Хүдөөгэй соёл
Буряад заншалаа сахидаг зоной буусада
16 апреля 2021
3566
Загарайн аймагай Нарин-Асагад hууринай Соёлой байшанда заhабарилгын ехэ ажал хэгдэжэ байна. 1983 ондо баригдаhан соёлой гуламта хоёрдохиёо заhабарилагдана
«Соёл» гэhэн үндэhэн түсэлэй ашаар федеральна мүнгэн hангай 2 сая 24 мянган 250 түхэриг, нютагай hангай 900 мянга гаран түхэриг энэ заhабарилгада hомологдоо. «Стройсервис» ООО энэ ажал бүтээнэ.
Соёлой байшанай (КДЦ) захирал Е.В.Намсараева соёлой hалбарида 22 жэлэй туршада хүдэлнэ. Өөрөө Яруунын басаган, бэри боложо, Нарин-Асагад нютагта түбхинэhэн. Соёлой гуламтын hэльбэн шэнэлэгдэжэ байhан тухай Евгения Валерьевна иигэжэ хөөрэбэ:
— Заhабарилгын ажал түлэг дундаа, энэ hарын туршада дүүрэхээр хүлеэгдэнэ. Хаяа хананууд, үhээ, шаланууд досоо талаhаа hэльбэн шэнэлэгдэнэ, зайн галай шэнэ түхеэрэлгэ тодхогдоно. Урид байhан хирпиисэ пеэшэн зудалагдаа. Газаа талаhаань дулаан бүреэдэhэтэй болоhон хананууд шэнэ түхэлөөрөө нюдэ хужарлуулна.
— Буряад ёhо заншалаа гамтайгаар сахидаг зон Асагадай талада ажаhуудаг гэжэ бүхы Буряад орондо мэдээжэ. Нютагайтнай Соёлой байшанда зохёохы олон бүлгэмүүд, ансамбль хүдэлдэг ёhотой? — гээд асуубабди.
— «Арюухан Асагадни» гэжэ экоклуб, «Асагад» гэhэн арадай аман зохёолой ансамбль, «Тэнгэриин бэшэг» гэжэ hайханаар уянгалан нэрлэгдэдэг хуушан монгол бэшэгэй бүлгэм, шагай нааданда hураха, мүн столой теннис, бильярд сохижо hураха дуратайшуулые Соёлой байшан угтан абадаг.
Энээнhээ гадна багашуулай бүлэг буряад аман зохёолой баялигтай танилсажа байдаг. Ехэшүүлые hажааhаар, дүй дүршэлыень даган абажа, «Асагад» ансамблиин бүридэлдэ ябажа эхилдэг.
Ансамблиин түрүүшын хүтэлбэрилэгшэ, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Эрдэни-Дари Бадмаевна Доржиевагай хэhэн ажалай аша үрэ ехэ юм. Урданай дуу, ёhо заншал hэргээхэhээ гадна, хүүгэд болон ахашуулыешье шагай нааданда ехэ бэрхээр hургаа бшуу. Буряад Уласта аяншалгын hалбари хүгжөөхэ холын хараа зорилготойгоор байгуулагдаhан «Талын нүүдэлшэн» гэhэн ехэ нэгэдэлдэ хүдэлхэеэ ошоходонь, Инна Цыжиповатай хамта энэ ажалыень үргэлжэлүүлнэбди. Ансамблиингаа «арадай» гэhэн үндэр нэрэ зэргэтэй болохын тула айхабтар ехэ ажал хэхэ ёhотойбди. Арадай дуунда hургаха мэргэжэлтэн Соёлой байшандамнай хэрэгтэй болоод байна. Гадна арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүд дээрэ наадажа hургаха мэргэжэлтэн хэрэгтэй. Бидэниие дэмжэхэ, нютагтамнай ерэхэ дуратай хүнүүд олдохо гээд найданабди, — гэжэ Евгения Валерьевна hанамжаараа хубаалдаба.
— Нютагай соёлой хүгжэлтэдэ өөрын ехэ хубита оруулжа байдаг хэниие нэрлэхэ байнабта? — гэжэ hонирхобобди.
— Людмила Имидеевна Цыденжапова нютагтаа ехэ мэдээжэ хүн юм. Үндэр наhатай боложо ябаhан хүндэтэ эгэшэмнай үнинэй нютагай хүн зоной уг гарбалай hарбаалжа суглуулдаг. Нютагайнгаа түүхые сахим аргаар ниитэлжэ абаад, болоhон үйлэ хэрэгүүд тухай энэ электрон дансадаа нарибшалан нэмээдэг заншалтай. Урданай ёhо заншал, ёhо гуримууд тухай хүүгэдтэ хөөрэжэ, заажа үгэдэг. Буряад хубсаhа яагаад оёхоб гэжэ hургадаг юм. Гарай бэлэг болохо ехэ зохид зүйлнүүдые бүтээжэ hургадаг, айхабтар уран хүн.
Һэльбэн шэнэлэгдэhэн Соёлой байшанай хажууда hэеы гэр табиха хүсэлтэйбди. Эндэ ерэhэн айлшадhаа түлөөhэ абаад, 1-2 сагай туршада иимэ гарай бэлэгүүдые хэжэ, буряад хубсаhанай ямар нэгэ зүйл оёжо hургаха түсэбтэйбди. Энээнhээ гадна, буряад эдеэн табаг бэлдэжэ hургахада болохол даа. Энэ жэлэй үбэл тусхай чартерна рейсээр Буряадтамнай ерэhэн аяншад манай нютагта хүрэhэн байна. Нютагай зон буряад хүндэмүүшэ ёhо заншалаар угтан абаха гэжэ оролдоо.
Соёлой байшанда ажал нэгэшье замхадаггүй. Урданай дуунуудые наhатай зонhоо бэшэжэ абаад, сээжэлдэнэбди. Һүүлэй үедэ хэдэн сценари бэлдээбди: нютагай зоной уг гарбал тухай; буряад-монгол зурхайтай холбоотой интерактивна нааданай; эхэнэр хүнэй долоон эрдэни; эрэ хүнэй юhэн эрдэни болон бусад. Март hарада аймагта болоhон ехэ харалганда 22 соёлой гуламтануудай дунда хоёрдохи hуури эзэлээбди.
Шагай нааданай элдэб мүрысөөнүүдтэ манай нютагаархид ото илалта туйлажал байдаг, заал hаа шангуудта хүртэдэг. Нютагаархид ехэ ажалша зон, мал үсхэдэг, газарай эдеэ ургуулдаг, аяншалгын hалбарида хабаатай үмсын ажал эрхилдэг болонхой, — гэжэ Е.В.Намсараева тодорхойгоор хөөрэжэ үгэбэ.
Асагадай тала уран зохёолшодой (Цырен Шагжин), гүн ухаатанай, үндэр зиндаата ламанарай (хамба ламанар Шойдор Мархаев, Чойнзон-Доржо Иролтуев болон бусад), тоонто үлгы гэжэ суурханхай. Нэн түрүүн Агван Доржиевай нэрэ ойндо ороно. Хара-Шэбэр нютагhаань 18-тайдаа аяар холын Түбэдэй ниислэл Лхасын Брайбун дасанда мордоhон намтартай. 1888 ондо Лхасын гурбан ехэ дасанай бэрхэ ламанартай эрдэм хаялсаха (диспут) урилдаанда хабаадаад, хатуу шалгалта гараhанай дүнгөөр hаарамбын үндэр зиндаада хүртэhэн. Эдир залуу XIII дугаар Далай-ламада шажанай дээдэ hургаалые зааха долоон багшанарай нэгэн болоо бэлэй. Хари гүрэнэй түлөөлэгшын иимэ тушаал эзэлhэн ушар Түбэдэй түүхэдэ хэзээдэшье үзэгдөөгүй юм.
Агван Доржиев буряад арадай түрүүшын уласхоорондын ажал ябуулагша байгаа. Агван Доржиевай намтар — Түбэд ороной эрхэ сүлөөе абаржа аршалхын түлөө, Ород гүрэнэй харьяатан болохо буряадууд болон хальмагуудай амгалан ерээдүйн түлөө тэмсэжэ гараhан хүнэй агууехэ намтар. XIV дугаар Далай-лама Буряад орондо морилходоо, Асагадай талада хүрэжэ, Агван Доржиевай тоонто нютаг хараhан юм. Тиихэдээ энэ газар дайдада субарга бодхоохо тухай айладхаа hэн.
Цанид-хамбын нютагаархид нэгэ бэшэ, олон субаргануудые тэрэ гэhээр бодхоогоо. Буянтай, дэмбэрэлтэй энэ газар дайдада хари холоhоо аяншад харгылдаг, hүзэгтэй олон зон үргэл мүргэл хэхэеэ ябадаг юм. Шэнэ үеын дээдэ эрдэмтэй лама санаартан эндэhээ урган гарана. «Ариг Ус» телекомпаниин дамжуулгануудай ашаар бүхы Буряадта мэдээжэ болоhон геше Эрдэм Инкеев түрэл нютагаа эрьежэ ерээд, дахинаа Балмын орон (Непал) мордоо, даяанда hуухань гэжэ хэлэгдэнэ hэн.
Нарин-Асагадай шэнэлэгдэhэн Соёлой байшанда нютагай үлзы hайхан найр нааданууд болохол байха. Энэ гуламтада Буряадай ниислэлэй, холо ойрын хотонуудай театрнуудые, уран hайханай бүлгэмүүдые угтан абаха. Нютагай зониие хүгжэмтэ зэмсэгүүдээр наадажа hургаха, арадай дуу дуулажа hургаха мэргэжэлтэд ерэхэл байха. Арадайнгаа ёhо заншалнуудые гамтайгаар сахидаг ажалша бэрхэ зоной буусада, зохёохы уран абьяас бэлигыень бадаруулдаг энэ гуламтада хүхюун согтой ажал хэрэгүүд бурьялжал байха гээд найдая.
Соёлой байшанай (КДЦ) захирал Е.В.Намсараева соёлой hалбарида 22 жэлэй туршада хүдэлнэ. Өөрөө Яруунын басаган, бэри боложо, Нарин-Асагад нютагта түбхинэhэн. Соёлой гуламтын hэльбэн шэнэлэгдэжэ байhан тухай Евгения Валерьевна иигэжэ хөөрэбэ:
— Заhабарилгын ажал түлэг дундаа, энэ hарын туршада дүүрэхээр хүлеэгдэнэ. Хаяа хананууд, үhээ, шаланууд досоо талаhаа hэльбэн шэнэлэгдэнэ, зайн галай шэнэ түхеэрэлгэ тодхогдоно. Урид байhан хирпиисэ пеэшэн зудалагдаа. Газаа талаhаань дулаан бүреэдэhэтэй болоhон хананууд шэнэ түхэлөөрөө нюдэ хужарлуулна.
— Буряад ёhо заншалаа гамтайгаар сахидаг зон Асагадай талада ажаhуудаг гэжэ бүхы Буряад орондо мэдээжэ. Нютагайтнай Соёлой байшанда зохёохы олон бүлгэмүүд, ансамбль хүдэлдэг ёhотой? — гээд асуубабди.
— «Арюухан Асагадни» гэжэ экоклуб, «Асагад» гэhэн арадай аман зохёолой ансамбль, «Тэнгэриин бэшэг» гэжэ hайханаар уянгалан нэрлэгдэдэг хуушан монгол бэшэгэй бүлгэм, шагай нааданда hураха, мүн столой теннис, бильярд сохижо hураха дуратайшуулые Соёлой байшан угтан абадаг.
Энээнhээ гадна багашуулай бүлэг буряад аман зохёолой баялигтай танилсажа байдаг. Ехэшүүлые hажааhаар, дүй дүршэлыень даган абажа, «Асагад» ансамблиин бүридэлдэ ябажа эхилдэг.
Ансамблиин түрүүшын хүтэлбэрилэгшэ, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Эрдэни-Дари Бадмаевна Доржиевагай хэhэн ажалай аша үрэ ехэ юм. Урданай дуу, ёhо заншал hэргээхэhээ гадна, хүүгэд болон ахашуулыешье шагай нааданда ехэ бэрхээр hургаа бшуу. Буряад Уласта аяншалгын hалбари хүгжөөхэ холын хараа зорилготойгоор байгуулагдаhан «Талын нүүдэлшэн» гэhэн ехэ нэгэдэлдэ хүдэлхэеэ ошоходонь, Инна Цыжиповатай хамта энэ ажалыень үргэлжэлүүлнэбди. Ансамблиингаа «арадай» гэhэн үндэр нэрэ зэргэтэй болохын тула айхабтар ехэ ажал хэхэ ёhотойбди. Арадай дуунда hургаха мэргэжэлтэн Соёлой байшандамнай хэрэгтэй болоод байна. Гадна арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүд дээрэ наадажа hургаха мэргэжэлтэн хэрэгтэй. Бидэниие дэмжэхэ, нютагтамнай ерэхэ дуратай хүнүүд олдохо гээд найданабди, — гэжэ Евгения Валерьевна hанамжаараа хубаалдаба.
— Нютагай соёлой хүгжэлтэдэ өөрын ехэ хубита оруулжа байдаг хэниие нэрлэхэ байнабта? — гэжэ hонирхобобди.
— Людмила Имидеевна Цыденжапова нютагтаа ехэ мэдээжэ хүн юм. Үндэр наhатай боложо ябаhан хүндэтэ эгэшэмнай үнинэй нютагай хүн зоной уг гарбалай hарбаалжа суглуулдаг. Нютагайнгаа түүхые сахим аргаар ниитэлжэ абаад, болоhон үйлэ хэрэгүүд тухай энэ электрон дансадаа нарибшалан нэмээдэг заншалтай. Урданай ёhо заншал, ёhо гуримууд тухай хүүгэдтэ хөөрэжэ, заажа үгэдэг. Буряад хубсаhа яагаад оёхоб гэжэ hургадаг юм. Гарай бэлэг болохо ехэ зохид зүйлнүүдые бүтээжэ hургадаг, айхабтар уран хүн.
Һэльбэн шэнэлэгдэhэн Соёлой байшанай хажууда hэеы гэр табиха хүсэлтэйбди. Эндэ ерэhэн айлшадhаа түлөөhэ абаад, 1-2 сагай туршада иимэ гарай бэлэгүүдые хэжэ, буряад хубсаhанай ямар нэгэ зүйл оёжо hургаха түсэбтэйбди. Энээнhээ гадна, буряад эдеэн табаг бэлдэжэ hургахада болохол даа. Энэ жэлэй үбэл тусхай чартерна рейсээр Буряадтамнай ерэhэн аяншад манай нютагта хүрэhэн байна. Нютагай зон буряад хүндэмүүшэ ёhо заншалаар угтан абаха гэжэ оролдоо.
Соёлой байшанда ажал нэгэшье замхадаггүй. Урданай дуунуудые наhатай зонhоо бэшэжэ абаад, сээжэлдэнэбди. Һүүлэй үедэ хэдэн сценари бэлдээбди: нютагай зоной уг гарбал тухай; буряад-монгол зурхайтай холбоотой интерактивна нааданай; эхэнэр хүнэй долоон эрдэни; эрэ хүнэй юhэн эрдэни болон бусад. Март hарада аймагта болоhон ехэ харалганда 22 соёлой гуламтануудай дунда хоёрдохи hуури эзэлээбди.
Шагай нааданай элдэб мүрысөөнүүдтэ манай нютагаархид ото илалта туйлажал байдаг, заал hаа шангуудта хүртэдэг. Нютагаархид ехэ ажалша зон, мал үсхэдэг, газарай эдеэ ургуулдаг, аяншалгын hалбарида хабаатай үмсын ажал эрхилдэг болонхой, — гэжэ Е.В.Намсараева тодорхойгоор хөөрэжэ үгэбэ.
Асагадай тала уран зохёолшодой (Цырен Шагжин), гүн ухаатанай, үндэр зиндаата ламанарай (хамба ламанар Шойдор Мархаев, Чойнзон-Доржо Иролтуев болон бусад), тоонто үлгы гэжэ суурханхай. Нэн түрүүн Агван Доржиевай нэрэ ойндо ороно. Хара-Шэбэр нютагhаань 18-тайдаа аяар холын Түбэдэй ниислэл Лхасын Брайбун дасанда мордоhон намтартай. 1888 ондо Лхасын гурбан ехэ дасанай бэрхэ ламанартай эрдэм хаялсаха (диспут) урилдаанда хабаадаад, хатуу шалгалта гараhанай дүнгөөр hаарамбын үндэр зиндаада хүртэhэн. Эдир залуу XIII дугаар Далай-ламада шажанай дээдэ hургаалые зааха долоон багшанарай нэгэн болоо бэлэй. Хари гүрэнэй түлөөлэгшын иимэ тушаал эзэлhэн ушар Түбэдэй түүхэдэ хэзээдэшье үзэгдөөгүй юм.
Агван Доржиев буряад арадай түрүүшын уласхоорондын ажал ябуулагша байгаа. Агван Доржиевай намтар — Түбэд ороной эрхэ сүлөөе абаржа аршалхын түлөө, Ород гүрэнэй харьяатан болохо буряадууд болон хальмагуудай амгалан ерээдүйн түлөө тэмсэжэ гараhан хүнэй агууехэ намтар. XIV дугаар Далай-лама Буряад орондо морилходоо, Асагадай талада хүрэжэ, Агван Доржиевай тоонто нютаг хараhан юм. Тиихэдээ энэ газар дайдада субарга бодхоохо тухай айладхаа hэн.
Цанид-хамбын нютагаархид нэгэ бэшэ, олон субаргануудые тэрэ гэhээр бодхоогоо. Буянтай, дэмбэрэлтэй энэ газар дайдада хари холоhоо аяншад харгылдаг, hүзэгтэй олон зон үргэл мүргэл хэхэеэ ябадаг юм. Шэнэ үеын дээдэ эрдэмтэй лама санаартан эндэhээ урган гарана. «Ариг Ус» телекомпаниин дамжуулгануудай ашаар бүхы Буряадта мэдээжэ болоhон геше Эрдэм Инкеев түрэл нютагаа эрьежэ ерээд, дахинаа Балмын орон (Непал) мордоо, даяанда hуухань гэжэ хэлэгдэнэ hэн.
Нарин-Асагадай шэнэлэгдэhэн Соёлой байшанда нютагай үлзы hайхан найр нааданууд болохол байха. Энэ гуламтада Буряадай ниислэлэй, холо ойрын хотонуудай театрнуудые, уран hайханай бүлгэмүүдые угтан абаха. Нютагай зониие хүгжэмтэ зэмсэгүүдээр наадажа hургаха, арадай дуу дуулажа hургаха мэргэжэлтэд ерэхэл байха. Арадайнгаа ёhо заншалнуудые гамтайгаар сахидаг ажалша бэрхэ зоной буусада, зохёохы уран абьяас бэлигыень бадаруулдаг энэ гуламтада хүхюун согтой ажал хэрэгүүд бурьялжал байха гээд найдая.