Сагаан hарын тээ урда hэн. Олон жэлэй үнгэрөөшье hаа, энэ үдэрые hайн hананаб. Түнхэнэй аймагта албанай хэрэгээр ерээд ябааб. «Бууралhаа үгэ дуула, бусалhанhаа ама хүрэ» гэhэн сэсэн мэргэн арадаймнай hургаал бии ха юм. Тиимэhээ Таhархай нютагайнгаа үндэр наhатай үбгэдэй нэгэн Бабу Гомбоевич Замбаловhаа урданай домог түүхэ бэшэжэ абаха хүсэлтэй гэр тээшэнь гэшхэлбэб.
«Наран зун тээшэ, жабарынь үбэл тээшэ» гэлсэдэг. Үглөө, үдэшэндөө жабартай хүйтэн байбашье, үдэрынь игаажа, дулаан болошохо юм. Гэрэй оройн саhан хайлажа, hоёо мүльhэд болон hанжана. Хабарай дулаан амисхал мэдэрэгдэбэшье, жэгдэ дулаархань үшөөл үды байна гэжэ hанаhаар, үбгэжөөлэй үүдэ татан оробоб.
Үбгэжөөл гэрэй эзэн эхэнэр Анастасия Васильевнатайгаа гэртээ байба. Тэдэнэй басаган Танитай сугтаа hургуулида hураhан хадаа энэ айлда оло дахин ороhон байхаб. Амар мэндэеэ хэлсэжэ, хото хүдөөгэй hонин тухай хөөрэлдэhөөр, халуун сай уубабди, Таниин эжын табиhан амтатай эдеэнhээ хүртэбэбди.
— Таниин баабай, Хастаан тухай юу мэдэхэбта? Хүнүүд элдэб юумэ хэлсэдэг. Тэрэ ямар хүн байгаа хаб? — гэжэ үнинэй hанажа ябаhан юумэеэ hуражархибаб. Таниин баабай, дайнай ветеран, колхозой эрхим барилгашан дархашуулай нэгэн, буурал толгойгоо эльбээд, пеэшэнэйнгээ урда аятайханаар дабшалан hуугаад, аяралгүйгөөр хөөрэжэ оробо:
— Һэнэгтын Хастаан энэ урда Улбугайда түрэhэн хүн байгаа. Минии теэбиин (хүгшэн эжын) хэлэhээр багсаамжалхадамни, 1810-аад оноор түрэhэн хэбэртэй. Үгытэй айлай хүбүүн хадаа үзэг бэшэгтэ hураагүй, эрдэм, ном шудалаагүй. Тиигэбэшье түрэлхиин хурса ухаатай, минии hанахада, бүтүүе тааха, болохые мэдэхэ хүн ябаа.
Теэбиимнай шошоолог угай hэн. Багадам ехэ олон hонин юумэ хөөрэгшэ бэлэй. Хастаан тухай хөөрэhыень мүнөөшье элеэр hанадагби. Үхибүүн гэнэн ухаандамни энэ хөөрөөниинь тодоор хадуугдаhаниинь ойлгосотой. Хастаан таабайн хэлэhэн сэсэн мэргэн үгэнүүд тиихэдэ намайе ехээр гайхуулhан байгаа. Мүнөөшье, буурал толгойтой үбгэн болоод, гайхалаа барадаггүйб, — гэжэ толгойгоо hэжэрээд абаха юм.
Бабу Гомбоевичой хөөрөө зарим тэды тайлбаринуудтайгаар дурадханабди.
Сагаалганай үеэр hэн ха, хэды ондо hэм, теэбиим хэлээгүй бэлэй. Хэрэнэй дасанда Хоршод гээ hэн гү, али Харчин бэлэй гү, гэгээн ехэ лама залараад байгаа. Түнхэнэй зон хүгшэн, залуугүй дасанда ерэжэ, гэгээн ламхайе бараалхажа, адиста хүртэхэ хүсэлтэй зогсобо. Ноёд hайд, баяшуул гэгээн ламхайе тойроод, ядуушаг, муу зониие ойронь хүргэнэгүй. Хастааншье баян, ноён бэшэ hэн хойноо, хара зоной дунда, холуур байба.
Гэнтэ гэгээн ламхай олон зон сооhоо Хастааниие дуудажа, хажуудаа асарба. Тиигээд булта зоной хараад, гайхажа, гэлыжэ байтар, юрэ бусын ушар болобо. Гэгээн ламбагай Хастаан хоёр урда урдаhаань толгойгоороо адис абажа мүргөөд, үнинэй танил юм шэнги хөөрэлдэбэд. Юун тухай хөөрэлдэhыень теэбиимни хаанаhаа мэдэхэб даа? Хөөрэлдэжэ, сэдьхэлээ ханаhан ламхай сугларhан зондо иигэжэ айладхаhан юм:
— Урда түрэлдөө бидэ аха дүү хоёр ябаhан байгаабди. Энэ түрэлдөө таhаржа, мүнөө болотор золгоогүй байhанаа, одоо энэ уулзаба гээшэбди.
Бабу Гомбоевичой хэлэhые hүүлдэ үни соо бодомжолжо, Харчин гү, али Хоршод гэгээн хэн байгаа хаб гэжэ мэдэхэ зонhоо hурагшалаа hэм. Хастаанай ажаhууhан үе сагые хараадаа абан, иимэ нэгэ тайлбари дурадханаб.
1992 ондо хэблэгдэhэн «Буряадай түүхэ бэшэгүүд» гэжэ суглуулбари соо Дамби-Жалцан Ломбо-Цэрэнэй 1868 ондо бэшэhэн «Сэлэнгын монгол-буряадуудай түухэ» бии юм. Тэрээн сооhоо иимэ мэдээнүудые олобоб: «Монголой үзөөн харчин дооромбо лама Галсан Содбо 1841 ондо Акшын шэбээгээр хилые дабажа, Нэршүүгэй хамнигадай нютагта орожо ерэбэ... Энэ монгол лама шажан мүргэлэй ашаар хамаг эрдэмэй захада гарабашье, омогорхолгүй, үндэр набтар, hайн муу гэжэ илгангүй хүн зонтой уулзажа, хөөрэлдэжэ ябаа юм... Ламын алдар суу холо ойро тараба. Армагай хамнигадай гурбан отогто, Сүүжэ, Захааминай хоёр дасанда, Түнхэн, Баргажанда ерэжэ, мүргэл хэбэ». Харчин дооромбо лама Галсан Содбо Хастаантай уулзаhан гэгээн ламхай байгаа аалам?..
— Хастаан таабайн 150 гаран жэлэй саана хэлэhэн сэсэн мэргэн үгэнүүд мүнөө үедэ тудажа байна бэшэ гү? — гэжэ үбгэжөөлhөө асуубаб.
— Дээдэ бурганhаа (сэлеэнhээ) доодо бурганда ошоод, сайлажа hуухадаа, Хастаан хэлээ юм гэлсэгшэ:
Тугалай hүүл туг болохо,
Тольбо хүн түрэ эзэлхэ.
Түриигүй гутал үмдэхэ болохо,
Түрэгүй наадан болохо.
Богдоёо боhогтоо хаяха,
Богоолоо тахимал болгохо.
Үбэлынь нажараа хашаха,
Үхибүүдынь үтэлhэн зоноо хашаха.
Эдэ үзэгдэлнүүд үнгэрhэн 20-дохи, мүн энэшье зуун жэлдэ үнэн дээрээ болоно. Засаг түрын hэлгэлдэхые, хүн зоной абари зангай хубилхые тэрэ холын үедэ мэдэhэн байна.
Эхэ байгаалиин доройтонги ядаруу байдалые, экологическа аюул тодхорой ойртоhон үеые уридшалан мэдэhэн байгаа гү даа? Һүүлэй үедэ нажарнай бүришье hаа богони боложо, газарай эдеэн хүсэд эдеэшэжэ үрдинэгүй.
Мүн аба эжыгээ, аха хүниие хүндэлхэгүй, үтэлhэн зониие анхархагүй ушар дэлгэрээ гээд бултанда мэдээжэ.
Дэлхэй түмэрөөр сүмэлэгдэхэ,
Хаяада хии аман дуугарха.
— Теэбиимнай Тамчын дасанда зальбархаяа ошоходоо, түрүүшынхиеэ поезддо hуужа үзэhэн тухайгаа бидэ ашанартаа хөөрэгшэ бэлэй. Һүүлээрнь Сэлэнгээр пароходоор ябаhан юм. Телеграфай ба зайн галай түмэр утаhанай татаатай байхые хараад, Хастаан таабайн хэлэhые ойндоо оруулаа hэм гэжэ хэлэгшэ бэлэй. Теэбии тиихэдэ үшөө залуу ябаа, багсаамжалхада, Октябриин хубисхалhаа урид байгаа хэбэртэй.
Иимэл байгаал даа, Һэнэгтын Хастаан, тэрэ үе сагай философ, хурса, мэргэн ухаатай, оюун бэлигтэй хүн. Буряад арадаймнай домог түүхэдэ ороhон эрхим бэрхэ хүнүүдэй нэгэн.
— Шэнэ жэлдээ амгалан тайбан, дайн дажар үгы, хатуу шанга гасалан, зоболон үгы, буряад зон бултадаа амар мэндэ hууял даа! — гэжэ буурал үбгэн үреэлэй hайхан үгэнүүдээр намайе үдэшөө бэлэй.
Буряадай арадай поэт Шагдар Байминовай бэшэhэн «Уулын үндэр үбгэд» гэжэ поэмэ уншахадаа, хүндэтэ Бабу Гомбоевичой хөөрэhэн Хастаан үбгэн тухай домогые ойндоо оруулаа hэм. Поэмэ соо Хастаан иигэжэ хэлэнэ:
Баяшуул барагдажа,
Баран адли болохот...
Хүзүүгүй морёор газараа хахалжа,
Хүхэ шобторонгүй үнеэгээ hаахат.
Тэнгэреэр элин халин,
Түмэр шубууд ниидэхэ...
Молон багша, Барнаашха, Соодой лама шэнги Хастаан ерээдүйн юумые уридшалан мэдэхэ эди шэдитэй байгаал даа.
19-дэхи зуун жэлдэ ажаhууhан Хастаан мүнөө үеын томо эрдэмтэдэй hэргылэн хэлэдэг байгаалиин ехэ аюул тодхор тушаа тухайламжануудта дүхүү hанамжатай байhаниинь гайхалтай:
Һарьдагууд бурамаар бушхажа,
Һабаhаан далай мушхарха.
Асари ехээр нэрьежэ,
Аянгын галнууд харбаха.
Дэншэхээр бэшэ боложо,
Дэлхэй ёолохо...
Тиихэдэ би байлсахаб,
Тэрлигэй хормой шуугаад,
Тэг дундуурнь ябалсахаб...
Галаб эрьелгын, дэлхэйн эсэс болохо тухай абарал буулгаhан лүндэнэй (апокалипсисай) мүрнүүдые hануулhан hүрдэмэ удхатай үгэнүүд! Энэ дэлхэйн эсэстэ галаб эрьехэдэ, эгээн hүүлдэ Сүмбэр уула үгы болохо гэhэн домог буддын шажанай ном сударта байдаг. Хастаан агууехэ энэ үйлэ ушарта хабаадаха хүсэлтэй, арга шэдитэйшье байhан ха гээд арадай поэт домоглоно.
Мүнөө үеын ба үнгэрhэн сагай, бодото байдал ба үльгэр домогой хоорондоо тон нарин, орёо холбоотой байhые Сагаан hарын эди шэдитэ үдэрнүүд дахин дахин бидэнэртэ hануулна бшуу.
Бабу Гомбоевич Замбалов
Бабу Гомбоевич Замбалов
«Наран зун тээшэ, жабарынь үбэл тээшэ» гэлсэдэг. Үглөө, үдэшэндөө жабартай хүйтэн байбашье, үдэрынь игаажа, дулаан болошохо юм. Гэрэй оройн саhан хайлажа, hоёо мүльhэд болон hанжана. Хабарай дулаан амисхал мэдэрэгдэбэшье, жэгдэ дулаархань үшөөл үды байна гэжэ hанаhаар, үбгэжөөлэй үүдэ татан оробоб.
Үбгэжөөл гэрэй эзэн эхэнэр Анастасия Васильевнатайгаа гэртээ байба. Тэдэнэй басаган Танитай сугтаа hургуулида hураhан хадаа энэ айлда оло дахин ороhон байхаб. Амар мэндэеэ хэлсэжэ, хото хүдөөгэй hонин тухай хөөрэлдэhөөр, халуун сай уубабди, Таниин эжын табиhан амтатай эдеэнhээ хүртэбэбди.
— Таниин баабай, Хастаан тухай юу мэдэхэбта? Хүнүүд элдэб юумэ хэлсэдэг. Тэрэ ямар хүн байгаа хаб? — гэжэ үнинэй hанажа ябаhан юумэеэ hуражархибаб. Таниин баабай, дайнай ветеран, колхозой эрхим барилгашан дархашуулай нэгэн, буурал толгойгоо эльбээд, пеэшэнэйнгээ урда аятайханаар дабшалан hуугаад, аяралгүйгөөр хөөрэжэ оробо:
— Һэнэгтын Хастаан энэ урда Улбугайда түрэhэн хүн байгаа. Минии теэбиин (хүгшэн эжын) хэлэhээр багсаамжалхадамни, 1810-аад оноор түрэhэн хэбэртэй. Үгытэй айлай хүбүүн хадаа үзэг бэшэгтэ hураагүй, эрдэм, ном шудалаагүй. Тиигэбэшье түрэлхиин хурса ухаатай, минии hанахада, бүтүүе тааха, болохые мэдэхэ хүн ябаа.
Теэбиимнай шошоолог угай hэн. Багадам ехэ олон hонин юумэ хөөрэгшэ бэлэй. Хастаан тухай хөөрэhыень мүнөөшье элеэр hанадагби. Үхибүүн гэнэн ухаандамни энэ хөөрөөниинь тодоор хадуугдаhаниинь ойлгосотой. Хастаан таабайн хэлэhэн сэсэн мэргэн үгэнүүд тиихэдэ намайе ехээр гайхуулhан байгаа. Мүнөөшье, буурал толгойтой үбгэн болоод, гайхалаа барадаггүйб, — гэжэ толгойгоо hэжэрээд абаха юм.
Бабу Гомбоевичой хөөрөө зарим тэды тайлбаринуудтайгаар дурадханабди.
Сагаалганай үеэр hэн ха, хэды ондо hэм, теэбиим хэлээгүй бэлэй. Хэрэнэй дасанда Хоршод гээ hэн гү, али Харчин бэлэй гү, гэгээн ехэ лама залараад байгаа. Түнхэнэй зон хүгшэн, залуугүй дасанда ерэжэ, гэгээн ламхайе бараалхажа, адиста хүртэхэ хүсэлтэй зогсобо. Ноёд hайд, баяшуул гэгээн ламхайе тойроод, ядуушаг, муу зониие ойронь хүргэнэгүй. Хастааншье баян, ноён бэшэ hэн хойноо, хара зоной дунда, холуур байба.
Гэнтэ гэгээн ламхай олон зон сооhоо Хастааниие дуудажа, хажуудаа асарба. Тиигээд булта зоной хараад, гайхажа, гэлыжэ байтар, юрэ бусын ушар болобо. Гэгээн ламбагай Хастаан хоёр урда урдаhаань толгойгоороо адис абажа мүргөөд, үнинэй танил юм шэнги хөөрэлдэбэд. Юун тухай хөөрэлдэhыень теэбиимни хаанаhаа мэдэхэб даа? Хөөрэлдэжэ, сэдьхэлээ ханаhан ламхай сугларhан зондо иигэжэ айладхаhан юм:
— Урда түрэлдөө бидэ аха дүү хоёр ябаhан байгаабди. Энэ түрэлдөө таhаржа, мүнөө болотор золгоогүй байhанаа, одоо энэ уулзаба гээшэбди.
Бабу Гомбоевичой хэлэhые hүүлдэ үни соо бодомжолжо, Харчин гү, али Хоршод гэгээн хэн байгаа хаб гэжэ мэдэхэ зонhоо hурагшалаа hэм. Хастаанай ажаhууhан үе сагые хараадаа абан, иимэ нэгэ тайлбари дурадханаб.
1992 ондо хэблэгдэhэн «Буряадай түүхэ бэшэгүүд» гэжэ суглуулбари соо Дамби-Жалцан Ломбо-Цэрэнэй 1868 ондо бэшэhэн «Сэлэнгын монгол-буряадуудай түухэ» бии юм. Тэрээн сооhоо иимэ мэдээнүудые олобоб: «Монголой үзөөн харчин дооромбо лама Галсан Содбо 1841 ондо Акшын шэбээгээр хилые дабажа, Нэршүүгэй хамнигадай нютагта орожо ерэбэ... Энэ монгол лама шажан мүргэлэй ашаар хамаг эрдэмэй захада гарабашье, омогорхолгүй, үндэр набтар, hайн муу гэжэ илгангүй хүн зонтой уулзажа, хөөрэлдэжэ ябаа юм... Ламын алдар суу холо ойро тараба. Армагай хамнигадай гурбан отогто, Сүүжэ, Захааминай хоёр дасанда, Түнхэн, Баргажанда ерэжэ, мүргэл хэбэ». Харчин дооромбо лама Галсан Содбо Хастаантай уулзаhан гэгээн ламхай байгаа аалам?..
— Хастаан таабайн 150 гаран жэлэй саана хэлэhэн сэсэн мэргэн үгэнүүд мүнөө үедэ тудажа байна бэшэ гү? — гэжэ үбгэжөөлhөө асуубаб.
— Дээдэ бурганhаа (сэлеэнhээ) доодо бурганда ошоод, сайлажа hуухадаа, Хастаан хэлээ юм гэлсэгшэ:
Тугалай hүүл туг болохо,
Тольбо хүн түрэ эзэлхэ.
Түриигүй гутал үмдэхэ болохо,
Түрэгүй наадан болохо.
Богдоёо боhогтоо хаяха,
Богоолоо тахимал болгохо.
Үбэлынь нажараа хашаха,
Үхибүүдынь үтэлhэн зоноо хашаха.
Эдэ үзэгдэлнүүд үнгэрhэн 20-дохи, мүн энэшье зуун жэлдэ үнэн дээрээ болоно. Засаг түрын hэлгэлдэхые, хүн зоной абари зангай хубилхые тэрэ холын үедэ мэдэhэн байна.
Эхэ байгаалиин доройтонги ядаруу байдалые, экологическа аюул тодхорой ойртоhон үеые уридшалан мэдэhэн байгаа гү даа? Һүүлэй үедэ нажарнай бүришье hаа богони боложо, газарай эдеэн хүсэд эдеэшэжэ үрдинэгүй.
Мүн аба эжыгээ, аха хүниие хүндэлхэгүй, үтэлhэн зониие анхархагүй ушар дэлгэрээ гээд бултанда мэдээжэ.
Дэлхэй түмэрөөр сүмэлэгдэхэ,
Хаяада хии аман дуугарха.
— Теэбиимнай Тамчын дасанда зальбархаяа ошоходоо, түрүүшынхиеэ поезддо hуужа үзэhэн тухайгаа бидэ ашанартаа хөөрэгшэ бэлэй. Һүүлээрнь Сэлэнгээр пароходоор ябаhан юм. Телеграфай ба зайн галай түмэр утаhанай татаатай байхые хараад, Хастаан таабайн хэлэhые ойндоо оруулаа hэм гэжэ хэлэгшэ бэлэй. Теэбии тиихэдэ үшөө залуу ябаа, багсаамжалхада, Октябриин хубисхалhаа урид байгаа хэбэртэй.
Иимэл байгаал даа, Һэнэгтын Хастаан, тэрэ үе сагай философ, хурса, мэргэн ухаатай, оюун бэлигтэй хүн. Буряад арадаймнай домог түүхэдэ ороhон эрхим бэрхэ хүнүүдэй нэгэн.
— Шэнэ жэлдээ амгалан тайбан, дайн дажар үгы, хатуу шанга гасалан, зоболон үгы, буряад зон бултадаа амар мэндэ hууял даа! — гэжэ буурал үбгэн үреэлэй hайхан үгэнүүдээр намайе үдэшөө бэлэй.
Буряадай арадай поэт Шагдар Байминовай бэшэhэн «Уулын үндэр үбгэд» гэжэ поэмэ уншахадаа, хүндэтэ Бабу Гомбоевичой хөөрэhэн Хастаан үбгэн тухай домогые ойндоо оруулаа hэм. Поэмэ соо Хастаан иигэжэ хэлэнэ:
Баяшуул барагдажа,
Баран адли болохот...
Хүзүүгүй морёор газараа хахалжа,
Хүхэ шобторонгүй үнеэгээ hаахат.
Тэнгэреэр элин халин,
Түмэр шубууд ниидэхэ...
Молон багша, Барнаашха, Соодой лама шэнги Хастаан ерээдүйн юумые уридшалан мэдэхэ эди шэдитэй байгаал даа.
19-дэхи зуун жэлдэ ажаhууhан Хастаан мүнөө үеын томо эрдэмтэдэй hэргылэн хэлэдэг байгаалиин ехэ аюул тодхор тушаа тухайламжануудта дүхүү hанамжатай байhаниинь гайхалтай:
Һарьдагууд бурамаар бушхажа,
Һабаhаан далай мушхарха.
Асари ехээр нэрьежэ,
Аянгын галнууд харбаха.
Дэншэхээр бэшэ боложо,
Дэлхэй ёолохо...
Тиихэдэ би байлсахаб,
Тэрлигэй хормой шуугаад,
Тэг дундуурнь ябалсахаб...
Галаб эрьелгын, дэлхэйн эсэс болохо тухай абарал буулгаhан лүндэнэй (апокалипсисай) мүрнүүдые hануулhан hүрдэмэ удхатай үгэнүүд! Энэ дэлхэйн эсэстэ галаб эрьехэдэ, эгээн hүүлдэ Сүмбэр уула үгы болохо гэhэн домог буддын шажанай ном сударта байдаг. Хастаан агууехэ энэ үйлэ ушарта хабаадаха хүсэлтэй, арга шэдитэйшье байhан ха гээд арадай поэт домоглоно.
Мүнөө үеын ба үнгэрhэн сагай, бодото байдал ба үльгэр домогой хоорондоо тон нарин, орёо холбоотой байhые Сагаан hарын эди шэдитэ үдэрнүүд дахин дахин бидэнэртэ hануулна бшуу.