Уран зохёолшод тухай
Хүнэй бэлигтэ – үе сагайнь зэрэлгээн
21 июня 2019
1463
Буряадай арадай поэт Галина Раднаевагай 70 наһанай ойдо
Галина Раднаева Москвагай М.Горькиин нэрэмжэтэ Уран зохёолой дээдэ һургуулида бэлигтэй бэрхэ багшанарта һуража гараһан байна.
«Набшаһадай һаршаганаан» гэжэ ном соо ороһон «Одомни» гэжэ шүлэгөө хүндэтэ багша Александр Алексеевич Михайловта зорюулаа һэн. А.А.Михайлов — хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, элитэ уран зохёол шэнжэлэгшэ ба шүүмжэлэгшэ, «Литературная учеба» сэтгүүлэй ахамад редактораар хүдэлһэн юм. Тэрэнэй хүтэлдэг зохёохы семинарта Галина Раднаева һураха аза талаантай байгаа бшуу. А.Яшин, Е.Винокуров, Л.Мартынов, С.Орлов, К.Ваншенкин, А.Вознесенский, Е.Евтушенко болон бусад мэдээжэ ород поэдүүдэй уран зохёол тухай шэнжэлэлгэнүүдые эрдэмтэн хэблүүлһэн юм. «Ямар шүлэг бэшэбэл, нэрэ солотой багшынгаа һайшаалдань хүртэхэбиб?» гэжэ эгээл һүүл болотор һанажа ябаһан тухайгаа поэт дурсаа бэлэй.
Галина Раднаева суг һурадаг Лидия Степанова, Татьяна Реброва басагадтай, суута Андрей Вознесенский, Евгений Евтушенко болон бусад поэдүүдтэй хамта уран зохёолой үдэшэнүүдтэ, ойн баярай хэмжээнүүдтэ хабаадалсадаг, өөрынгөө шүлэгүүдые уншадаг байгаа. Оюутан байха үедөө Галина Раднаева Буряадай номой хэблэлээр «Уянга» (1972), «Наран тээшэ» (1975) гэһэн шүлэгүүдэй хоёр суглуулбари нара харуулха, «Современник» хэблэлээр «Белый месяц», «Огонь в очаге» номуудаа, «Советский писатель» хэблэлээр «Пробуждение», мүн «Советская Россия» хэблэлээр «Белый месяц» номоо хоёрдохиёо барлуулха азатай байһан. Шүлэгүүдыень ородшолһон оршуулагшадай дунда зүбшэн хэлсэлгын үедэ ехэ үгэ буляалдаан болоһон тухай поэт хөөрөө һэн.
«Гэрэй сэсэгтэл» «тамада» төөрижэ ябаһанаа ойлгоһон геройдо энэ одон шэнээр шадал хүсэеэ шэбшэн туршаха хүсэл олгоно. Ородой ехэ поэт Иннокентий Анненскиин «Среди миров» гэжэ одо заяандаа зорюулһан шүлэгэй мүрнүүд соо зураглагдаһан хүнэй сэдьхэлэй байдалтай ямар дүтэ гээшэб гэжэ һанагдаа һэн: «...И если мне сомненье тяжело,/ я у Нее одной молю ответа,/ Не потому, что от Нее светло,/ А потому, что с Ней не надо света». Сэдьхэлээ абаралта аадарай дуһалаар арюудхажа, «хүйтэн хүлһэндөө, халуун дурандаа хайрагдан» ябаха золтойшье, зоболонтойшье поэдэй хуби заяанда иимэ одон орой дээрэнь гэрэлтэһэн ушар наһанайнь ехэ аза талаан гээшэл даа.
2015 ондо «Отблеск времени» («Үе сагайнь зэрэлгээн. Суута хүнүүдэй ажабайдалһаа») гэжэ дүрбэдэхи боти номоо хэблүүлһэн байна. Энэ боти соо бүхы буряад-монгол арадай омогорхол болохо Доржи Банзаровһаа эхилээд, Зэдэ нютагайнгаа алдар суута уран бэлигтэнэй нэрэ солые дуудаа.
Поэзидэ наһаяа зорюулхадань, ехэтэ нүлөөлһэн эртээр наһа бараһан бэлигтэй зохёолшо Даша-Дабаа Мункуевай дурасхаалые мүнхэлжэ, хэблэгдээгүй гар бэшэгүүдыень хаа хаагуур суглуулжа, «Бүргэд» гэжэ гаршагтайгаар номыень нара харуулһан. Энэ номой оролто үгэ соо Галина Раднаева иигэжэ бэшэнэ: «Мүнөө Даша-Дабаа Мункуевай зохёолые дахин, дахин уншажа һуухадаа, энэ хүмнай алишье талаараа нэн түрүүн поэт, юрыншье бэшэ, харин олон, олон үе сагуудта уншагдажал, шэнжэлүүлэгдэжэл ябаха ёһотой томо гэншын поэт байгаа гэжэ ойлгоноб». Саашань уншаябди: «...буряад арад зоноймнай дунда „һолир мүшэн шэнгеэр „ялагас“ гээд, унтаршаһан энэ ехэ бэлигтэй уран зохёолшын бүтээлнүүдые һөөргэнь, арад зондонь „бэлэглэжэ“ байһандаа, би баярлаха ёһоороол баярлана гээшэб.
Иимэ бэлигтэй хүнүүд зуугаад жэлэй туршада нэгэл дахин түрэдэг юм гэлсэдэгынь үнэн лэ байна гэжэ үшөө, үшөө дахин мэдэрнэб“.
Аха уран зохёолшын бүтээл соогоо табиһан хүндүүлхэй асуудалда Г.Раднаева бусажа, харюу бэдэрнэ: „Наһан мүнхэ саг хоёрой һэлгэсэлдэхэ болзорой тулажа ерэхэдэ, юугээ һанахабиб? Юугээ заажа үгэхэбиб? Хэнэй урда тоосохобиб? Өөрынгөө урда гү? Хэһэн бүтээһэн юумэмни алин бэ? Алин бэ?“ гэһэн мүрнүүдыень уншаад байхадаа, мүнөө амиды ябаһан хүн бүхэнэймнай өөрөө өөртөө табиха ёһотой асуудалнууд болошоно. Эдэ асуудалнуудые саг үргэлжэ табидаг болоо һаамнай, нээрээшье, сэмүүн гүүлэдэг сагнай нюргаараа бэшэ, нюураараа эрьежэ, ажабайдалнай һайн тээшээ бурхадай номнолой ёһоор һайжаржа, ерээдүйнгөө түлөө һанаагаа зободог, эдэ асуудалнуудта хүн бүхэн өөрөө харюу үгэжэ шададаг болошоболнай, ямар һайханаар сагнай мандаа эрьехэ байгааб!»
Оройдоол 37 наһандаа, 1973 оной үбэл наһа бараһан Даша-Дабаа Мункуевай һайхан дурасхаалда иимэ шүлэгөө поэт зорюулна:
Унаган
Уран дууем дэмжэжэ,
Үргэн ходо дүнгэжэ,
Үхибүүн
Уймар наһыем энхэрээш,
Үндэр хүсэлтэй танилсуулааш.
Шоройе
Алтанһаа үлүүгээр сэгнүүлжэ,
Аглаг огторгойтой жэшүүлжэ,
Ногоое
Мүнхэ юм гэжэ этигүүлээш,
Минии юм гэжэ бэлэглээш.
Тиихэдэ
Ахагүйб гэхэдэм, сухалдаа һэнши,
Абагүйб гэхэдэм, муулаа һэнши.
Мүнөө
Абамни гээд, шамаяа дурсанаб.
Ахамни гээд, шамаар омогорхоноб.
Һонигүй, унжагай, нэгэл байра дээрээ тогтошоһон шалбааг мэтэ боро юрьеэтэ ажабайдалда дарагдангүй, өөрынгөө харгые оложо, хада мэтэ тэрэ сагай бэрхэшээл ехэтэй эрхэ байдалые дабажа гараха эршэ зориг эхэнэр поэдэй зүрхэндэ ошотон ялбаа. ❚
«Набшаһадай һаршаганаан» гэжэ ном соо ороһон «Одомни» гэжэ шүлэгөө хүндэтэ багша Александр Алексеевич Михайловта зорюулаа һэн. А.А.Михайлов — хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, элитэ уран зохёол шэнжэлэгшэ ба шүүмжэлэгшэ, «Литературная учеба» сэтгүүлэй ахамад редактораар хүдэлһэн юм. Тэрэнэй хүтэлдэг зохёохы семинарта Галина Раднаева һураха аза талаантай байгаа бшуу. А.Яшин, Е.Винокуров, Л.Мартынов, С.Орлов, К.Ваншенкин, А.Вознесенский, Е.Евтушенко болон бусад мэдээжэ ород поэдүүдэй уран зохёол тухай шэнжэлэлгэнүүдые эрдэмтэн хэблүүлһэн юм. «Ямар шүлэг бэшэбэл, нэрэ солотой багшынгаа һайшаалдань хүртэхэбиб?» гэжэ эгээл һүүл болотор һанажа ябаһан тухайгаа поэт дурсаа бэлэй.
Е. Евтушенко, А. Вознесенский, Б. Ахмадулина
Е. Евтушенко, А. Вознесенский, Б. Ахмадулина
Галина Раднаева суг һурадаг Лидия Степанова, Татьяна Реброва басагадтай, суута Андрей Вознесенский, Евгений Евтушенко болон бусад поэдүүдтэй хамта уран зохёолой үдэшэнүүдтэ, ойн баярай хэмжээнүүдтэ хабаадалсадаг, өөрынгөө шүлэгүүдые уншадаг байгаа. Оюутан байха үедөө Галина Раднаева Буряадай номой хэблэлээр «Уянга» (1972), «Наран тээшэ» (1975) гэһэн шүлэгүүдэй хоёр суглуулбари нара харуулха, «Современник» хэблэлээр «Белый месяц», «Огонь в очаге» номуудаа, «Советский писатель» хэблэлээр «Пробуждение», мүн «Советская Россия» хэблэлээр «Белый месяц» номоо хоёрдохиёо барлуулха азатай байһан. Шүлэгүүдыень ородшолһон оршуулагшадай дунда зүбшэн хэлсэлгын үедэ ехэ үгэ буляалдаан болоһон тухай поэт хөөрөө һэн.
А. Михайлов
Харин А.А.Михайлов багшань тиихэдэ шабидаа хэлэһэн юм: А. Михайлов
«Галя, үнэхөөр поэт болоһон хадаш, шамда ехэ эрилтэ табигдана. Уран зохёолойш зам урагшатай байха, харин ажабайдалшни хүшэр байжа магадгүй, ши юумэнэй тэн мэдэдэггүй зантайш». Багшын захяа-үгэнүүд, сэсэн һайхан һургаалынь хүшэр мүрөөр өөрын зам бэдэрһэн поэдэй хуби заяанда одон мэтээр толорон, гэрэлтэн байһан тухай дээрэ дурдагдаһан шүлэгэй мүрнүүд дамжуулна:
Хүнгэхэнөөр,
Хоолойн һайханаар
Хүхые һажаан,
Хангюурдаха
Хүсэлдөө урбаад,
Харанхалжа ябахадам,
Оройһоом
Одон гэрэлтэжэ,
Ошоёо һарбайжа,
Хоолойдом
Бүглэрһэн үүлэд
Бархирхаяа һанаад,
Сэдьхэлдэм
Аадар тиихэдэ
Адхаршоо һэн.
«Гэрэй сэсэгтэл» «тамада» төөрижэ ябаһанаа ойлгоһон геройдо энэ одон шэнээр шадал хүсэеэ шэбшэн туршаха хүсэл олгоно. Ородой ехэ поэт Иннокентий Анненскиин «Среди миров» гэжэ одо заяандаа зорюулһан шүлэгэй мүрнүүд соо зураглагдаһан хүнэй сэдьхэлэй байдалтай ямар дүтэ гээшэб гэжэ һанагдаа һэн: «...И если мне сомненье тяжело,/ я у Нее одной молю ответа,/ Не потому, что от Нее светло,/ А потому, что с Ней не надо света». Сэдьхэлээ абаралта аадарай дуһалаар арюудхажа, «хүйтэн хүлһэндөө, халуун дурандаа хайрагдан» ябаха золтойшье, зоболонтойшье поэдэй хуби заяанда иимэ одон орой дээрэнь гэрэлтэһэн ушар наһанайнь ехэ аза талаан гээшэл даа.
2015 ондо «Отблеск времени» («Үе сагайнь зэрэлгээн. Суута хүнүүдэй ажабайдалһаа») гэжэ дүрбэдэхи боти номоо хэблүүлһэн байна. Энэ боти соо бүхы буряад-монгол арадай омогорхол болохо Доржи Банзаровһаа эхилээд, Зэдэ нютагайнгаа алдар суута уран бэлигтэнэй нэрэ солые дуудаа.
Поэзидэ наһаяа зорюулхадань, ехэтэ нүлөөлһэн эртээр наһа бараһан бэлигтэй зохёолшо Даша-Дабаа Мункуевай дурасхаалые мүнхэлжэ, хэблэгдээгүй гар бэшэгүүдыень хаа хаагуур суглуулжа, «Бүргэд» гэжэ гаршагтайгаар номыень нара харуулһан. Энэ номой оролто үгэ соо Галина Раднаева иигэжэ бэшэнэ: «Мүнөө Даша-Дабаа Мункуевай зохёолые дахин, дахин уншажа һуухадаа, энэ хүмнай алишье талаараа нэн түрүүн поэт, юрыншье бэшэ, харин олон, олон үе сагуудта уншагдажал, шэнжэлүүлэгдэжэл ябаха ёһотой томо гэншын поэт байгаа гэжэ ойлгоноб». Саашань уншаябди: «...буряад арад зоноймнай дунда „һолир мүшэн шэнгеэр „ялагас“ гээд, унтаршаһан энэ ехэ бэлигтэй уран зохёолшын бүтээлнүүдые һөөргэнь, арад зондонь „бэлэглэжэ“ байһандаа, би баярлаха ёһоороол баярлана гээшэб.
Иимэ бэлигтэй хүнүүд зуугаад жэлэй туршада нэгэл дахин түрэдэг юм гэлсэдэгынь үнэн лэ байна гэжэ үшөө, үшөө дахин мэдэрнэб“.
Аха уран зохёолшын бүтээл соогоо табиһан хүндүүлхэй асуудалда Г.Раднаева бусажа, харюу бэдэрнэ: „Наһан мүнхэ саг хоёрой һэлгэсэлдэхэ болзорой тулажа ерэхэдэ, юугээ һанахабиб? Юугээ заажа үгэхэбиб? Хэнэй урда тоосохобиб? Өөрынгөө урда гү? Хэһэн бүтээһэн юумэмни алин бэ? Алин бэ?“ гэһэн мүрнүүдыень уншаад байхадаа, мүнөө амиды ябаһан хүн бүхэнэймнай өөрөө өөртөө табиха ёһотой асуудалнууд болошоно. Эдэ асуудалнуудые саг үргэлжэ табидаг болоо һаамнай, нээрээшье, сэмүүн гүүлэдэг сагнай нюргаараа бэшэ, нюураараа эрьежэ, ажабайдалнай һайн тээшээ бурхадай номнолой ёһоор һайжаржа, ерээдүйнгөө түлөө һанаагаа зободог, эдэ асуудалнуудта хүн бүхэн өөрөө харюу үгэжэ шададаг болошоболнай, ямар һайханаар сагнай мандаа эрьехэ байгааб!»
Оройдоол 37 наһандаа, 1973 оной үбэл наһа бараһан Даша-Дабаа Мункуевай һайхан дурасхаалда иимэ шүлэгөө поэт зорюулна:
Унаган
Уран дууем дэмжэжэ,
Үргэн ходо дүнгэжэ,
Үхибүүн
Уймар наһыем энхэрээш,
Үндэр хүсэлтэй танилсуулааш.
Шоройе
Алтанһаа үлүүгээр сэгнүүлжэ,
Аглаг огторгойтой жэшүүлжэ,
Ногоое
Мүнхэ юм гэжэ этигүүлээш,
Минии юм гэжэ бэлэглээш.
Тиихэдэ
Ахагүйб гэхэдэм, сухалдаа һэнши,
Абагүйб гэхэдэм, муулаа һэнши.
Мүнөө
Абамни гээд, шамаяа дурсанаб.
Ахамни гээд, шамаар омогорхоноб.
Һонигүй, унжагай, нэгэл байра дээрээ тогтошоһон шалбааг мэтэ боро юрьеэтэ ажабайдалда дарагдангүй, өөрынгөө харгые оложо, хада мэтэ тэрэ сагай бэрхэшээл ехэтэй эрхэ байдалые дабажа гараха эршэ зориг эхэнэр поэдэй зүрхэндэ ошотон ялбаа. ❚