Хүдөөгэй соёл
Шэмээшэг дуунууд эндэ зэдэлхэл даа
25 мая 2021
3331
Тарбагатайн аймагай Дээдэ Жэрэм һуурин – Буряад Уласта түбхинэһэн шэмээшэгүүдэй эгээн үзэсхэлэн һууринуудай нэгэн юм
Элдэб орёо хээ угалзануудаар шэмэглэгдэһэн, олон үнгын шэрээр будагдаһан хашаа хорёонуудынь, яб гэмэ ягдагар томо гэрнүүдынь абаһаар аяншалагшадай анхарал татадаг.
Гэрнүүдые шэмэглэһэн юрэ бусын модон угалза хээнүүдые харахадаа, зарим хүн урда үеын дархашуулай уран бэлиг тухай дурсаха, нүгөө зариман эндэ ажаһууһан шэмээшэг зоной хүнгэн бэшэшье һаа, гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн түүхэтэ хуби заяан тухай һанан дурсахал даа.
Мүргэлэй хуушан заншал баримталагшад — шэмээшэгүүд Хелго болон Сэлэнгэ мүрэнүүдэй хоорондохи дэлгэр баян газар дайдада 1765 ондо ерэжэ һуурижаһан тухай түүхын дансанууд гэршэлнэ. Земскэ исправник подпоручик Иван фон Швейденэй гар табилгатай данса соо эгээн түрүүн иишэ нүүжэ ерэгшэдэй обогууд бэшэгдэнхэй: Калашниковууд, Русинууд, Петровууд, Шиловууд, Фоминууд, Жбановууд, Михалевууд, Ревчиковууд, Трифоновууд, Осташевууд, Федоровууд.
Эрдэмтэн Л.Е.Элиасовай бүридхэһэн «Русские говоры Забайкалья» гэжэ толи соо «жирим» гэһэн үгэ буряад «жэрэм» үгэһөө һабагшатай гээд бэшэнэ: «улам жэрэмээ тайлажа» гэжэ хэлсэдэг ха юм».
Нүүдэлшэ шэмээшэгүүд эндэхи буряадуудые һажаажа, урагшаа Түгнын тала руу зурыһан эртэ урдын морин зүргэ харгы дээрэ табиһан һууриндаа Дээдэ Жэрэм гэжэ нэрэ үгөө һэн.
20 зуун жэлэй эхиндэ тосхондо 60 үрхэ айл тоологдодог байгаа. Тэдээн сооһоо 7 айл баян бүдүүн гэжэ нэрэтэй, 13-ниинь дунда шадалтай, бусадынь үгытэйшүүл байһан юм. Тиихэдэ һууринда һургуули гэжэ үгы, ябаган багша айлһаа айлда субажа, хүбүүн үринэрые церковнославянска үзэг бэшэгтэ һургадаг бэлэй.
1923 ондо Трофим Емельяновай гэртэ эгээн түрүүшын эхин һургуули нээгдэһэн түүхэтэй. 1935 ондо эхин һургуулиин байшан баригдаа. Тиихэдэ һууринда хэлхеэ холбооной утаһан татагдажа, айл бүхэн радио шагнадаг болоһон юм. Клубай, магазинай, хүүгэдэй яслиин, колхозой конторын шэнэ байранууд бодхоогдоо бэлэй.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, Дээдэ Жэрэм нютагһаа 106 хүн сэрэгтэ мордоо һэн. Тэдэнэй 49-ниинь гэдэргээ бусаагүй. Эхэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө ами наһаяа үгэһэн баатар сэрэгшэдэй дурасхаалые мүнхэлһэн хүшөө 1969 ондо нютагай Соёлой байшанай дэргэдэ бодхооһон түүхэтэй.
Тэрэл 1969 ондо Дээдэ Жэрэмдэ шэнэ Соёлой байшан үүдэеэ сэлибэ. Тэрэ гэһээр Соёлой байшан нэгэтэшье хүсэд заһабарилагдаагүй. Ганса 2019 ондо дулаагаар хангадаг котельнэ заһабарида ороһон байгаа.
«Соёл» гэһэн үндэһэн түсэлэй ашаар Дээдэ Жэрэмэй Соёлой байшан 2021 ондо заһабарилагдажа эхилбэ.
Федеральна һан жасаһаа 6 825 220, 0 түх., Буряад Уласай һан жасаһаа 435 680, 0 түх. мүнгэн шэглүүлэгдэхэ юм.
Вера Васильевна Ведерникова соёлой һалбарида 25 жэл соо, Дээдэ Жэрэмэй Соёлой байшанай захиралаар 1996 онһоо хүдэлнэ. Энэ ехэ заһабарилгын ажал тухай тэрэ иигэжэ хөөрэнэ:
— Соёлой байшанай бүхы сонхонууд, үүдэнүүд, үһээ болон шаланууд һэльбэн шэнэлэгдэхэ. «СтройКомфорт» ООО-гой барилгашад байшанай оройн хушалтыень шэнэлхэ юм.
Шэнэ түхэлэй түймэр саралгын түхеэрэлгэ, зайн галаар хангалгын шэнэ хэрэгсэлнүүд тодхогдохоор хүлеэгдэнэ. Барилгашад Соёлой байшанай зосоохи шэмэглэлэй ажал хэһэнэй удаа газаа талыень болбосон зохид түхэлтэй болгохо. Байшанай хэрэлсы, түймэр саралгын түмэр гэшхүүр мэтые баһал һэльбэн шэнэлхэ. Эрэмдэг бэетэйшүүлэй орохо, гарахада таатай пандус бэлдэхээр хараалагдана.
Манай Дээдэ Жэрэмдэ 920 хүн ажаһуудаг. Нютагай зон Соёлойнгоо байшанай заһабарилагдахые үнинэй хүлеэгээл даа.
Вера Васильевнаһаа: — Тарбагатайн аймаг шэмээшэгүүдэй арадай дуунай бүлгэмүүдээрээ суурхадаг гэжэ мэдээжэ. Танай нютагай зониие баһал бултадаа дуунда дуратай гэхэдэ болохо гү? — гэжэ асуухадамнай, иигэжэ харюусаба:
-Болохо даа. Нютагаймнай арадай хоор «Долюшка» бултанай омогорхол болонхой. Людмила Георгиевна Бабкинагай хүтэлбэри доро, тэрэнэй шударгы хэшээл оролдолгоор, дуушадаймнай уран бэлигэй ашаар, уласай засаг түрын дэмжэлгээр урданай ёһо заншалнууд, урда сагһаа дамжан ерэһэн утаар, хэдэн ондоо хоолой ниилүүлэн дуулаха арга дүрэнүүд аршалагдан һэргээгдээ. Энэ ехэ хэшэгнай ЮНЕСКО-гэй шиидхэбэреэр бүхы дэлхэйн соёлой уг залгамжалгын баялиг гэжэ нэрлэгдээ бэлэй.
Нютагаймнай зон наһатайшье, залуушье гү, үхибүүдшье байг, булта шахуу дууладаг заншалтай. Дуушадай «Девчата» бүлгэмые, «Бирюза» нэрэтэй трио, «Родник» нэрэ зүүһэн дуэт — эдэ бүлгэмүүдые Татьяна Николаевна Русина хүтэлбэрилдэг. Эрхим бэрхэ соёлшон, уран шударгы энэ мэргэжэлтэн театрта дуратайшуулай «Кривое зеркало» нэгэдэлые ударидана.
Людмила Георгиевна Бабкина арадай хоорой ерээдүй дуушадые шэлэн абаха, бэлдэхэ хараа зорилготойгоор хүүгэдэй аман зохёолой «Янтарики» бүлгэмдэ ажал ябуулдаг. Энээнһээ гадна Соёлой байшанда хүүгэдэй «Забава» болон «Семицветик» клубуудай ажалые Ю.В. Емельянова хүтэлдэг юм.
Дээдэ Жэрэм тоонтодоо зорюулһан ехэ урин дулаан мүрнүүдые Елена Терехова-Мартынова «Село родное» гэһэн портал дээрэ толилуулаа һэн. Эндэ ехэ болоһон хүн бүхэн багаһаань абан шэмээшэг уянгата дуунай, гармониин хонгёо аялга доро үндыдэг гэжэ тэрэ уянгалан бэшэһэн байна.
Бата бэхи үмсын ажахынуудаа хүгжөөжэ, арадайнгаа дуу хүгжэм доро залуу үетэниие хүмүүжүүлжэ, анханайнгаа ёһо заншал сахин абажа ябадаг зон Дээдэ Жэрэмдэ ажаһуудаг. Энэ жэлэй ноябрь һарада, Соёлой байшанай заһабарилгын дүүрэхэдэ, шэнэлэгдэһэн үргэн салуу танхим соо шэмээшэг солгёо дуунууд сууряатан дахинаа зэдэлхэл даа.
Гэрнүүдые шэмэглэһэн юрэ бусын модон угалза хээнүүдые харахадаа, зарим хүн урда үеын дархашуулай уран бэлиг тухай дурсаха, нүгөө зариман эндэ ажаһууһан шэмээшэг зоной хүнгэн бэшэшье һаа, гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн түүхэтэ хуби заяан тухай һанан дурсахал даа.
Мүргэлэй хуушан заншал баримталагшад — шэмээшэгүүд Хелго болон Сэлэнгэ мүрэнүүдэй хоорондохи дэлгэр баян газар дайдада 1765 ондо ерэжэ һуурижаһан тухай түүхын дансанууд гэршэлнэ. Земскэ исправник подпоручик Иван фон Швейденэй гар табилгатай данса соо эгээн түрүүн иишэ нүүжэ ерэгшэдэй обогууд бэшэгдэнхэй: Калашниковууд, Русинууд, Петровууд, Шиловууд, Фоминууд, Жбановууд, Михалевууд, Ревчиковууд, Трифоновууд, Осташевууд, Федоровууд.
Эрдэмтэн Л.Е.Элиасовай бүридхэһэн «Русские говоры Забайкалья» гэжэ толи соо «жирим» гэһэн үгэ буряад «жэрэм» үгэһөө һабагшатай гээд бэшэнэ: «улам жэрэмээ тайлажа» гэжэ хэлсэдэг ха юм».
Нүүдэлшэ шэмээшэгүүд эндэхи буряадуудые һажаажа, урагшаа Түгнын тала руу зурыһан эртэ урдын морин зүргэ харгы дээрэ табиһан һууриндаа Дээдэ Жэрэм гэжэ нэрэ үгөө һэн.
20 зуун жэлэй эхиндэ тосхондо 60 үрхэ айл тоологдодог байгаа. Тэдээн сооһоо 7 айл баян бүдүүн гэжэ нэрэтэй, 13-ниинь дунда шадалтай, бусадынь үгытэйшүүл байһан юм. Тиихэдэ һууринда һургуули гэжэ үгы, ябаган багша айлһаа айлда субажа, хүбүүн үринэрые церковнославянска үзэг бэшэгтэ һургадаг бэлэй.
1923 ондо Трофим Емельяновай гэртэ эгээн түрүүшын эхин һургуули нээгдэһэн түүхэтэй. 1935 ондо эхин һургуулиин байшан баригдаа. Тиихэдэ һууринда хэлхеэ холбооной утаһан татагдажа, айл бүхэн радио шагнадаг болоһон юм. Клубай, магазинай, хүүгэдэй яслиин, колхозой конторын шэнэ байранууд бодхоогдоо бэлэй.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, Дээдэ Жэрэм нютагһаа 106 хүн сэрэгтэ мордоо һэн. Тэдэнэй 49-ниинь гэдэргээ бусаагүй. Эхэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө ами наһаяа үгэһэн баатар сэрэгшэдэй дурасхаалые мүнхэлһэн хүшөө 1969 ондо нютагай Соёлой байшанай дэргэдэ бодхооһон түүхэтэй.
Тэрэл 1969 ондо Дээдэ Жэрэмдэ шэнэ Соёлой байшан үүдэеэ сэлибэ. Тэрэ гэһээр Соёлой байшан нэгэтэшье хүсэд заһабарилагдаагүй. Ганса 2019 ондо дулаагаар хангадаг котельнэ заһабарида ороһон байгаа.
«Соёл» гэһэн үндэһэн түсэлэй ашаар Дээдэ Жэрэмэй Соёлой байшан 2021 ондо заһабарилагдажа эхилбэ.
Федеральна һан жасаһаа 6 825 220, 0 түх., Буряад Уласай һан жасаһаа 435 680, 0 түх. мүнгэн шэглүүлэгдэхэ юм.
Вера Васильевна Ведерникова соёлой һалбарида 25 жэл соо, Дээдэ Жэрэмэй Соёлой байшанай захиралаар 1996 онһоо хүдэлнэ. Энэ ехэ заһабарилгын ажал тухай тэрэ иигэжэ хөөрэнэ:
— Соёлой байшанай бүхы сонхонууд, үүдэнүүд, үһээ болон шаланууд һэльбэн шэнэлэгдэхэ. «СтройКомфорт» ООО-гой барилгашад байшанай оройн хушалтыень шэнэлхэ юм.
Шэнэ түхэлэй түймэр саралгын түхеэрэлгэ, зайн галаар хангалгын шэнэ хэрэгсэлнүүд тодхогдохоор хүлеэгдэнэ. Барилгашад Соёлой байшанай зосоохи шэмэглэлэй ажал хэһэнэй удаа газаа талыень болбосон зохид түхэлтэй болгохо. Байшанай хэрэлсы, түймэр саралгын түмэр гэшхүүр мэтые баһал һэльбэн шэнэлхэ. Эрэмдэг бэетэйшүүлэй орохо, гарахада таатай пандус бэлдэхээр хараалагдана.
Манай Дээдэ Жэрэмдэ 920 хүн ажаһуудаг. Нютагай зон Соёлойнгоо байшанай заһабарилагдахые үнинэй хүлеэгээл даа.
Вера Васильевнаһаа: — Тарбагатайн аймаг шэмээшэгүүдэй арадай дуунай бүлгэмүүдээрээ суурхадаг гэжэ мэдээжэ. Танай нютагай зониие баһал бултадаа дуунда дуратай гэхэдэ болохо гү? — гэжэ асуухадамнай, иигэжэ харюусаба:
-Болохо даа. Нютагаймнай арадай хоор «Долюшка» бултанай омогорхол болонхой. Людмила Георгиевна Бабкинагай хүтэлбэри доро, тэрэнэй шударгы хэшээл оролдолгоор, дуушадаймнай уран бэлигэй ашаар, уласай засаг түрын дэмжэлгээр урданай ёһо заншалнууд, урда сагһаа дамжан ерэһэн утаар, хэдэн ондоо хоолой ниилүүлэн дуулаха арга дүрэнүүд аршалагдан һэргээгдээ. Энэ ехэ хэшэгнай ЮНЕСКО-гэй шиидхэбэреэр бүхы дэлхэйн соёлой уг залгамжалгын баялиг гэжэ нэрлэгдээ бэлэй.
Нютагаймнай зон наһатайшье, залуушье гү, үхибүүдшье байг, булта шахуу дууладаг заншалтай. Дуушадай «Девчата» бүлгэмые, «Бирюза» нэрэтэй трио, «Родник» нэрэ зүүһэн дуэт — эдэ бүлгэмүүдые Татьяна Николаевна Русина хүтэлбэрилдэг. Эрхим бэрхэ соёлшон, уран шударгы энэ мэргэжэлтэн театрта дуратайшуулай «Кривое зеркало» нэгэдэлые ударидана.
Людмила Георгиевна Бабкина арадай хоорой ерээдүй дуушадые шэлэн абаха, бэлдэхэ хараа зорилготойгоор хүүгэдэй аман зохёолой «Янтарики» бүлгэмдэ ажал ябуулдаг. Энээнһээ гадна Соёлой байшанда хүүгэдэй «Забава» болон «Семицветик» клубуудай ажалые Ю.В. Емельянова хүтэлдэг юм.
Дээдэ Жэрэм тоонтодоо зорюулһан ехэ урин дулаан мүрнүүдые Елена Терехова-Мартынова «Село родное» гэһэн портал дээрэ толилуулаа һэн. Эндэ ехэ болоһон хүн бүхэн багаһаань абан шэмээшэг уянгата дуунай, гармониин хонгёо аялга доро үндыдэг гэжэ тэрэ уянгалан бэшэһэн байна.
Бата бэхи үмсын ажахынуудаа хүгжөөжэ, арадайнгаа дуу хүгжэм доро залуу үетэниие хүмүүжүүлжэ, анханайнгаа ёһо заншал сахин абажа ябадаг зон Дээдэ Жэрэмдэ ажаһуудаг. Энэ жэлэй ноябрь һарада, Соёлой байшанай заһабарилгын дүүрэхэдэ, шэнэлэгдэһэн үргэн салуу танхим соо шэмээшэг солгёо дуунууд сууряатан дахинаа зэдэлхэл даа.