Үльдэргын дунда һургуулиин 100 жэлэй түүхэһээ

Һургуули 1924 ондо гүрэнэй тогтоолоор байгуулагдаа гэбэшье, түүхынь шэнжэлээд үзэбэл, бүри XX зуунжэлэй хоёрдохи хахадһаа эхилээ гэлтэй. Оршон үеын һургуули Үльдэргэ тосхондо гансата бодошоо бэшэ, харин 4 колхозуудай ниилэһэн хойно хэдэн бага һургуулинуудай үндэһэн дээрэ бии болоһон гээшэ.



Заха Толгойн эхин һургуули

Зүүн Хүбдүүдэй инородно управын гулваа Ямпил Зодбоев ганса алба татабари татаад, өөрынгөө үмсын зөөри үдхөөд ябаагүй, угсаата зондоо һанаагаа зобожо, бэшэг номтой болоһой гэжэ шадалаараа шармайһан. Тэрэ Үльдэргын ба дүтэ ойрын тосхонуудай үхибүүдтэ хуушан монгол бэшэг заажа ябаа. Тиимэһээ Ямпил гулваае Үльдэргын түрүүшын багша, гэртээ ябуулдаг байһан хэшээлнүүдыень үмсын эхин шатын һургуули (частная начальная школа) гэжэ нэрлэхээр. Гулваагай багшалһан шабинар сооһоо өөрынь үргэжэ абаһан 2 хүбүүд: 5 хэлэ мэдэхэ эрдэмтэн, Индиин парламентын гэшүүн, һаарамбын зиндаатай Цыбик Ямпилов ба буряадай түрүүшын врач, сэрэгэй доктор Базарсада Ямпилов гэгшэд эрдэмтэй зон боложо, алдар солодо хүртөө, нютагаа суурхуулаа. Гулваагай эдэ хүбүүдэй бэлигтэй бэрхые ойлгоод, дунда, дээдэ һургуулинуудта һургажа, саашанхи замыень нээжэ үгөөгүй һаань, эгээлэй айлай хүүгэд яагаад дээшээ гарахаб даа?

1922 ондо һайн монголшо, эдэбхи үүсхэлшэ Сэдэб Базаров анхандаа Ямпил Зодбоевой байһан Заха Толгойн гэртэ эхин һургуули байгуулаад, заншалта «сагаан толгой» заажа захалаа. Хурса шарайтай, хирбээ һахалтай Сэдэб багша Ямпил гулваада үзэг бэшэг заалгаһанаа мартангүй, гэгээрэл соёрхохо хэрэгыень дам саашань үргэлжэлүүлээ. Нютаг орондоо Бишыдан багша гэжэ алдаршатараа багшалжа, хамаг зондоо хүндэтэй ябаа юм.

Заха-Толгойн эхин һургуулиин гэр (Ямпил Зодбоевой) хожомынь Үльдэргэ тосхоной Калинин үйлсэдэ табигдажа, хүдөөгэй бибилиотекэ болоод байтараа, мүнөө үедэ Цокто Номтоевичой музей үхибүүдэйнь оролдолгоор эмхидхэгдээ.


Буламай эхин һургуули


1930-аад онуудаар Буламай бүтүү бургааһан соогуур урдаһан Бүтүү горхоной гарасын (хүүргын) араар Буламай эхин һургуулиин 3-4 гэрхэнүүд тобойлдон һууһан юм. Үльдэргын һургуулиин математикын ба түүхын багша, олон үеын шабинартаа дулаанаар дурсагдадаг Дугданов Цыбикжаб Бочиктоевич эхин һургуулида анхан ороходоо, эндэ һураһан тухайгаа хэлэһэн: «Буламай эхин һургуулида орохо болоходом, гэртэхимни хурса хутагаар үһыемни хюһаһан. Тиин мүнсэгэр хундан тархитай хүбүүн 1-хи класста ороһомби. „А“ үзэг зааһан түрүүшымни багша Эгэтын-Адагай Доржын Мүнхэ гэжэ хүн һэн. Мүн эндэ Ширабон Дандар гэжэ нэрэтэй түншэтэй бэрхэ багша заадаг байгаа. Мүнхэ багшамнай ехэл һайнаар хэшээлээ ябуулдаг һэн гэжэ һанадагби. Эрилтэ ехэтэйгээр сэбэрээр бэшүүлхэ, тордиһогүй уншуулха, тоо бодолгодо дадхуулха. Тэрэл хэшээлнүүдһээнь эхилжэ математикада дуратай болоо һэн гээбии». Энэ һургуулида Цыбикжабай үүринэр Ринчинов Цыбикмид, Чимитова Ханда, Сосорбармаев Дашадондог, Цыренов Даша-Жамса гээд сугтаа һуралсаа. Балшар жаахан шабинар Хуһан-Хушуун, Хандагайн-Толгой, Булам гэхэ мэтэ гэртэхинэйнгээ малда байһан газарнуудһаа үбэлэй сагта ябагаар гүйлдөөд ерэдэг байһан. Цыбикжап Бочиктоевич саашадаа Нарһатын дунда һургуулида һурахадаа, 70-80 модоной газарта ябагалдаг, хүгшэрөөдшье, 30-40-өөд модоной сабшаланһаа түргэ-түргөөр алхалаад лэ сээнтэртээ хүрэшэхэ, ябаганда ехэ бэрхэ байһан. Бага наһанһаа оторо яаралтай гүйжэ ябаһанайнь үрэ дүн гээшэ ааб даа.

Серовкын эхин һургуули

Эндэ мүн Буламай бэлэдхэлэй һургуулишуу һургуули байһан аад, гэрынь задалжа, Гангата (Мухаршэбэр) руу зөөлгэһэн. Серовкын һургуулида Именохоев Иван Федосеевич гэжэ хүн багшалһан гэжэ Алимасова Валентина Потаповна хэлэбэ. Иван Федосеевич Серовкын һургуулиин зөөгдэжэ, Калинин руу асарагдахадань, Бакшеев багшын ерэтэр заажа байгаа. Серовкын һургуулиин зөөгдэһэн тухай гэртэхинэйнгээ хөөрэлдэһые 1952 оной Жданова-Климова Любовь Евсеевна хэлэбэ. Именохоев багша Серовкоһоо Калинин ерэхэдээ, Москвитинайда байрлаа гэжэ Москвитина (Гвоздкова) Анна Дмитриевна гар утаһаар хэлэжэ баталба. Именохоев багша уданшьегүй Гунда руу зөөжэ ошоо ха. Анна Дмитриевна иигэжэ хөөрэбэ: «Иван Федосеевич үндэр бэетэй, шэг шарайгаар сэбэр, бодото сэхээтэн хүн байгаа. Анна гэжэ ород һамгатай, 3 үхибүүдтэй һэн, Галя, Володя, одхон Петя эдэнээрнь сугтаа һайса наадаһамди. Хожомынь Гунда зөөгөөд, тэндэхи һургуулида удаан багшалаагүй. Би хожомынь Гундада ажаллаха болоод, тэдэнэй гэр бүлэтэй дахин уулзажа, нүхэсэжэ ябаабди.

Тиин Серовкын бэлэдхэлэй классуудта 1931 ондо Мухоршэбэртэ (Калинин колхоздо) түрэһэн, БМАССР-эй габьяата луговод Алимасов Семен Борисович, 1929 ондо түрэһэн, БМАССР-эй габьяата механизатор Алимасов Григорий Борисович ба ойн ажалшан (лесник) Климов Епифан Игнатьевич гээд һураһан, үглөөн бүри ябагаар гүйлдөөд ошодог һэн ха. Семен Борисович Серовкодо һураһанай удаа Калининай һургуулида Андрей Яковлевичта заалгаа. 5-хи классһаа Зүүн-Үльдэргэдэ һуралсажа, 7 класс дүүргээд Тайлуудай почтодо хүдэлжэ эхилһэн. Наһанайнь нүхэр 1940 ондо түрэһэн, колхозой конторын ажалшан, ниигэмэй эдэбхитэн Алимасова (Климова) Валентина Потаповна мүн лэ Калининай һургуулида Ольга Алексеевна ба Андрей Яковлевич багшанарта заалгажа, 5-хи классһаа Зүүн-Үльдэргын 7 жэлэй һургуулида һуража дүүргээ юм.

Баруун-Үльдэргын эхин һургуули

1930 гаран онуудаар Баруун-Үльдэргэдэ эхин һургуули бии боложо, Баруун-Үльдэргын, Серовкын үхибүүд үзэг бэшэгтэ һуралсаһан. Һүүлдэ тэрэ гэрынь сээнтэрэй һургуулиин мастерской болгогдоо һэн.

Баруун-Үльдэргын «Киров» артелиин түрүүлэгшэ Цыренжапов Һашадай хүбүүн, магтаалтай механизатор, малшан, 1934 ондо түрэһэн Цыренжапов Бальжинима Хашитович Баруун-Үльдэргынгөө эхин һургуулид дүүргээд, Зүүн-Үльдэргын 7 жэлэй ба Нарһатын дунда һургуулинуудта һуралсаа. Хаанашье һурахадаа, томоотой бэрхэ хүбүүн эрхим һайнаар һуралса. Лимбээр наадажа, аймагай һургуулинуудай дунда бэеэ харуулаа. 8-хи класс дүүргээд, түмэр замай училищида һуралсаа, токарь мэргэжэлтэй болоо. Һайн дуранай уран һайханай харалганда хабаадажа, суутай ЛВРЗ-н соёлой ордондо лимбээр наадаһан юм.

Буряадай АССР-эй габьяата багша, РСФСР-эй, СССР-эй гэгээрэлэй отличник, бэлигтэй бэрхэ багша Жамьянова Цырен-Ханда Жамсуевнагай бэшэһэн дурсалгаһаа: «Дүшөөд онуудай һүүл багаар Баруун-Үльдэргын эхин һургуулида һуража ябаһанаа һанахада сэдьхэл уярмаар даа. Дайнай һүүлээр сарпиинха самсатай, жэбхүүнээр оюулһан сүүмхэтэй ябахабди. Зүгөөр бултадаа дэбтэр карандаштай, хүбүүд басагадгүй хайшаар эреэ-маряанаар хайшалуулһан, хубарагуудтал хутагаар хюһуулһан толгойтой зон һургуулида ороһомди. Бүүбэй Жалсановна гэжэ залуухан, үндэр, тэбхэр сагаан шарайтай нютагаймнай багша басаган маанарта ном заажа эхилбэ. Жалсановна обогынь орхигдожо, Бүүбэй багшаар алдаршажа, өөртэнь сэхэ хандахадаа Бүүбэй һургагша гэдэг һэмди. Бэлэдхэлэй класста орогшод: Халзаадайн Дулма (Жамбалдагбаева), Сэмпилэй Дугарма, Раднын Валера, Жалсанов Коля, Сэрэндэлэгэй Дулма-Ханда, Жамьянай Цырен-Ханда (би). Хажуудамнай 2-хи класста Дондогой Гриша, Ринчинэй Галя, Жимбын Должима, Митыбэй Намсарай, Базарсадын Дымит-Ханда, Санжайринчинэй Галя, Чимитцыренэй Содном-Дугар, Будацыренов Галан гээд һуралсадаг һэн. Бидэ багшаяа һайхашаажа, Бүүбэй багша боложо наадахаш, иигэжэ балшар наһанһаа багшадаа шүтэжэ, һажаажа наадаһамнай хожом багшын зүргэ шэлэн ошохын эхин байжа болоо. 6 хүнһөө гурбамнай багша болонхой. Үглөөн бүри Орхойтын гүүртэһээ ерэдэг Намсарай, Содном-Дугар, Сэсэгма, Дугарма эдэнэй хасар амаа хүлдэнхэйнүүд, бээрэнхэйнүүд ерэхэдэнь, багшамнай хубсаһынь тайлажа, хүл гарынь дулаасуулжа, хамар дорохиинь аршажа байгша һэн. Нэгэтэ үбэл ород хэлээр нээмэл хэшээл үнгэржэ, Сультимон Цырен-Доржо Норбоевич түрүүлэгшэ, түмэр ажалтан Доржиев Цырен-Базар, мүн хэдэн танигдаагүй олон хүнүүд орожо һууба. Һургагшамнай гэрэй амитадай зураг харуулжа, „это кто?“ гэжэ һурахадань, Дулма-Хандамнай яаха аргагүй оролдожо гараа үргөөд „это...миисгэй“ гэжэ зониие һайса энеэлгээ һэн».


Колхозой эрхим жолоошон, механизатор, Номгон далайда алба хэхэ үедөө баатаршалга гаргаһан моряк Дамбаринчинов Цыбикжап Аюшеевич 1943 ондо түрэжэ, 1950 ондо Баруун-Үльдэргын һургуулиин бэлэдхэлэй классай шаби болобо. Түрүүн тэрэниие бага гэжэ һургуулида абахаяа һанаагүй байһыень, баруун можонуудһаа ерэһэн Голубева Анна Дмитриевна өөрынгөө харюусалга доро абаһан. Ород хэлэ мэдэхэгүй байжа, түрүүшээр ядалсабашье, Серовкын ород үхибүүдээр, илангаяа Миша Филипповтай наадажа, түргэн хэлэндэ ороод, уран зохёол ород хэлэн дээрэ ядамаргүй унашадаг болоһон. 1955 ондо һургуулияа ганса «5» сэгнэлтэнүүдтэй дүүргээ юм.

Мүн эндэ һураһан экономикын эрдэмэй кандидат, 1945 ондо түрэһэн Найданов Гончик Тушинович иигэжэ дурсаба: «Баруун-Үльдэргынгээ эхин шатын һургуулида Доржиева Цырен-Дулма, Лыктыпова Цырма бидэнэр сугтаа һураһамди. Багшамнай Буубэй Жалсановна байжа, ном дэбтэрэйнгээ хуудаһануудыень хахалан, нугалангүй нарилжа ябахые, тодо сэбэрээр бэшэхые һургадаг һэн. Багша бэлэдхэлэй классһаа 4-хи класс хүрэтэр нэгэдэмэл класс зэргэ даагаад ябаһан бэлэн бэшэ ажалтай байһан».

Калининай эхин һургуули

Оршон сагай Үльдэргэ тосхоной Ленин үйлсын зүүн тээ, Москвитин Михаил Дмитриевичай гэрэй хажууда багахан һургуули анхан байһан. Тус һургуулиин багшаар Бакшеев Андрей Яковлевич ехэнхидээ хүдэлһэн. Нэгэ үедэ Филиппова Ольга Алксеевна гэжэ багшада Алимасова Валентина Потаповна заалгаһан. Калининай һургуулида мүн Чернова Анна Ивановна багшалһан гэжэ Москвитина Анна Дмитриевна гэршэлээ. Калининайнгаа эхин һургуулида 4 жэлэй туршада гэр дээрээ байжа заалгаад һурахадань һайн лэ һааб даа.



Эндэ хэд һуража гарааб гэхэдээ, нэн түрүүн «Обьединенные морем» гэжэ ном соомни орогшодые нэрлэһүү: 1931 оной Алимасов Семен Борисович (Серовкын һургуулида бэлэдхэлдэ һуралсаһан), 1934 оной Климов Савелий Андреевич, 1936 оной Кривошеев Иван Федорович, 1935 оной Климов Ермил Фатеевич, 1936 оной Бураков Леонид Михайлович, 1936 оной Климов Григорий Потапович, 1949 оной Коновалов Алексей Викторович, 1949 оной Еремеев Семен Нефедович — эдэ хүбүүд уһан далайн сэрэгтэ алба хэһэн зон гээшэ. 1940 оной Алимасова Валентина Потаповнагай хэлэһээр энэ һургуулида хоёр багшанар хүдэлжэ байһан: Бакшеев Андрей Яковлевич ба Филиппова Ольга Алексеевна (Иван Михайлович Филипповай абга абгайнь). Серовкын һургуули сээнтэр зөөгдэжэ, 1939 ондо түрэһэн үхибүүд: Москвитин Емельян Емельянович, Карелов Семен Николаевич, Климов Анатолий Андреевич ба бусад Калининай һургуулида бэлэдхэлһээ һуралсажа эхилһэн.

1941 ондо түрэһэн, агротехник-метеоролог Москвитина-Гвоздкова Анна Дмитриевна: «Калининай һургуули манай хоройн саана һэн, мүн Андрей Яковлевич багшатан хажуудань зэргэлээд байгаа. Һургуулиин гэр нэгэдэмэл нэгэл классай багтахаар бага хэмжүүрэй байһан. Андрей Яковлевич шабинараа нэгэшье хараадаггүй түни түбшэн байбашье, эрилтэ ехэтэй шанга багша байһан. Шүлэг, үсхэлгын таблица сээжэлдээгүй һаа, али муугаар диктант юумэ бэшэбэл хэшээлэй һүүлээр үлээхэ, тиигээд сээжэлдэһэн зонииень Мария туһалагшань (һамганиинь) гаргажа байха. Харанхы болотор гэдэһээ үлдэтэрээ байха хэн дуратай байхаб, саг соогоо сээжэлдэбэл дээрэ гэжэ үхибүүд гансата ойлгоодхидог һэн».

Эндэ һураһан ажалай ветеран, 1945 оной Лыктыпова Цырма Ринчиновна дурсана: «Гэртэхинэйнгээ Баруун-Үльдэргэһөө сээнтэр руу зөөжэ ерэхэдэнь, Калининай һургуулиин 3-хи класста орожо һураһанби. Ород хэлэ юу мэдэхэбиб даа. Багшамнай Андрей Яковлевич нэгэдэмэл классуудые абаад ябадаг һэн: 4-2-хи ба 3-1-хи классууд зэргэ һуралсаха. Би тоо бодолгодо бэрхэ аад, ород хэлэндэ ядалсадаг байжа, намарай шалгалтатайшье (осеннитэй) гараһамби. Намтай сугтаа Еремеев Володя, Еремеев Семен, Цырендоржиева Норжомо, Коновалов Сережа, Климова Тамара (Евсеевна) һурадаг һэн. Хэлэ ойлголсохогүйшье һаа, ана-мана туршалдаад лэ ядалсадаггүй байгааб» гэжэ дурсаа. 1946 ондо түрэһэн, математикын багша Кривошеева Елизавета Федоровна: «Би эндэ 1-хи, 2-хи классуудта һураһанби. Нэгэ теплягай тухай жаахан гэр һэн, 1-3-хи классай, 2-4-хи классай нэгэдэмэл классууд үдэһөө урда, үдэһөө хойшо һурадаг һэмди. Минии багша хаанаһаа ерэһэн юм бэ, мэдэнэгүйб, шаргал үһэтэй залуу ород багша һэн. Нэрэ обогынь мартагдаа».

Зүүн-Үльдэргын 7 жэлэй һургуули (хожомынь 10 жэлэй)

1924 ондо Хориин аймагай гүйсэдхэхы хорооной тогтоолоор Зүүн-Үльдэргэ тосхондо эхин һургуули нээгдэһэн. 1928 он хүрэтэр Жабон Ж.Ж., Раднаев Ц.Р., Козлов Н.Д. гэгшэд ударидаа. 1931 ондо Үльдэргөөрхин өөрынгөө хүсөөр шэнэ һургуули бариба. Һургуулиин байшан «Г» үзэгэй хэлбэритэй, 12 пеэшэнтэй, 32 томонууд сонхотой байгаа. 12 сонхонь урдахи стадион руу харанхай. Һургуулиин тэбхэр хашаа хоройн араар, ламанарай гэрнүүдтэл зэргэлээд, багшанарай 5 байра жэрыгээ. Һургуулиин байшанһаа бэшэ барилгануудынь гансата бэшэ, һубарижа баригдаһан бэзэ. Энэ үеэр һургуулида Ширабон Д.О., Бакшеев А.Я., Мухасанова Б.П., Дондокова Ц.Я., Итигилов Ц-Д.И. гэгшэд хүдэлһэн.



1940 ондо һургуули 7 жэлэй боложо, Үльдэргэ, Эгэтын-Адаг, Эгэтэ, Тайлууд, Үлзытэ, Георгиевка, Амгаланта тосхонуудай хүүгэд һуралсажа, һурагшадай тоо 200 хүрэһэн. Түрүүшын директорынь Цыренжапов Буда Номогонович байһан. Дайнай урдахи жэлнүүдтэ һургуулида тамирай хэшээлнүүдтэ ехэ анхарал хандуулагдадаг байһан. Дулаанда гүйлдэхэ, харайлдаха, үбэлдөө санаар ябаха. 1919 ондо түрэһэн Ширапов Бадма Дамшаевич баруун дайнда ябахадаа, 5-10 модоной газарта санаар гүйхэдөө, дивизион соогоо эрхимлэдэг байһан тухайгаа хэлээ бэлэй. Һалхитаһаа Обоотынгоо үбэр хүрэтэр ута богони зайнуудта гүйлдэдэг байһан. Һурагшад Эхэ орондоо үнэншэ сэхээр, хамагай түлөө хара амияа гамнахагүй сэдьхэлтэйгээр хүмүүжүүлэгдэдэг байһан. Уданшьегүй дайн эхилжэ, шабинар багшанар илгаагүй баруун зүүн фронтнуудай гал дүлэн соогуур һэтэ ябажа, харин ара талада үлэгшэдынь хара хатуу ажалда туйлажа гараа. Ном һударта һэдэбтэй, гурим журамтай, комсомол, коммунис үзэл бодолтой байһанайхи, дайгаа даража, дархан солоёо мандуулаал даа. 1926 ондо түрэһэн Жанчипов Гарма Чойропович Үльдэргэдээ 4 класс дүүргээд, 5-хи класста Нарһатада һураад, 1940 ондо һургуулиингаа 7 классай болоходо бусажа, эндээ 6-7-хи классуудта һуралсаад, 8-хиие Нарһатада дүүргэһэн. 1943 ондо 17 наһа хүрэһэн Жанчипов Гарма, Балданай Радна-Сиди, Цыренжапов Уяан-Доржо гэгшэд сэрэгтэ татагдаа. Гарма Сталинградта плендэ орогшодые туулсажа ябатараа, 1945 ондо үбдөөд бусажа, эрдэмэй замаар дабхижа, буряадай түрүүшын ветеринарна эрдэмэй доктор, профессор болотороо ургаа юм.

Харин дайнда ошоһон хүбүүдэй 72-ынь тулалдаанай талмайнуудһаа бусаагүй. Эрхим һурагша, комсомолой үүрэй эдэбхитэн, 1923 ондо түрэһэн Үндэрхайтанай ори ганса хүбүүн Цыденжапов Матвей дайнай урдахи жэлнүүдтэ эдиршүүл-залуушуулда сэрэгэй эхин бэлэдхэл хүүлэжэ, модон буу барюулаад, Обоотоор дүүрэн «скачок вперед-назад», «споем-нет» гэжэ сүлөөгүй захиралта үгэжэ ябаа. Нэгэтэ гурба эгэшэ Бүтид-Ханда абгайнь «яатараа командалаабши?» гэжэ һөөргэдөөшье ха. Тииһээр Матвей сэрэгтэ абтажа, Сохондодо сэрэгэй һургуули гараад, фронт ябуулагдаха монгол моридые һургажа байтараа баруун фронт мордожо, аяар холын Варшава хотые сүлөөлжэ ябатараа алдалан унаа. Тэрэнэй унаган нүхэр Бадмацыренов Базар 1924 ондо түрэжэ, 1932 ондо Зүүн-Үльдэргынгээ һургуулида ороһон. Ород хэлэндэ унаган, һүбэлгэн хурса хүбүүн 4 класс дүүргэһээр, колхозой ажалда хамжуулагдаа. 1940 ондо Матвей нүхэртэеэ ФЗО-до һуралсаад, уданшьегүй повесткэ абаа. 1945 ондо Василий Теркин шэнги шогтой дорюун, хүнүүдые һажаахадаа бэрхэ, нүхэдөө унаса энеэлгэдэг медбрат Базар Зүүн Пруссидэ баатарай үхэлөөр унаа гэһэн гашуудалта мэдээсэл абтаһан.

40-өөд онуудай дайнай шэрүүн жэлнүүдтэ: Будаев Д.Б., Бахлаев С.А., Жалсанова Б.Ж., Бурдуковская Н.И., Гатапов Г.Г., Цыжипов Ж.Ц., Бугдашкин Е.Н., Бимбаева Ц.О., Галсанова Д.Д., Машанова Д.А., Николаева А.М., Ильин С.Г., Баендуев Б.Б., Дугаров Д.Д., Дымчиков А.Д., Климова Н.А., Михайлова А.А., Мункоев В.Н., Хамаганова М.М., Шабаев А.Ш., Шабаева Ф.Н., Доржиев Д.Б. гэгшэд багшалаа. Энэ үеын багшанар ном заахадаа, шабинарайнгаа наһан соогоо мартахагүйгөөр заадаг байгаа гэхээр. Жэшээнь, 1927 ондо түрэһэн Дугданова Дулма Бочиктоевна 3-хи класста сээжэлдэһэн «Паровоз» гэжэ шүлэгөө 90-ээд хүрэһэн аад, хэлэжэ һуудаг һэн. Тэрэ сагта эхин анги дүүргээд бэшэ һураагүй аад, учетчигой, бригадирай нарин тоосоо хэхэ шадалтай, шоото, тоо һайн эзэмшэгшэд үсөөн бэшэ һэн. 1944 онһоо һургуулиин директорээр Нимаев Сергей Нимаевичай хүдэлжэ байхада, эдеэ хоолой хоморто эхин классай шабинарта гурил хубаажа тэдхэдэг байһан.

Зүүн-Үльдэргын 7 жэлэй һургуулиин 1941 оной 1-хи классай һурагшадай гэрэл зураг тус класста һураһан, 1931 ондо түрэһэн, бүхы наһаараа Онохойн модоной үйлэдбэриин нарин тоосогшоор магтаалтай хүдэлжэ гараһан ажалай ветеран Жамьянова Димшигма Жамсуевна нягтаар хадагалжа, бултанайнгаа нэрэ обог жэрбысэ тодоор бэшээд, 70-80-аад жэлдэ абажа ябаһан габьяатай. Ямаршье мэдээсэл хожомой сагта хэрэгтэй болодог байнал даа.



Эдэнэй 4-хи класста һураха намарынь ерээдүйн бэлигтэй уран зохёолшон, уран зураашан, эрхим багша, һургуулиин завуч, директор байһан Цыденов Ким Шогдопович ерэжэ һуралсаа юм. Ким хүбүүн номдоо аргагүй хурса, бүхы предмедтээ бэрхэ байһан. Гансал прививка табюулхаһаа ехэтэ айдаг байгаа ха. Нэгэтэ медигүүд ерэжэ, «сэсэг» таряаһа хэхэ гэбэ. Үхибүүдэй айха гээшэнь аргагүй, тэрьелхээ һанахадань, класс соогоо бултанһаа багжагар Бадмацыренов Дондогые үүдэндэ байлгаад, газаашань хэниишье табихагүй даабари үгөө. Кимэй ээлжээн боложо, Дондогоо табииш даа гэжэ гуйхадань шортоо, хада хабсагай шэнги байба. Байтараа үшөө нэгэ шэнэ шаби энэ һургуулиин богоһо алхаа. Хэн бэ гэбэл, Сультимон Цырен-Доржо Норбоевич абынгаа колхозой түрүүлэгшэ боложо ерэхэдэ, ерээдүйн уран зохёолшо, «Байгал» сэтгүүлэй редактор байһан Цырендоржиев Сергей Сультимович ерэжэ, эрхим һурагшадай тоо нэмэбэ.

Мужыхын Дандарова Баярма хэлэхэдээ, Дора Александровна багшань мэдээжэ эрдэмтэн, академик Антонов Владимир Иосифовичай эжынь юм ха. Хүбүүд сооһоонь Цыденжапов Цыренжап, Цыренов Цыдып-Доржо, Ринчинов Дамбинима инженер-механигууд, Дашинимаев Норбо-Самбу орденто хонишон, Доржиев Дамба суутай адуушан, Будажанын Гарма багша, хүдөө бэшэгшэ, Ширабжалсанова Ринчин-Ханда Бадмацыренов Дондок эрхим бэрхэ хонишод, Гуробазарова Будадари олоной эжы, нарин оёдолшон, Намжилай Дэжэдма, Галсанай Цыпилма, Дамбаринчинэй Ринчин-Ханда, Жанчибай Дашадондок гээд колхозой хамаг ажалда хүдэлһэн, Чимитов Дашанима жолоошон, Тогтохын Жанабазар модошо дархан гээд, бэшэн тухай мэдээсэл үгы.


1950-аад онуудаар биологиин багша Дондокова Дулма Дугаровна Дээдэ Онгостойн плодопитомникһоо жэмэстэ модо асаржа таридаг, сад-огород соонь ургамал бүхэниинь пэгшыжэ ургаха. Боошхотой мори тэргын байгаашье һаань, үхибүүд мориёо хайрлажа, ээлжэлээд голһоо уһа зөөжэ уһалдаг байһан. 1960-аад онуудта һургуулиин сээнтэр руу зөөхэдэнь, жэмэстэ мододынь абаашаһыень, Соней Дмитреевич уһашанай асарһан боошхотой уһаар уһалагдаашье һаа, өөдэлөөгүй. Тиихэ үедэ һурагшад өөһэдөө түлеэ шажан бэлдэдэг байжа, Хойто хүнды (Молон хүнды), Тужа руу модо отолходонь, зураг, хүгжэм ба тамирай багша, фронтовик Ринчинов Цыбик Цыбикович унагааха зүг шэгынь заажа, тайралсадаг, хахалалсадаг һэн. Мүн буряад хэлэнэй багша Цокто Номтоевичой ябуулдаг «уран зохёолой» кружогойхиной шүлэгүүдые зурагаар шэмэглээд, ханын һонин гаргаха, мүн нютагай Сэбээн Шэмэд үбгэнһөө лимбэдэ һураад, дам саашань шабинартаа зааха, өөрөө Москвада болоһон декадада хабаадалсаашье. Хуур, лимбэ, баяан дээрэ наададаг багша һургуулидаа хүгжэмэй оркестр, хоор байгуулаад, малшадаар, дүтын тосхонуудаар концерт наада табижа, аймагай харалгада түрүү һуури эзэлжэ, зон соо соёл нэбтэрүүлжэ ябаа. Бальжинима Хашитов шабинь үбгэртэрөө лимбээр наадажа, Үльдэргынгээ найр нааданда хабаадалсадаг һэн.

Тэрэ сагта һургуулиин харуулшанаар, кочегараар Янгаажан дасанай унзад байһан Содном үбгэн хүдэлжэ байгаа. Тэдэнэр завхоз (мүн лама байһан) Чимит Ламажаповтай сугтаа һурагшадай бэлдэһэн шажан ой сооһоо томо сараа хүллэжэ зөөдэг, һургуулиингаа хорой соо ябталдаг һэн. Тиигээд һургуулиингаа 12 пеэшэнгүүдые уни бутартар түлэхэдэнь, дээгүүрхи классай хүбүүд түлеэ хахалалсаад, матамал шаргаар түлеэгынь зөөөжэ, һургуули руу оруулжа туһалдаг һэн. Һургуулиин шабинар багшанартаяа суг колхозой халуун ажалда дундууса оролсожо, хониной баазануудай шэбхэ малтаха, үбһэндэ ябаха, хартаабха малтаха. Юрэдөөл, хүдөөгэй үхибүүдэй ажал юу барагдаха һэм даа.

1949 онһоо 1970 он хүрэтэр һургуулиин директорээр дайнай ветеран, Социалис Ажалай Герой, РСФСР-эй габьяата багша, уран зохёолшо Номтоев Цокто Номтоевич хүдэлжэ гараа. Эндэ ерээд, тон түрүүн танилсаһан зониинь гэбэл: Модогоров Егор Мотоевич географи, Капитон Табинаевич түүхэ, Цыбикжап Бочиктоевич математика, Жамьян Цыжипович зураг-черчени, труд заадаг багшанар, харин Цыдып Доржиевич партийна ажалшан һэн. Шэнэ директор Цокто Номтоевич Сталинград, Курск, Кенигсберг, Мукден гэхэ мэтэ дайнай талмайнуудаар ябажа, баруун, зүүн фронтнуудай хатуу шанга тулалдаануудые дабажа гараһан, дайнай урда Буркавдивизиондо алба хэһэн, саб-яб гэшхэдэлтэй, салигар тэгшэ бэетэй сэрэгшэ багшанарайшье, һурагшадайшье һонирхол, талархал гансата бэедээ татаа бэзэ. Наһанайнь хани, хүхюун зулгы Даша-Ханда Аюшеевна эхин классуудта багшалаа. 1939 ондо түрэһэн, эндээ 7 класс дүүргэжэ гараһан Буряадай элитэ поэд Булад Жанчиповай дурсаһаарр, 5-6 классуудта Даша-Ханда һургагшань шүлэг, найруулга бэшэхынь баадхадаг һэн ха. Бэшэһээр бариһаар, бүри амташаад, аймагай «Еравнинская правда», «Буряад-Монголой үнэн» «Буряад-Монголой комсомолец» газетэнүүдтэ хэблэгдэдэг болоо. Цокто Номтоевич хүдөө бэшээшэдэй зүблөөндэ Булад шабияа абаад ошоходонь, эдир поэдтэ бэлэг сэлэг үгэжэ урмашуулдаг һэн ха. Иигэжэ багшанарынь бэлигтэй шабидаа анхаралаа хандуулжа, уран зохёолой дардам харгыда хүтэлэн гаргаа гэлтэй.

1940-1941 оной Алимасова Валентина Потаповна, Гвоздкова Анна Дмитриевна гэгшэд дурсабад: «Зүүн-Үльдэргын һургуулида һурахадаа, хабар-намарынь гэртэһээ 7 модоной газарта үдэр бүри ябагалдаг, гансал үбэлэй хүйтэн хаһаар 4 жэлэй туршада хамтын байрадаа байдаг һэмди. Байрамнай шабарай нүхэнэй хажууда, горхондо дүтэ һэн. Зүүн-Үльдэргэдэ жаахан гэртэй Плетнева (Алимасова) Александра Игнатьевна хамтын байрымнай сэбэрлээд, гал хүл түлеэд, уһа бусалгаад байдаг һэн. Үдэртөө хэшээлнүүдһээ ерээд өөһэдөө эдеэгээ шанахаш, гэртэхимнай юу үгөөб, тэрэнээл буйлуулхаш даа. Цокто Номтоевич директортэй бүхы багшанарай коллектив булта ажалдаа харюусалгатай, хэшээлнүүд эрхим шанартайгаар үгтэдэг байгаа гэжэ онсолхоор. Егор Мотоевичой географиин хэшээлнүүд һонирхолтой һэн. „Гарнуудаа үмдэнэйнгээ хармаанһаа гаргагты, ямар үндэгэ тэндээ мухарюулнабта?“ гэжэ Егор Мотоевичой хүбүүдые галхаахадань, тэдэнь дары тиигэхэеэ болихо. мүн Дулма Дугаровнагай ботаникын хэшээлнүүдые мартахаар бэшэ. Цыбиков һэн гү, нэгэ тамирай багша үглөөн бүри зарядка хүүлэдэг байгаа. Кировэй үхибүүд гээгдэжэ ерэбэл, миин хараад байхаш, тиигээд хэжэ байгшадай дүүргэмсээр, гээгдэһэн бидэниие жагсаалда дуудаха. Һургуулиингаа хашаа соогуур тойроод гүйлдэжэ, элдэб дасгал (упражнения) хэхэш».

Буряад Уласай габьята зүжэгшэн, радиогой диктор Дашиева Роза Очировна дурсаба: «Даши-Ханда Аюшеевна багшамнай эдеэ уһанай элбэг бэшэ тэрэ сагта шабинартаа һанаагаа зобожо, гэртэһээ өөрынгөө бариһан хоншуухан хилээмэ асараад, үнжэгэ тоһо няажа бидэнээ эдеэлүүлдэг байһыень мартагшагүйб». Харин «Коммунизм» колхозой хонишон ябаһан Гармаева Тамара иигэжэ хөөрэбэ: «Минии түрүүшын багша Жамьян Цыжипович бидэнээ 3-хи класс дүүргүүлээд, дээгүүр класста черчени, рисовани зааһан. Цыбикжап Бочиктоевичой зааһан математикын хэшээлнүүд ойндом бүхөөр хадуугдаа. 1-хи класста ороходомнай, Абаадии гэжэ 3-4 наһа аха тоомгүй хүбүүн ерээд, бултыемнай ябууд няһалаад, тоншоод лэ абаха. Нэгэтэ намайе толгойгоорни парта мүргүүлхэдэнь, һургуулиин ажалшан эжымни бургааһа баряад намнажа, арайхан гарасалдаа. Хожомынь Абаадии хэлээ бэлэй, «шинии эжыһээ гол таһа айдаг һэмби» гэжэ, нээрээшье, тэрэ үнэндөө хорогүй сагаалмар һэн. Үльдэргын һургуулиин физикын ахамад багша Доржиева Ханда Сандаковна иигэжэ хөөрэбэ: «Би 5-хи, Цырен-Дулма эгэшэмни 7-хи классуудта һурахаяа Баруун-Үльдэргэһээ ерэһэмди. Түрүүшээр Бадангаа үбгэнэйдэ байрлаад, хожомынь һургуулиин хорой соохи хамтын байрада орообди. Хэд һэмбибди гэбэл, Лыктыпова Цырма, Доржиева Хандажаб, Цырендоржиева Жэбзэма, Москвитина Тоня, Кривошеева Лиза, Бурдуковская Нина гээд һэн. Амаралтын үдэрэй болоходо, гэр тээшээ галгихабди, ород басагаднай шадалтай, хараа бараагаа харуулангүй бидэнээ холо хаяад ябашаха, би бултанһаа бага аад, ябаганда тулюуршаг һэмби. Үглөөн бүри һайхан сэдьхэлтэй Сасама абгай ерэжэ, галымнай түлэдэг, бидэниие бодхоодог, байрымнай сэбэрлэдэг ажалтай һэн. Ханда (Тамара) басагантайнь би наададаг, тэдэнэйдэ айлшалдаг, эжынь бариһан амтатай гэгшын лепеошхоор һайса хүндэлүүлһэмби. Ород хэлэнэй багша, мүн номой санда хүдэлдэг байһан Долгорма Дондоковна багшаяа аргагүй һайхашаадаг байгааб, ном абажа уншагты гэжэ дурадхаха, иимэ олон ном хаража үзөөгүй аад, ехээр бэшэрээ, һонирхоо һэм. Багшымнай сэбэрхэн түхэл шарай, тэрэнэй бэедэнь тон тааруу, гоёхон хүрин костюмынь мүнөөшье нюдэндэм харагдаһаншуу. Буряад хэлэ Цокто Номтоевич заадаг һэн. «Дуунууд» гэжэ темэдэ нэгэтэ хэшээл ябуулхадаа, аргагүй гоёор өөрөө дуулаһыень мартадаггүйб, ехэл һайханаар дуулаһан даа.

1960-аад онуудаар ВЛКСМ-эй соносхоһон уряагаар колхоздоо һаалишанаар, хожомынь дээдэ эрдэмтэй ветеринараар хүдэлһэн, эдэбхитэй шударгы Лыктыпова Цырма Ринчиновна: «Баруун-Үльдэргэдэ, Калининда эхин анги дүүргээд, 5-хи класста һурахаяа Зүүн-Үльдэргын 7 классай һургуули ошоо һэм. Тэндэ Галсанов Дамбахайн зээнэр болохо Матрена, Дуня, Дамби гэгшэдээр нагасынь жаахан гэртэ байһамди. Модогоров Егор Мотоевич географи аргагүй һонирхолтойгоор заадаг һэн. Метеорологическа талмайхан (площадка) дээрэхи флюгерээр дежурнанууд һалхинай зүг шэг элирүүлжэ, уларилай байдал үдэр бүри журнал соогоо тэмдэглэхэ. Жамьян Цыжипович труд заадаг, мастерской соо зажим юумэтэй верстагууд жэрыжэ, басагад хүбүүд илгаагүй ажалай хэшээлдээ жаахан ханзануудые, стол, стул, һандайнуудые хэдэг һэмди. Өөрын гараар бүтээһэн һандай юумээ эжынэртээ бэлэглэжэ урмашахаш. Дулма Дугаровнагай огородой ургамалнууд «морхооб», «свекла», «яблоня» гэхэ мэтэ этикеткэнүүдтэй, жэшээ абамаар эмхи гуримтай байһан. Мария Васильевна Тарнуева амаргүй шанга математикын багша, ойнһоомнай гарахаар бэшээр ойлгуулдаг байһан юм. Алимпиева Алевтина Степановна тамирай хэшээлнүүдые ябуулжа, сахаригтай гимнастическа снаряд дээрэ «баха» гэхэ мэтэ дасгал хэжэ һургахадань олзуурхадаг һэмди. Манай класста Гончикова Шура, Цырендоржиева Норжима, Климов Гриша, Климов Толя, Коновалов Вася, Житихин Гена ба бусад һураһамди. Тогтохоева Даримамнай аргагүй уян нугархай, һургуулиин тоглолтонуудта тайзан дээрэ гаража, нугарха хятарха, элдэб этюд харуулха. Тэрэ үедэ һурагшад гимнастикын дасгалнуудта бэрхэнүүд болонхой, 3-4 дабхар «пирамида» харуулжа һонирхуулха. Классаймнай хүтэлбэрилэгшэ мүн бэрхэ багша, һэргэг хёрхо, урин зохид Садовская Светлана Савельевна байһан.

Буряад Уласай габьяата экономист, экономикын эрдэмэй кандидат Найданов Гончик (Даша-Дэлэг) Тушинович: «Баруун-Үльдэргын эхин һургуули дүүргэжэ, 5-хи класста һурахаяа Зүүн-Үльдэргэ ерэхэдээ, Лудан-Дагба ахайтаяа сугтаа тосхоной зүүн-хойнохи хамтын байрада байрлаабди. Эртэнһээ пеэшэн түлигдөөтэй, үглөөнэй сайн халуун бусалһан уһан бэлэн байха. Олон хэшээлнүүдтэй ахайһаа түрүүн ерээд, шүлэ шанадаг һэмби. Эжымнай мяха хубааряар хэршээд, лабшаа таһалжа бэлдээд, заримандаа котлетэшье хээд үгэдэг һэн. Манайхин хартаабха ехээр таридаг байжа, горшоог соо монсогороор хартаабхашье шанаад, тоһо зөөхэйтэеэ эдихэш. Ахаймни һуралсалай отличник байжа, ВДНХ путевкоор шагнагдаһан. Минии 5-хи класста ерэхэдэм, намайе ахайдаал адли бэрхэ байха гэжэ багшанар һанаһан, теэд би һанаһандань хүрөөгүй хаб. Тоомгүйшэг, тамхи татадаг, наншалдадаг байбаб.

Нэгэтэ Цогто Номтоевич директор кабинедтээ дуудажа, юундэ хүбүүдые сохёобши гэжэ асуугаа. Тиихэдэ класстаа дежурнэ байһан шабинар тряпкаа норгоод самбараа аршаха уялгатай аад, аршаагүй байхадань нюдарһан байгааб. Гэртэхимни ариг сэбэрые сахихын эрилтэ табидаг, һургадаг байжа, иимэ ябадалтай эбсээгүйб. Директор ушар шалтагаан мэдэхэдээ, ехэ хараангүй, энэнһээ хойшо хүнэй тархида бү хүрөөрэй гэһэн. Һургуулидамнай нэгэ ород залуу багша хүбүүн (нэрыень мартаа) ерээд, бокс заадаг болоо, тиигээд тамхи татадаг һаа бү ерэгты гэжэ шангалһыень, би дары тамхияа хаяад, тэрэнһээш хойшо татаагүйб. Цыбикжап Бочиктоевич багшамнай математика һайнаар заажа, бата бэхи һуури табиһанайнь ашаар хожомынь Ленинградай кораблестроительна институдта һуралсахадаа оройдоошье ядалсаагүйб. Юундэ тиишэ ошожо һураабиб гэхэдэ, армиин һүүлээр Улаан-Үдын судостроительна заводта хүдэлхэдэмни, мэргэжэлэй талаар дээдэ эрдэм хэрэгтэй болоо. Армиин урда Хяагтын индустриальна техникумда 7 классай һүүлээр орожо һураһамби. Мужыхада 8-хи класста ороод һуража байтараа ябашоо бэлэйб. Тэндэ һурахадаа боксоор мастерта кандидат Жамбалов Ринчин-Нима (Бамбадии) гэжэ тренертэй тон дуратайгаар һорилго хэжэ, аймагай мүрысөөнүүдтэшье амжалтатай хабаадажа үрдеэб. Намһаа хэды аха Жанчипов Булад гэжэ хүбүүн намайе Бамбадии багшада хэлэжэ, секцидэ оруулһан, мүн һорилгын «лапа» барижа үгэдэг һэн. Мүнөө тэрэмнай буряадай дээдэ шатын поэд болонхой байһаниинь мэдээжэ".

1956 ондо Үльдэргын 7 жэлэй һургуули дунда һургуулиин статус абаа. Энэ үеэр гүрэнэй баруун хотонуудһаа шэнэ багшанар ерэжэ хүдэлөө: Шишкова Л.Ф., Щенникова Л.В., Пономарева Н.С., Соколова В.М. ба бусад. Эдэ багшанараар эндэхи багшанар эбтэй эетэй суг хүдэлһэн багшанар: Туговикова П.С., Цыренжапова Ц.Ц., Дондокова Д.Д., Цыбенова К.Б., Садовская С.С., Терентьева А.Г., Андреева А.В., Егорова А.А. гэгшэд. Дунда һургуули болоходонь, ойгуурхи 7 тосхоной үхибүүд ерэжэ, ахалагша классуудта һуралсахадаа, һургуулиин 3-4 хамтын байрануудта орожо түбхинөө. Олон һурагшад айлнуудаар таража байһан. Үхибүүд гэр гэрһээ неделиин нормо хүнэһэтэй ерэхэ, тиин хэшээлэй һүүлээр сай, шүлөө өөһэдөө шанаха. Заримандаа «би түрүүн, ши һүүлдэ» гэжэ горшоогоо углаха шэрэмэй нүхэ буляалдахашье. Һайн юумэнь пеэшэниинь түлэгдэнхэй байха. Гэртээ амаралтын үдэрнүүдтэ ошоод ерэхэдээ, эжынэрэйнгээ бэлдэһэн эдеэ уһаа шэрээд ябагалха, тэдэниие хүргэжэ үгэхэ сүлөөтэй зон үгы шахуу һаабза.


1957-1958 онуудаар түрүүшын 2 выпуск гаргагдажа баяр болоо һэн. 1-хи выпускда ерээдүйн бэлигтэй хирург-пульмонолог, медицинын эрдэмэй кандидат, Россиин Федерациин габьяата врач Раднаев Аюр Базарович ба булта хаанашье үнэн сэхээр ажаллажа ябаһан Бадмацыренова Янжима, Базаржапов Согто, Дымчикова Бальжима, Сампилон Мэлс, Абагаев Илья, Дамбаева Дымбрыл, Лыгденов Доржожаб, Мункоев Еши, Сультимова Галина, Верцхайзер Мария гээд. 2-хи выпусктэй һураһан урданай бэрхэ багша Цыдыпова Матрена Залхаевна хэлэбэ: «Манай үетэн эрхимэй эрхим багшанарта заалгаха талаан хубитай байһамди. Ород гүрэнэй түбэй можонуудһаа (Тверь, Тамбов, Курск, Горький) направленеэр ерэһэн залуу багшанар һургуулида шэнэ урасхал оруулһан. Физкультурын багша Алимпиева Алевтина Степановна һургуулиин тамирай танхим ба стадион соохи тамиршадай бүхы снарядууд дээрэ һорилго хүүлэхэ. Жаахан бэетэй залуухан багша гимнастическа кольцонуудые гартаа адхажа, бэеэ татажа, урбалдажа, эрьелдэжэ һургаха. Стадион тойроод гүйхэ, утаашаа харайха, „морин“ дээгүүр элдэб дасгал хэхэ, харайха, дэбхэрхэ. дээшээ-доошоо абирха, бууха „хана“ („шведская стенка“) байха. Тиихэдэ футбол, баскетбол наададаггүй, барилдадагшьегүй байгаа, волейбол лэ наадаха. Үбэлэй сагта Обоото дээрэ трамплинһаа дэбхэрхэ, 5-6 модоной газарта байдаг Талын нуур хүрэтэр санаар гүйгөөд, мүн гэдэргээ һургуули туласа ерэхэ даабаритай байхаш. Манай ангиин урдаа хараха тамиршан Базаржапов Согто 80 гарабашье, мүнөө хүрэтэр гүйһэн зандаа. Зүүн-Үльдэргэдэ олоһон дадалынь нүлөөлөө бэзэ. Шишкова Л.Ф. географиин бэрхэ багша иишэ хадамда гараад, багшаар, завучаар удаан хүдэлөө».


1958 ондо Зүүн-Үльдэргын һургуулида зунай лагерь байгуулагдажа, 30-40 үхибүүд нэгэ отряд боложо дуратайгаар амараа. Энээн тушаа химиин багша Номтоева Сэсэгма Цоктоевна гэршэлээ: «Минии багшанарай институдэй 1-хи курс дүүргээд, 1958 ондо Үльдэргэеэ ерэхэдэм, лагерь байһан, Эгэтэһээ ерэһэн түүхын багша тус лагерь даажа байгаа хаш. Тэндэ Номтоев Баяр, Цыжипов Володя, Цыбикжапов Баяр гээд ябаһан байна. Үхибүүд һургуулиин байшан соо хонодог һэн. Үглөөн бүри горнын абяагаар һэрижэ, горн, барабанай дуун-дорьбоон доро урагша-хойшоо жагсаалаар ябажа, тосхоной зоной нюдэ хужарлуулжа, шэхэ баясуулха. Тээ урдуур, голой эрьеэр пионерэй түүдэбшэ харанхы соо соробхилуулжа, дуу-шуу табихадань жэгтэй гоё һэн. Тиихэдэ лагеряархинай Үльдэргэ горхоной уһа руу хүүргэһээ һүрэжэ шунгадагынь һанахада гайхалтай. Уһа голнууднай нилээд гүнзэгы, элбэг уһатай, үертэйшэг байһан һайхан саг байгаал даа.



Тэрэ үеын һургуулиин байдал тухай Цокто Номтоевичой одхон хүбүүн, 1954 ондо түрэһэн, Үльдэргынгээ һургуулиин физикын багша, директор ябаһан Номтоев Жаргал Цоктоевич хөөрэбэ: «Багшанарай хорой соохи 5 гэрнүүдэй баруун захадань урдахи директор Егор Мотоевич Модогоровтон байһан, тиигээд зөөжэ ябахадань, Долгорма Дондоковна (Цыдып Доржиевичтан) байдаг болоо; 2-хи гэртэ сэрэгэй бэлэдхэл заадаг Морозов багша, тэрэнэй Мужыха зөөһэнэй хойно Баруун-Үльдэргын һурагшадай хамтын байра болоһон; 3-хи гэртэ манайхин, Цокто Номтоевичтон байгаабди; 4-хи гэртэ биологиин багша Дондокова Дулма Дугаровна (Полина Цыбиковнагай эжынь), ябаһанайнь удаа һургуулиин ариг сахигша Санжижапова Дулма Самбуевна ороһон; 5-хи гэртэ Садовская Светлана Савельевна байһан. Эдэ гэрнүүдэй араар малай хото хоройнууд, саагуурнь хартаабхын пооли, тэрэ багаар хамтын хилээмэнэй пеэшэн, багшанар ээлжэлжэ хилээмээ барихадаа, хүнэгтэй гурилаа коромыслоор үргөөд абаашадаг һэн. Хүйтэндэ халуун пеэшэндэ альгаа дулаасуулжа байтараа, амтатай халаашаар хүндэлүүлхэш даа. Сагаан извёосхоор будаһан баня байгаа. Уһаяа зундаа хорой соохи худагһаа, голһоо абаад, үбэлдөө мүльһөөр булта байдаг һэн. Һургуулиин хашаагай зүүгээр Содном унзадай мэдэлэй түлеэнэй хорой. Тиихэдэ Морозов багша „военнэ подготовка“ хэшээлээ эрилтэ ехэтэйгээр, шангаар ябуулжа байгаа. Винтовкануудые үргэлһэн хүбүүд урагша-хойшоо һайса маршировалха, элдэб дасгал хэхэ. Военкомадһаа буу зэбсэг үгтэдэг, дээрээ кругтай „Максим“ пулемедынь даахаар бэшэ хүндэ һэн. Гаражда полуторка машина, зайн галай движок байха. Ажалай сагаан моринһоо гадна баабайн Нарһата руу суглаа хуралаар ябадаг амаргүй жороолдог хара морин мүнгэн тоборюулгатай зэр зэмсэгтэеэ, жороо тэргэтэеэ байгша һэн. Баабай зарим сагта Нарһата велосипедээр ошодог байжа, „та эсэдэг гүт“ гэжэ һурахадам, „үгы, харгы хуу уруудуул“ гээгшэ һэн. Багшанар гэртээ индюк, тахяа, кролигуудые баридаг байһан, нэгэтэ кролигууднай Үльдэргөөр дүүрэн тарашоо бэлэй». Иигэжэ багшанар хэшээлнүүдээ заахын хажуугаар адууһа мал үдхэжэ, үри бэеэ хүмүүжүүлжэ, хамаг зоноор адли хүдөөгэй хара ажал хэлсэжэ, эбтэй эетэй, сарюун дорюун ябаал даа.

1959 он хүрэтэр Яруунын аймагта гансахан дунда һургуули Нарһатада, хоёр 7 жэлэй һургуулинууд Витим ба Үльдэргэдэ байһан. Тиин тэрэл жэлдээ Эгэтын-Адагта 7 жэлэй һургуули нээгдэжэ, эндээ гансал Үльдэргын үхибүүд һуралсадаг болоо юм.

Буряад Уласай арадай, Ородой Холбооной габьяата артист, Ород гүрэнэй засаг түрын шангай лауреад Бочектоев Дамба-Дугар Доржиевич: «1954 ондо Баруун-Үльдэргын эхин һургуулиин бэлэдхэлэй класста ороһоор, Гарма Санжаевна, Ринчин-Ханда Доржиевна, Дымит-Ханда Жамбаловна, Бадма-Ханда Эрдынеевна гэгшэдтэ заалгааб. 1958 оной аймагай уран һайханай харалганда би 3-хи классай шаби „Бүрэнхы маные һэтэлжэ“ гэжэ дуу дуулаад, „Эдир солист“ гэжэ аймагай һониндо магтуулһанаа мартадаггүйб. 3-н класс эндээ дүүргээд, Калининай һургуулиин 4-хи класста орожо, Андрей Яковлевич багшада заалгааб. 1959-1960 онуудта Зүүн-Үльдэргын 8 жэлэй һургуулиин 5-хи класста орооб. Буряад хэлэнэй багша Долгорма Дондоковна грамматическа шүүлбэридэ (разбор предложения) бэрхэ гэжэ намайе магтагша һэн. Бэшэшье предмедүүдээр яһала ойлгожо ядаагүйб. Түрүүн тиишэ ошоходом, эжымни намайе Бишылдан Санжайжинайда байлгаха болоо. Гэнтэ хүршынь эрэмдэг хүбүүнэй гар хүлөөрөө мушхаржа ерэжэ ябахадань айжа хоргодооб. Тэрэ анхан ямаршьегүй элүүр байһан аад, 7-доо нохойһоо сошоод иимэ болошоһон, „бү ай!“ гэжэ намда ойлгуулһан. 1963 ондо 8 жэлэй һургуулиин түрүүшын выпуск болоһон бидэ: Цыденов Тогон Аюшеевич, Дамбаринчинов Доржо Аюшеевич, Шагдаров Юрий Цырендылыкович, Номтоев Солбон Цоктоевич, Эрдынеев Николай Батуевич, Климов Анатолий Андреевич, Капитонов Николай Петрович, Бочектоев Дамба-Дугар Доржиевич, Цыренова Галина Дашижамсуевна, Цыжипова Цыбикма Жамьяновна, Цырендоржиева Норжима Дараевна, Иванова Зоя Иннокентьевна, Бабуева Клара Эрдынеевна, Борбоева Сэсэгма Дагбаевна, Цыбикова Соелма Цырендоржиевна, Цыренова Дымит-Ханда Шойдоковна, хамта 8 хүбүүд, 8 басагад. Манай хойнохи 1948 онойхин 2-хи выпуск, харин 1949 ондо түрэгшэд 3-хи выпуск болоо. Саашадаа булта иишэ-тиишээ тараа һэмди: Эгэтын, Нарһатын, Хориин дунда һургуулинуудта, зариман училищи, техникумдэ ороһоншье».

Буряад Уласай арадай дуушан Галсанова Лидия Цыдыповна: «1955 ондо түрүүшымнай багша Агния Романовна угтажа абаа. Саашадаа Екатерина Санжаевна, Соёлма Цоктоевна, Даша-Ханда Аюшеевна багшанар 5-хи класс хүрэтэр заагаа. 5-хи класстаа шэнэ газарта зөөжэ ерэхэдэмнай, Ким Шогдопович ород хэлээр, Цокто Номтоевич буряад хэлээр багшалжа, хэлэ бэшэг, уран зохёолой гайхамшагые ойлгуулһан. Цыбикжап Бочиктоевич, Жамьян Цыжипович, Дулма Базаровна, Намсалма Банзаровна, Людмила Федоровна, Анна Чимитдоржиевна, Василий Васильевич Убеев, Валентина Георгиевна Успенская гэгшэд тон бэрхээр хэшээлнүүдээ ябуулжа, хожом саашаа һурахада, эдэ багшанарай үгэһэн эрдэм мэдэсэнь нилээд туһатай байһан.


1959 ондо 1-хи класста 1952 оной үетэн оробо. Энэ болбол Зүүн-Үльдэргын һургуулиин һүүлшын элсүүлгэ (набор) байба. Нэгэдэмэл 1-3 классуудые залуу багша Номтоева Соёлма Цоктоевна даажа абаа. 1-хи класстань Ламажапова Люба, Ширапов Цырен, Бабуева Сэсэгма, Шагдаров Данзан, Цыренжапов Володя, Дубчанов Цыдендамба, Доржиев Володя, Доржиева Надмит (Жэбзэн-Долгор), Дарибазарова Цырен-Ханда, Дашиев Дугаржаб, Бадуев Чимитцырен гээд байһан. 3-хи класста Цыренжапов Цогто, Жанчипова Пурбо-Ханда (Долгор), Дарибазарова Лида (Ринчин-Ханда), Ширапова Ханда дүрбэн һэн. Соёлма Цоктоевна багшамнай 2 ондоо программа зэргэ ойлгуулхань хүндэшье һаань, тоб байса хэшээлээ ябуулдаг, тэсэбэритэй даруугаар ойлгуулдаг эрхим багша һэн. Бидэ бэхэтэй лагбантай, гуурһатай ручкатай байжа, дуһааха, базаахаяа ехэ нарилхаш. Хэшээлэй забһарлал соо 7-хи классай «Колчак» гэжэ ара нэрэтэй тоомгүй Капитонов Коля тугалнуудые тууһандал, бидэниие бургааһаар намнажа, пеэшэнэй саана «хоройдо хаадаг» байгаа. Тэрэниие томо хүн гэжэ айгаа юм гүбди, али гоё гэжэ наадалсаа юм гүбди, бү мэдэе. 1960 оной хабар Цокто Номтоевичай 50 жэлэй ойн баяр тэмдэглэгдэжэ, олон айлшад ерэһэн, ехэ концерт табигдаһан. Би «Бүмбэгэ» шүлэгынь хэлэхэ байгаад, багшадаа гэртэнь ошожо заалгадаг байгааб.

Багшамни «амаа ехээр ангайгаад, шангаар хэлэ» гэжэ байжа зааһыень һанагшаб. Тайзан дээрэ томо классайхинай «пирамида» хэжэ байхада, наанань шара торгон платитай 2-хи классай һурагша, ерээдүйн агаарай (воздушная) гимнастка болоһон Ширапова Женя пластическэ этюд харуулжа, уян нугархайгаа гайхуулһан. Тиин баяр ёһололой дүүрэхэдэ, Хэжэнгэһээ ерэһэн айлшадаар нагасындаа ошолсоходоо, «бүмбэгэ басаган» гэжэ нэрлүүлжэ ябааб.

Һургуулиин хашаа соохи оршон байдал юрын бэшэ юртэмсэдэл һанагдажа, суранзан мэтээр татадаг һэн. Хэзээ һургуулиин богоһо алхажа, бүрин эрхэтэ һурагша болохо гээшэбиб гэһэн асуудал багашуул бидэнэй монсогорхон толгойнуудта оронтуул байһан бэзэ. 1959 оной сентябриин 1-дэ одоошье һургуулиин шаби болоһондоо ехээр хүхилдэжэ, сугтаа наададаг Любэтэеэ хүтэрэлдөөд, коридор соогуур гүйлдэһэмнай һанагдадаг. Лида эгэшэтэеэ уншажа һуранхай байгаад, расписанида «пение» гэжэ жэгтэй үгэ уншажа, ород хэлэ мэдэхэгүй хадаа гайхажа, һурагшалжа ябаһамди. Хойтожэлынь бэлэдхэлэй ба нэгэдэхи класс Гангатада (Мухаршэбэртэ) дүүргэгшэд дээрэ Зүүн-Үльдэргын бидэнэй 1-хи класс нэмэгдэн, Ринчин-Ханда Доржиевна гэжэ нэгэ багшатай нэгэ класс болон хамтарһамди.

Тиигэжэ, Обоотын үбэрэй Зүүн-Үльдэргымнай буянтайхан һургуули «Коммунизм» колхозой сээнтэр руу зөөлгэгдэжэ, алдар солото түүхынь шэнэ хуудаһан нээгдээ!