мэргэжэлтэ шадабаринь, зохёохы абьяас бэлигынь халуун урмандаа байгаа. Режиссер М.Шамбуева эдэ жэлнүүдтэ М.Горькиин «Васса Железнова», А.Шадаевай «Мэргэн», Ж.Тумуновай «Сэсэгма», Н.Балданогой «Олоной нэгэн» зүжэгүүдые буряад тайзан дээрэ амжалтатай табина. А.Корнейчугай «Платон Кречет» зүжэгтэ М.Берест, Шекспирэй «Отеллодэ» Дездемонын орёо рольнуудые үнэншэмэ һайханаар гүйсэдхэһэн юм.

Мария Бадмаевна Шамбуева оройдоо 30 хүрөөд, алтан дэлхэйтэеэ хахасаха табисууртай байгаа. 

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн, дайнай hүүлээрхи хүшэр саг ороной киногой хүгжэлтые гэдэргэнь татаhан юм. 1950-яад онуудай тэн багаар буряад зүжэгшэд кинодо хабаадуулагдажа эхилнэ. Жэшээнь, 1954 ондо найруулагшад Александр болон Евгений Алексеевүүдэй буулгаhан «Аюултай зүргэнүүд» («Опасные тропы») фильмдэ буряад зүжэгшэн, ерээдүй солото режиссер Федор Сахиров наадаhан байна. 

1956 ондо буряад киногой түүхэдэ гайхамшаг үйлэ хэрэг болоо hэн. Даширабдан Батожабайн сценари дээрэ режиссер Андрей Фролов «Адуушанай дуун» гэжэ фильм буулгаhан юм. Совет үеын эрхим хүгжэмтэ комединүүдэй зэргэдэ ородог энэ фильмдэ буряад уралигай одон, Ленинградай консерватори дүүргэhэн ирагуу хоолойтой залуу дуушан Владимир Манкетов ялас гэмэ уран гоёор наадаhан түүхэтэй.



1958 ондо Николай Дамдиновай бэшэhэн сценаряар найруулагша Ярополк Лапшин «Ургын hалбарха хаhа» («Пора таежного подснежника») гэhэн фильм буулгаа бэлэй. Түнхэнэй аймагай, Улаан-Yдэ шадарай байгаали харуулhан энэ зохёол Буряад орон тухай эгээн эрхим фильм гэжэ зарим шэнжэлэгшэд тоолодог: «Хэдэн зуун жэлэй туршада дарлалта гээшые бэе дээрээ үзэжэ гараhан буряад эхэнэрэй ѳѳрыгѳѳ хүндэлжэ эхилhэн үе энэ кинодо зураглагдана» («Советский экран», 1959, 20-дохи дугаар). Бэлиг түгэлдэр буряад зүжэгшэд энэ фильмдэ наадаа: Буда Вампилов, Мария Степанова, Найдан Гендунова, Владимир Халматов, Владимир Манкетов, Петр Николаев, Цырен Шагжин, Федор Сахиров. Харин гол роль гүйсэдхэhэн Валентина Дагбаева үнэн дээрээ Валентина Вань Хан-Чинь гэжэ нэрэтэй, хитад коммунист эсэгэтэй, ород эхэтэй байhан. Тэрэ сагта СССР ба Хитад ороной хоорондохи харилсаан муудажа, хитад обогтой хүн гол роль наадаха аргагүй болоо hэн. Харин Валентина буряад нүхэр басагайнгаа обог абаа, тэрэ гэhээр Валентина Дагбаева гэжэ зүжэгшэн үргэн зоной дунда алдар суутай болоо бэлэй.



1960 ондо Гомбо Цыдынжаповай болон Даширабдан Батожабайн сценаряар «Алтан гэр» гэжэ фильм суута режиссер Владимир Басов «Мосфильм» киностудида буулгаа hэн. Арсалан хүбүүнэй роль Коля Семенов, гэсхы ламын роль Буда Вампилов гүйсэдхэhэн байгаа.

1976 ондо дэлхэйдэ мэдээжэ япон режиссер Акира Куросава «Дерсу Узала» гэжэ фильм буулгаа hэн. Тиихэдэ Алас-Дурнын уралигай дээдэ hургуулида hуража байhан буряад оюутад, тэрэ тоодо Доржи Сультимов, гайхамшаг энэ фильмдэ наадаха, мэргэжэл шадабаритай болохо аза талаантай байгаа.



Буряад дайдаяа, ниислэл Улаан-Yдэ хотые буулгахаhаа гадна, юрын буряад хонишодой ажал, байра байдал ехэ энхэргэн дулаанаар зураглаhан режиссер Арья Дашиевай «Гурбан наран» (1976) фильмдэ буряад зүжэгшэд Арья Дагбаев, Содном Будажапов, Намсалма Шагдарова, Буда Вампилов, Михаил Елбонов, Майдари Жапхандаев, Марта Зориктуева, Цыдендамба Пурбуев гэгшэд уран бэрхээр наадаа hэн. 



1980-яад онуудhаа абан буряад яhатан киногой уралигта яhала ехэ хубитаяа оруулhан. Нэрэ солото буряад режиссернууд Барас Халзановай, Арья Дашиевай, Александр Итыгиловэй буулгаhан фильмнүүд мүнѳѳшье Россиин кино харагшадай анхарал татаhан зандаа. Буряадай зохёолшод И.Калашниковай, В.Митыповэй сценариин үндэhѳѳр А.Дашиевай буулгаhан «Крик тишины» (1981), «Утро обреченного прииска» (1985), мүн «Монголкино» байгуулгатай хамта буулгаhан «Край моей судьбы», «Бессонница» («Казахфильм»), «Берег спасения» (СССР-КНДР) бүтээлнүүдынь бүхы дэлхэйн кино харагшадай зүрхэ сэдьхэл эзэлhэн юм.



Элитэ режиссер, поэт, ниитын ажал ябуулагша, «Зов» киностудиие хүтэлэгшэ Барас Халзанов «Гашуун арсын хангал» («Горький можжевельник») кинофильм Буряад орондоо буулгаhан юм. Дайнай үеын үлэн хооhон, гашуудалта жэлнүүдтэ үндыhэн, дайнhаа эсэгэеэ хүлеэлгые бэе дээрээ үзэhэн режиссер түрэл дайдадаа, нютагайнгаа энэрхы сэдьхэлтэй зондо энэ гайхамшаг бүтээлээ зорюулаа. Энээнhээ урид буулгаhан, жэшээнь, «Последний угон» (1968), «Кочующий фронт» (1971) фильмнүүдтээ буряад зүжэгшэдые уриhан байна.



Александр Итыгилов (1944-1990) — Зэдын Петропавловкаhаа гарбалтай суута режиссер болон оператор, Украинын уралигай габьяата ажал ябуулагша. «Продается медвежья шкура» (1980) гэжэ фильм Буряад ороной Прибайкалиин аймагта буулгаа hэн. Ольга Матешко нүхэрынь мэдээжэ киноактриса, Александр хүбүүниинь эсэгынгээ жэшээгээр баhа режиссер болонхой. А.А.Итыгилов залуугаар, Чернобылиин АЭС-тэ болоhон аюулай hүүлээр ошожо буулгаад, уданшьегүй мордоо hэн.

Шэнэ үеын Буряадай кинематографистнуудай уран бүтээлнүүд тухай hүүлдэ эрьежэ хѳѳрэлдэхэбди.

Хэрэглэгдэһэн литература

1.В.И.Инкижинов. Проблемы бурят-монгольского театра. // «Жизнь Бурятии», 1929, №№ 3,4.
2.Голубев Е. Потомок Чингис-хана. // «Байкал», 1992, № 2.
3. В.Найдакова. Мария Шамбуева // Театральные портреты. Улан-Удэ, 1984